ЖАМБЫЛ ОБЛЫСЫ ӘКІМДІГІНІҢ БІЛІМ БАСҚАРМАСЫ

 ШУ АУДАНЫНЫҢ БІЛІМ БӨЛІМІНІҢ

«А.С.МАКАРЕНКО АТЫНДАҒЫ ОРТА МЕКТЕБІ» КММ

ИСМАИЛОВА РАДА КУАНЫШБЕКОВНА

ҚҰҚЫҚТЫҚ ТӘРБИЕ БОЙЫНША МҰҒАЛІМДЕРГЕ АРНАЛҒАН НҰСҚАУЛЫҚ

(Оқу-әдістемелік материалдар жинағы)

«А.С.Макаренко атындағы орта мектебі» КММ

2025 ж.

УДК 340:37
ББК 67.400.3я73

«А.С.Макаренко атындағы орта мектебі» КММ-нің сараптамалық кеңесінің шешімімен ұсынылды. Хаттама №

Рецензент:

Құрастырған: Исмаилова Рада Куанышбековна, мектеп директорының құқықтық тәрбие ісі жөніндегі орынбасары. «Құқықтық тәрбие бойынша мұғалімдерге арналған нұсқаулық» . Оқу-әдістемелік материалдар жинағы / Исмаилова Р.К. «А.С.Макаренко атындағы орта мектебі»

КММ - 2025 ж.-24 бет

Бұл оқу-әдістемелік жинақта құқықтық тәрбие саласында мұғалімдерге арналған арнайы нұсқаулар мен практикалық ұсыныстар ұсынылады. Жинақта құқықтық тәрбиенің негізгі мақсаттары, әдіс-тәсілдері, құқықтық сауаттылықты арттыру жолдары мен құқық бұзушылықтың алдын алу шаралары қамтылған. Әдістемелік материалдар мектеп жасындағы балалар мен жасөспірімдерге құқықтық мәдениетті қалыптастыруда мұғалімдерге көмек көрсету мақсатында әзірленген.

«А.С.Макаренко атындағы орта мектебі» КММ –нің мектеп директорының құқықтық тәрбие ісі жөніндегі орынбасары

Исмаилова Рада Куанышбековнаның «Құқықтық тәрбие бойынша мұғалімдерге арналған нұсқаулық» атты оқу-әдістемелік жинағына

РЕЦЕНЗИЯ

«Құқықтық тәрбие бойынша мұғалімдерге арналған нұсқаулық» атты оқу-әдістемелік жинақ заманауи білім беру талаптарына сәйкес әзірленген және бүгінгі мектеп тәжірибесінде аса өзекті болып табылатын құқықтық тәрбиенің маңыздылығын айқын көрсетеді. Жинақтың мазмұны құқықтық тәрбие беру мәселелерін терең қамтиды, теориялық негіздері мен практикалық қолдану жолдарын тиімді үйлестірген. Әдістемелік құрал ретінде материал мұғалімдерге, сынып жетекшілеріне және тәрбие ісі жөніндегі орынбасарларға құқықтық тәрбие жұмысын жүйелі ұйымдастыруда нақты бағдар береді.

Жинақтың авторы – мектепте көп жылдық педагогикалық тәжірибесі бар маман, құқықтық тәрбие бағытында мұғалімдер мен сынып жетекшілермен тікелей жұмыс істеген тәжірибелі ұстаз. Автордың тәжірибелік жұмыстары барысында жинақталған нақты әдістемелік тәсілдер мен практикалық ұсыныстар осы еңбекте жинақталған.

Әдістемелік жинақтың құрылымы логикалық тұрғыда жақсы ұйымдастырылған: құқықтық тәрбие ұғымына түсінік беру, оны жүзеге асырудың негізгі бағыттары, мұғалімдер мен сынып жетекшілер үшін практикалық жаттығулар мен іс-шаралар жоспары ұсынылған.

Нұсқаулықтағы материалдар мұғалімдерге құқықтық тәрбие берудің теориялық негіздерін түсіндірумен қатар, оны тәжірибеде қалай тиімді қолдануға болатынын көрсетеді.

Жинақта ұсынылған құқықтық тәрбие іс-шаралары мен әдістері – автордың мектеп тәжірибесіндегі ұзақ жылдық ізденісінің нәтижесі. Әр ұсыныс нақты жағдайларға негізделген, оқушылардың жас ерекшелігі мен тәрбиелік қажеттіліктері ескерілген. Автордың мұғалімдермен, сынып жетекшілерімен өткізген семинарлар мен тренингтерде жинақтаған тәжірибесі бұл еңбектің практикалық құндылығын арттыра түскен.

Қорытындылай келе, "Құқықтық тәрбие бойынша мұғалімдерге арналған арнайы нұсқаулық" оқу-әдістемелік жинағы құқықтық мәдениетті қалыптастыруға бағытталған педагогикалық қызметті жандандыруда маңызды құрал бола алады. Жинақтың практикалық маңызы зор, және ол білім беру жүйесіндегі тәрбие жұмысын жаңа деңгейге көтеруге мүмкіндік береді.

Рецензент:

КІРІСПЕ

Қазіргі заманда қоғамның дамуы үшін маңызды аспектілердің бірі – құқықтық мәдениеті жоғары, өз құқықтарын білетін және құрметтейтін жас ұрпақты тәрбиелеу. Құқықтық тәрбие мектепте дұрыс ұйымдастырылған жағдайда, жасөспірімдердің құқықтық мәдениеті қалыптасып, қоғамдағы құқықбұзушылықтардың алдын алуға оң әсерін тигізеді. Мұғалімнің бұл процеске қосар үлесі өте маңызды, себебі ол оқушылардың құқықтық сана-сезімін қалыптастырып, өз құқығын қорғау мен құқықтық жауапкершілікке тәрбиелеуде басты тұлға болып табылады.

Құқықтық мәдениет – азаматтардың өз құқықтары мен міндеттерін білуі, оларды құрметтеуі, қорғауы және өз әрекеттеріне жауапкершілікпен қарауы. Бұл қасиеттер негізінен жасөспірім кезеңде қалыптасады, сондықтан жалпы білім беретін мектепте құқықтық тәрбие беру өте маңызды. Осылайша, мектептерде құқықтық білім беру – оқушылардың саналы азамат ретінде қалыптасуының алғашқы қадамы болып табылады. Құқықтық тәрбие беру арқылы оқушылар құқықтық құндылықтарды терең түсініп, заңды құрметтеу мен әділдікке ұмтылу дағдыларын игереді.

Құқықтық тәрбиенің теориялық негізі – жеке тұлғаның құқықтық санасын қалыптастыру, заңға құрмет көрсету, әділеттілік пен жауапкершілік сезімін дамыту болып табылады. Бұл процес оқушылардың құқықтарын қорғау және өзге адамдардың құқықтарын құрметтеу арқылы жүзеге асады.

Мектепте құқықтық тәрбие беру – үздіксіз процесс, сондықтан оқушыларға құқықтық білім мен дағдыларды дамыту үшін жүйелі түрде жұмыс жүргізу қажет.

Құқықтық тәрбие берудің негізгі бағыттары мен мақсаттары:

1. Конвенциялар мен заңдар: Құқықтық тәрбие берудің негізінде маңызды халықаралық құжаттар мен ұлттық заңдар жатыр. Бұл тұрғыда Бала құқықтары туралы конвенция (1989), Неке және отбасы заңы (2011), Қазақстан Республикасының 2002 жылғы 8 тамыздағы № 345 Заңы – баланың құқықтарын қорғау және қамтамасыз ету мәселелеріне арналған негізгі заңдық құжаттар оқушыларға таныстырылып, олардың құқықтары мен міндеттерін терең түсінуге көмектеседі. Бала құқықтарының негізгі қағидалары, атап айтқанда, баланың өз ойын еркін білдіру құқығы, оның өмірі мен денсаулығын қорғау, білім алу және еңбекке құқығы сынды маңызды нормаларды мектепте түсіндіру аса маңызды.

2. Мектепте құқықтық тәрбие жұмыстарының мақсаты: Құқықтық тәрбие жұмыстарының мақсаты – оқушылардың құқықтық мәдениетін дамыту, оларды өз құқықтарын қорғауға үйрету, сондай-ақ қоғамдағы әлеуметтік нормалар мен заңдарды құрметтеуге тәрбиелеу. Сонымен қатар, оқушыларды адам құқықтарын, азаматтық құқықтар мен міндеттерді түсінуге бағыттау, олардың заңға құрмет көрсету дағдыларын қалыптастыру көзделеді.

3. Құқықтық тәрбиенің әдістемелік аспектілері: Әдістемелік тұрғыда, мектепте құқықтық тәрбие беру жұмысы мұғалімдердің құқықтық сауаттылығын арттыруға бағытталуы тиіс. Мұғалімдер балаларды құқықтық құжаттармен жұмыс істеуге, заңды түсінуге, өмірлік жағдайларда өз құқықтарын қорғай білуге үйрету керек. Сонымен қатар, құқықтық сауаттылықты арттыру үшін оқушыларды заң саласындағы құжаттармен, атап айтқанда, Конституциямен, азаматтық, еңбек және отбасылық заңдармен таныстыру қажет.

Нұсқаулықтың мақсаты – мектептерде оқушылардың құқықтық мәдениетін қалыптастыру бағытында мұғалімдерге теориялық және практикалық қолдау көрсету. Нұсқаулық арқылы оқушылардың құқықтары мен міндеттерін терең түсінуіне ықпал ету, олардың заң талаптарына саналы түрде бағынуына және әділдікке ұмтылуына жағдай жасау көзделеді.

Нұсқаулықтың міндеттері:

• Құқықтық тәрбие ұстанымдарын түсіндіру.

• Мектепте құқықтық тәрбие жұмыстарын тиімді ұйымдастыру жолдарын ұсыну.

• Мұғалімдердің құқықтық білімін жетілдіру.

• Оқушылардың құқықтық сауаттылығын арттыру.

• Құқықтық құжаттармен жұмыс істей білу дағдыларын дамыту.

• Оқушылар арасында заңға құрметпен қарау сезімін қалыптастыру.

Бұл әдістемелік нұсқаулықтың өзектілігі қазіргі қоғамда жастардың құқықтық мәдениетін арттыру қажеттілігімен, құқықтық білімнің маңыздылығының артуымен және құқықтық сауаттылықты дамыту арқылы әлеуметтік тұрақтылықты қамтамасыз ету қажеттілігімен байланысты. Қоғамдағы өзгерістер мен жаңа талаптар мектеп оқушыларының құқықтық білім деңгейін жаңа сапалық деңгейге көтеруді талап етеді.

Нұсқаулықтың жаңашылдығы – құқықтық тәрбиені мектеп оқушыларының жас ерекшеліктеріне сай жүргізудің тиімді әдіс-тәсілдерін ұсынуында, құқықтық сауаттылықты арттыру мақсатында жаңа педагогикалық технологияларды қолдануында және құқықтық іс-шараларды шығармашылықпен ұйымдастыруда көрініс табады. Сонымен бірге, оқушылардың өмірлік жағдайларда өз құқықтарын қорғау қабілеттерін дамытуға бағытталған нақты практикалық ұсыныстар беріледі.

НЕГІЗГІ БӨЛІМ

Құқықтық тәрбие - бұл баланың құқықтық білімін қалыптастыру мақсатында оның санасы мен мінез-құлқына мақсатты әрі жүйелі түрде әсер ету процесі. Бұл процесс жасөспірімдердің құқықтық сауаттылығын арттыру, заңды құрметтеу, әділдік пен жауапкершілік сезімін дамыту үшін маңызды. Әсіресе, мектеп жасында құқықтық тәрбие беру өте маңызды, өйткені бұл кезеңде жасөспірімдердің өмірлік ұстанымдары мен әлеуметтік жауапкершіліктері қалыптасады.

Құқықтық тәрбие - бұл тек білім беру емес, бұл сонымен қатар оқушылардың жеке тұлғасын қалыптастыруға бағытталған процесс. Жеке тұлғаның құқықтық санасын дамыту - бұл ұзақ әрі күрделі процесс. Әлеуметтік нормалар туралы алғашқы түсініктер бала өмірінің ең ерте кезеңінде қалыптаса бастайды, ал мектеп жасында бұл түсініктер жүйеленіп, тереңдей түседі. Мектеп оқушысы қоғамның заңдары мен ережелерін үйреніп, өзінің құқықтары мен міндеттерін түсініп, құрметтеу дағдыларын қалыптастырады.

Мектеп - бұл баланың құқықтық тәрбиесінің маңызды кезеңі. Мұнда оқушылар өз құқықтарын түсініп, оларды дұрыс пайдалану жолдарын үйренеді. Оқушыларға құқықтық білім беру арқылы олардың болашақта азаматтық қоғамда өз орнын табуға көмектесуге болады. Мектепте оқушылар құқықтық тәртіпті сақтап, заңды білу және құрметтеу дағдыларын меңгереді. Бұл өз кезегінде мектепте әділдік пен теңдік принциптерін жүзеге асыруға ықпал етеді.

Мектептің рөлі мұғалімнің кәсіби қызметімен тығыз байланысты. Мұғалімдер құқықтық тәрбие беруде негізгі қызмет атқарушы тұлғалар болып табылады. Олар оқушыларға заңдар мен ережелерді түсіндірумен қатар, құқықтық тәртіп пен этиканы сақтау мәселелерінде үлгі көрсетіп, дұрыс бағытта тәрбиелеуі тиіс. Мұғалімдер оқушыларға өз құқықтары мен міндеттерін, заңды қорғау мен бұзбаудың маңызын түсіндіруі қажет.

Мұғалімнің құқықтық тәрбие берудегі міндеттері:

Оқушыларға құқықтық білім беру: Оқушыларға заңдар мен ережелер туралы жүйелі әрі терең білім беру. Бұл оларға өз құқықтары мен міндеттерін дұрыс түсінуге көмектеседі.

Құқық пен міндет арасындағы өзара байланысты түсіндіру: Оқушыларға құқықтар мен міндеттердің өзара байланысын, бірінің жоқтығы екіншісінің де болуы мүмкін еместігін түсіндіру.

Құқықбұзушылықтың алдын алу: Оқушылар арасында құқықбұзушылықтың алдын алу шараларын жүргізу, қоғамға, мектебіне және айналасына зиян келтірмеу тәртібін қалыптастыру.

Құқықтық мәдениетті дамыту: Оқушыларды өз құқықтарын құрметтеу, заңға бағыну, қоғамдағы әділеттілікті сақтау принциптерімен тәрбиелеу.

Құқықтарды дұрыс пайдалану дағдыларын қалыптастыру:

Оқушыларды өз құқықтары мен міндеттерін жауапкершілікпен, саналы түрде қолдануға үйрету.

Ата-аналармен құқықтық жұмыс түрлері

Мектепте құқықтық тәрбиені тиімді жүргізу үшін ата-аналармен тығыз ынтымақтастық маңызды. Ата-аналардың құқықтық мәдениетін арттыру мен балалардың құқықтық санасын қалыптастыруға бағытталған іс-шаралар мектеп пен отбасы арасындағы байланысты нығайтады.

1. Ата-аналар жиналыстарын өткізу: Құқықтық тәрбие, балалардың құқықтары мен міндеттері туралы ақпарат беру

Ата-аналар жиналысы – балалардың құқықтары мен міндеттері туралы ата-аналарға түсінік беру және құқықтық тәрбие мәселелері бойынша пікір алмасу үшін маңызды алаң болып табылады. Мұндай жиналыстарда мұғалімдер мен мектеп психологтары балалардың құқықтары мен міндеттерін түсіндіреді, сондай-ақ балалардың өміріндегі құқықтық мәселелерді шешуге ата-аналардың қатысуы туралы айтып береді.

Жиналыстарда балалардың заңды құқықтарын бұзбау, оларға дұрыс тәрбие беру, әлеуметтік нормаларды сақтаудың маңыздылығы туралы маңызды ақпарат беріледі. Сонымен қатар, ата-аналарға балаларды құқықтық тұрғыдан дұрыс тәрбиелеу үшін қажетті әдіс-тәсілдер мен құралдар ұсынылады.

2. Ата-аналармен сауалнама және тест жүргізу: Ата-аналардың құқықтық сауаттылығын бағалау және жақсарту жолдарын анықтау

Ата-аналармен сауалнама немесе тест жүргізу – ата-аналардың құқықтық сауаттылығын анықтау және олардың құқықтық мәселелер бойынша білім деңгейін бағалау үшін қолданылатын тиімді құрал. Мұндай сауалнамалар мен тесттер арқылы ата-аналардың балалардың құқықтары мен міндеттері туралы түсінігін тексеруге болады. Сонымен қатар, сауалнама нәтижелері ата-аналардың құқықтық білімін жақсарту бағытында қандай шараларды қолға алу қажеттілігін анықтауға мүмкіндік береді. Егер сауалнама нәтижелері бойынша ата-аналардың құқықтық сауаттылығы төмен болса, онда қосымша оқыту немесе құқықтық семинарлар ұйымдастыруға болады.

3. Сұрақ-жауап кештерін ұйымдастыру: Ата-аналарға құқықтық мәселелер бойынша сұрақтар қойып, оларға түсініктеме беру

Сұрақ-жауап кеші – ата-аналармен құқықтық мәселелер бойынша ашық әңгіме жүргізу үшін тиімді формат. Мұндай кеште ата-аналар өздерінің сұрақтарын қойып, заңнамалық немесе құқықтық мәселелер бойынша мұғалімдер мен заңгерлерден түсініктеме ала алады. Бұл ата-аналарға балалардың құқықтары мен міндеттері, құқықбұзушылықтың алдын алу, мектепте балалардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету сияқты мәселелер туралы толық ақпарат алуға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, мұғалімдер мен заңгерлердің тарапынан құқықтық кеңестер мен ұсыныстар беріліп, ата-аналарға құқықтық мәселелерде дұрыс шешімдер қабылдау үшін қолдау көрсетіледі.

4. Жеке әңгімелер жүргізу: Ата-аналармен жеке әңгімелер өткізіп, олардың балаларын тәрбиелеу барысында құқықтық құндылықтарды қалай іске асырып жатқанын талқылау

Ата-аналармен жеке әңгімелер жүргізу – балалардың құқықтық тәрбиесі мәселелері бойынша ата-аналармен жеке жұмыс жүргізудің маңызды әдісі. Мұндай әңгімелерде әр ата-анамен жеке тәрбие мәселелері талқыланады, олардың балаларын тәрбиелеу кезінде құқықтық құндылықтарды қаншалықты тиімді іске асырып жатқандығы талқыланады. Әңгіме барысында ата-аналарға құқықтық тәрбие беру бойынша нақты кеңестер беріледі, сонымен қатар олардың балаларға қатысты заңды құқықтарын және міндеттерін түсінуге көмек көрсетіледі. Жеке әңгімелер кезінде ата-аналардың күмәндары мен сұрақтарына жауап беріліп, оларды заңды тұрғыдан дұрыс шешімдер қабылдауға ынталандырады.

5. Құқықтық құжаттармен таныстыру: Балалардың құқықтары мен ата-аналардың міндеттері туралы құқықтық құжаттарды таныстыру

Ата-аналармен құқықтық құжаттармен таныстыру – балалардың құқықтарын қорғау және ата-аналардың міндеттерін түсіндіру мақсатында жүргізіледі. Мектепте ата-аналарға арналған құқықтық құжаттар, мысалы, Бала құқықтары туралы Конвенция, Қазақстан Республикасының Балалар құқығы туралы Заңы және басқа да заңнамалық құжаттар ұсынылады.

Мұғалімдер мен заңгерлер ата-аналарға осы құжаттардың маңыздылығын, балалардың құқықтарын қорғауға қатысты нормаларды түсіндіреді. Сондай-ақ, ата-аналарға осы құжаттарды дұрыс пайдалану, балаларды құқықтық тұрғыдан қорғау бойынша қажетті ақпарат беріледі.

6. Бірлескен іс-шаралар өткізу: Сурет көрмелері, шеберлік сағаттары сияқты іс-шаралар арқылы балалар мен ата-аналардың құқықтық мәдениетін арттыру

Бірлескен іс-шаралар – балалар мен ата-аналардың құқықтық мәдениетін арттырудың шығармашылық тәсілі болып табылады. Мысалы, сурет көрмелері, шеберлік сағаттары, әртүрлі ойындар мен пікірталастар балалар мен ата-аналарға құқықтық тәрбие мәселелерін қызықты әрі көрнекі түрде түсіндіруге көмектеседі. Балалар мен ата-аналар бірлесіп құқықтық тақырыпта шығармашылық жұмыс жасай отырып, құқықтық мәдениетті дамытуға қатысады. Іс-шаралар барысында балалар өз құқықтары мен міндеттерін, құқықтық нормаларды үйреніп, оларды практикада қалай қолдану керектігін түсінеді, ал ата-аналар өз тарапынан баланың құқықтық тәрбие алуына көмек көрсетеді.

7. Заң әдебиеттері бұрышын ұйымдастыру: Мектепте ата-аналарға арналған заң әдебиеттерін ұсыну

Заң әдебиеттері бұрышы – мектептегі ата-аналарға құқықтық білім беру үшін арнайы ұйымдастырылған орын. Бұл бұрышта балалар мен ата-аналарға арналған заңнамалық әдебиеттер, құқықтық оқу құралдары, заңдар жинақтары мен басқа да құқықтық ақпараттар ұсынылады. Ата-аналар осында орналасқан әдебиеттерді оқып, балалардың құқықтарын қорғау, құқықтық тәрбие беру мәселелері бойынша өз білімдерін кеңейтеді. Бұл бұрыш сонымен қатар ата-аналардың құқықтық сауаттылығын арттыруға ықпал етеді және құқықтық мәдениетті қалыптастыруда маңызды рөл атқарады.

8. Ашық есік күндерін өткізу: Ата-аналармен құқықтық мәселелерді ашық талқылау үшін ашық есік күндерін ұйымдастыру

Ашық есік күні – ата-аналар мен мектеп арасында тиімді қарым-қатынас орнату үшін маңызды шара. Бұл күні ата-аналар құқықтық мәселелер бойынша кез келген сұрақтарын қойып, мұғалімдер мен заңгерлерден кеңес ала алады. Ашық есік күндері ата-аналарға мектептегі құқықтық тәрбие мен балалардың құқықтары туралы толық ақпарат беріледі. Сондай-ақ, балалардың құқықтарын қорғау мен тәрбие беру мәселелерін шешу үшін қажетті шаралар талқыланады. Бұл шара ата-аналар мен мектептің өзара байланысын нығайтып, балалардың құқықтық мәдениетін арттыруға мүмкіндік береді.

Құқықтық тәрбие жұмыстарының әдіс-тәсілдері

1. Түсіндіру және баяндау әдісі. Заңдар, құқықтық ұғымдар, бала құқықтары туралы мәліметтерді жас ерекшелігіне сай түсіндіру

Қолдану кезеңі. Бастауыш сыныптар (1-4 сыныптар) мен орта сыныптар (5-7 сыныптар)

Қолдану мақсаты:

• Оқушыларға заңдар мен құқықтық ұғымдарды қарапайым тілмен түсіндіру.

• Балаларға балалардың құқықтары мен міндеттерін түсіндіріп, олардың өз құқықтарын қорғауға үйрету.

Әдіс қалай қолданылуы керек: түсіндіру мен баяндау әдісін қолдану кезінде оқушыларға заңдар мен құқықтық ұғымдарды балаға түсінікті етіп қарапайым тілде жеткізу маңызды. Бұл әдісті бастауыш сыныптарда

(1-4 сыныптар) балалардың жас ерекшелігіне сай, ойын арқылы құқықтық түсініктерді жеткізу үшін пайдалануға болады. Ал орта сыныптарда

(5-7 сыныптар) құқықтық ұғымдар мен құқықтар туралы тереңірек түсінік беру қажет, сондықтан мұғалімдердің бұл әдісті қолдануы маңызды.

2. Диспуттар мен пікірталастар: Оқушыларды өз ойларын дәлелдеуге, әртүрлі құқықтық жағдаяттарды талдауға дағдыландырады.

Қолдану кезеңі. Орта және жоғары сыныптар (8-11 сыныптар)

Қолдану мақсаты:

• Оқушыларды өз ойларын қорғауға, нақты дәлелдер келтіруге дағдыландыру.

• Құқықтық жағдайлар туралы өз пікірлерін айтуға, талқылауға мүмкіндік беру.

Әдіс қалай қолданылуы керек: Диспуттар мен пікірталастар – орта және жоғары сынып оқушыларына өте қолайлы әдіс. Оқушыларға тақырыптық мәселелер туралы ойлануға мүмкіндік беру үшін әртүрлі жағдайларды талқылау ұсынылады. Мысал ретінде, "Әркімнің өз құқығы бар" немесе "Заң бәріне ортақ" сияқты тақырыптарды талқылап, оқушылар өз пікірлерін негіздеуге, өз ойларын қорғай білуге үйретіледі. Бұл әдіс құқықтық білімдерін кеңейтумен қатар, оқушылардың азаматтық жауапкершілігін арттырады.

3. Ситуациялық жағдаяттарды шешу: Құқықтық жағдайларды модельдеу және оны шешу жолдарын талдау.

Қолдану кезеңі. Барлық сыныптар (5-11 сыныптар)

Қолдану мақсаты:

• Оқушыларға нақты өмірде кездесетін құқықтық мәселелерді шешу жолдарын көрсету.

• Құқықтық мәселелерге дұрыс көзқарас қалыптастыру.

Әдіс қалай қолданылуы керек: Ситуациялық жағдаяттарды шешу әдісін барлық сыныптарда қолдануға болады. Бұл әдіс оқушыларға нақты құқықтық жағдайларды модельдеу арқылы оларды шешу жолдарын талдауға мүмкіндік береді. Мысал ретінде, "Егер сен дүкенде зат ұрлаған баланы көрсең, не істер едің?" деген сияқты сұрақтарды қарастыруға болады. Бұл әдіс оқушыларды құқықтық жауапкершілікке тәрбиелейді, дұрыс шешім қабылдауға дағдыландырады.

4. Ойын әдістері: Құқықтық квесттер, рөлдік ойындар, сахналық көріністер арқылы оқушыларды қызықтыру.

Қолдану кезеңі. Бастауыш және орта сыныптар (1-7 сыныптар)

Қолдану мақсаты:

• Құқықтық білімді қызықты, шығармашылық тұрғыдан беру.

• Оқушыларды құқықтық тәртіпке және өз құқығын қорғауға үйрету.

Әдіс қалай қолданылуы керек: Ойын әдістері оқушылардың құқықтық білімдерін шығармашылық тұрғыдан игеруге мүмкіндік береді. Бастауыш және орта сыныптарда құқықтық квесттер, рөлдік ойындар немесе сахналық көріністер өткізу өте тиімді. Мысалы, "Сот процесін сахналау" немесе "Заңгерлер сайысы" сияқты ойындар оқушыларды құқықтық мәселелермен таныстырып қана қоймай, оларды шешудің түрлі әдістерін қолдануға мүмкіндік береді.

5. Интерактивті әдістер. Топтық жұмыс, "миға шабуыл", "ойлан-жұптас-бөліс" әдістері арқылы құқықтық тақырыптарды талқылау.

Қолдану кезеңі. Барлық сыныптар (5-11 сыныптар).

Қолдану мақсаты:

• Оқушыларды құқықтық мәселелер туралы пікір алмасуға, ойларын еркін жеткізуге үйрету.

• Құқықтық мәселелерді шешуде әртүрлі көзқарастарды талқылауға мүмкіндік беру.

Әдіс қалай қолданылуы керек.Интерактивті әдістерді барлық сыныптарда қолдануға болады. Мысалы, "миға шабуыл" әдісі арқылы оқушылар құқықтық мәселелерді шешуге бағытталған креативті ойларды ұсына алады, ал "ойлан-жұптас-бөліс" әдісі арқылы оқушылар өз ойларын жұппен талқылап, кейін жалпы топқа ұсынады. Бұл әдіс арқылы оқушылар өз пікірін қорғай білуге, құқықтық мәселелер бойынша пікірталас жүргізуге үйренеді.

6. Тренингтер мен практикалық сабақтар. Құқықтық ережелерді күнделікті өмірмен байланыстыра отырып, оқушылардың өмірлік дағдыларын дамыту.

Қолдану кезеңі.Барлық сыныптар (5-11 сыныптар).

Қолдану мақсаты:

• Құқықтық ережелерді оқушылардың күнделікті өмірінде қолдануға үйрету.

• Оқушылардың өмірлік дағдыларын дамыту, нақты құқықтық жағдайларды шешуге дайын болу.

Әдіс қалай қолданылуы керек. Тренингтер мен практикалық сабақтар оқушылардың құқықтық білімін күнделікті өмірмен байланыстыруға бағытталған. Мысалы, оқушыларға құқықтық жағдайларды шешудің нақты әдістері мен құралдары ұсынылады. Бұл әдіс арқылы оқушылар өздеріне қажетті құқықтық білімді күнделікті өмірде қолдануға үйренеді.

7. Баяндама және реферат жазу.Құқықтық тақырыптар бойынша шағын баяндамалар немесе рефераттар жазу арқылы оқушылардың ой-өрісін кеңейту.

Қолдану кезеңі.Жоғары сыныптар (8-11 сыныптар).

Қолдану мақсаты:

• Оқушыларды құқықтық тақырыптар туралы терең ойлануға, өз пікірлерін дәлелді түрде жеткізуге үйрету.

Әдіс қалай қолданылуы керек.Жоғары сыныптарда оқушыларға құқықтық тақырыптар бойынша шағын баяндамалар немесе рефераттар жазу тапсырмасы беріледі. Бұл әдіс арқылы оқушылар құқықтық мәселелерді тереңірек зерттеп, өз ойларын ғылыми негізде жазбаша түрде баяндауға мүмкіндік алады.

Өткізілетін іс-шаралар түрлері

• Құқықтық тәрбие сағаттары:

«Менің құқықтарым мен міндеттерім»

«Бала құқықтары туралы конвенция»

«Заң және жастар»

«Әділет – әрбір азаматтың міндеті»

• Құқық апталығы:

Құқықтық көрмелер ұйымдастыру

Құқықтық викториналар өткізу

Құқық қорғау органдары қызметкерлерімен кездесу

Оқушылар арасында құқықтық эссе байқауы

• Тренингтер мен шеберлік сыныптар:

«Құқықтық сауаттылық» тренингі

«Мен және заң» тақырыбында тренинг

• Рөлдік ойындар:

«Сот процесі» сахналау

«Полиция қызметкері мен жасөспірім арасындағы диалог»

• Оқушылар жобасы:

«Құқықтық мемлекеттің болашағы – менің қолымда» атты жобалық жұмыстар

• Дөңгелек үстелдер мен пікірсайыстар:

«Бала құқығы – адам құқығының бастауы»

«Жасөспірім және заң»

• Бақылау және алдын алу іс-шаралары:

Мектепішілік құқықбұзушылықтың алдын алу кеңесі

«Қиын балалармен» жеке жұмыс жоспарлары

Құқықтық тәрбие жұмысын жоспарлау кезіндегі ұсыныстар

• Әр сыныптың жас ерекшелігін ескеру.

• Іс-шараларды түрлі формада (теориялық, практикалық, ойын түрінде) ұйымдастыру.

• Оқушылардың қызығушылығы мен белсенділігін арттыру үшін заманауи технологияларды қолдану.

• Құқық қорғау органдарының өкілдерін іс-шараларға тарту.

• Әрбір өткізілген іс-шараны талдап, қорытынды жасап отыру.

• Ата-аналарды құқықтық тәрбие жұмыстарына белсенді қатыстыру.

Құқықтық тәрбие – қоғам дамуының негізі, болашақ ұрпақтың сапалы өмірінің кепілі. Мұғалімдердің құқықтық тәрбие берудегі белсенді жұмысы балалардың бойында заңға деген құрмет сезімін, әділдік пен жауапкершілікті қалыптастырады. Әр ұстаз құқықтық тәрбие жұмысын жүйелі, мақсатты түрде жүргізсе, құқықбұзушылықтың алдын алып, саналы азамат тәрбиелеуге үлкен үлес қосады. Сондықтан құқықтық тәрбие жұмысында жаңашыл әдістер мен тәсілдерді батыл қолдана отырып, балалардың құқықтық мәдениетін жоғары деңгейге көтеру – басты міндет болып табылады.

Құқықтық тәрбие сағаттарының үлгі тақырыптары

• Бастауыш сыныптар (1–4 сынып)

«Менің құқықтарым мен міндеттерім»

«Заң дегеніміз не?»

«Бала құқықтары туралы не білеміз?»

«Достық және әділеттілік»

«Әдепті бала – арлы бала»

• Негізгі сыныптар (5–9 сынып)

«Мен және менің құқықтарым»

«Ата Заң – ел тірегі»

«Құқық бұзушылықтың алдын алайық»

«Әр баланың өмір сүруге құқығы бар»

«Мектеп оқушысының жауапкершілігі мен міндеттері»

• Жоғары сыныптар (10–11 сынып)

«Адам құқықтары – ең жоғарғы құндылық»

«Жасөспірім және заң»

«Заң және жастар арасындағы жауапкершілік»

«Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес – әркімнің міндеті»

«Құқықтық мемлекет – әділетті қоғам кепілі»

Құқықтық тәрбие сағатының үлгі сценарийлері

«Менің құқықтарым мен міндеттерім»
Мақсаты:

• Оқушыларға бала құқықтары туралы түсінік беру;

• Өз құқықтары мен міндеттері туралы алғашқы ұғым қалыптастыру;

• Құқық пен міндетті ажырата білуге үйрету.

Көрнекіліктер:

• Бала құқықтары туралы плакат;

• «Құқық» және «Міндет» деген жазуы бар екі себет;

• Карточкалар (әр карточкада бір іс-әрекет жазылған: оқу, тәртіп сақтау, демалу, білім алу, үлкендерді сыйлау және т.б.);

• Шарлар (ішінде құқықтар жазылған парақтар салынған).

Ұйымдастыру кезеңі

Шаттық шеңбері: "Менің атым – менің құқығым"

(Барлық оқушылар қол ұстасып шеңбер құрады.)

Мұғалім:
- Балалар, әрқайсың – ерекше, қайталанбас тұлғасыңдар! Әр бала дүниеге келе салысымен өз аты мен өз құқықтарына ие болады. Қазір шеңбер бойымен өз есімдеріңізді айтып, бір құқықтарыңызды атайсыздар.

Мысал:
- Мен – Әлиханмын. Менің білім алуға құқығым бар!
- Мен – Айыммын. Менің демалуға құқығым бар!

(Барлық балалар өз атын айтып, бір құқық атайды.)

Әңгімелеу бөлімі

Мұғалім оқушыларға қысқаша түсіндіреді:

- Бүкіл әлемнің балалары үшін арнайы маңызды құжат бар. Оның аты - Бала құқықтары туралы конвенция. Бұл құжатта балалардың өмір сүруге, оқуға, демалуға, ата-ана қамқорлығында болуға, денсаулығын қорғауға құқығы бар екені жазылған. Сонымен бірге әрбір баланың міндеттері де бар. Міндет дегеніміз - орындауға тиіс әрекет. Мысалы, білім алу құқығың болса, сабаққа мұқият қатысу – міндетің.

Жағдаят арқылы жұмыс

Мұғалім жағдаят ұсынады:

"Бір күні Айбар мен Аружан мектептен келе жатып, жол бойында қоқыстарды көрді. Айбар: 'Бұл менің шаруам емес' деп өтіп кетті. Ал Аружан ойланып: 'Таза ортада өмір сүруге құқығым бар, бірақ мен де айналама қамқор болуым керек' деп, қоқысты жәшікке тастады."

Сұрақтар:

• Айбар мен Аружанның әрекеті туралы не айта аласыңдар?

• Бұл оқиғада құқық пен міндет қалай көрініс тапты?

(Оқушылар ой бөліседі.)

Топтық жұмыс: "Құқық пен міндетті ажырат"

Тапсырма.Оқушылар шағын топтарға бөлінеді. Әр топқа карточкалар таратылады. Әр карточкада бір әрекет жазылған (мысалы: оқу, үлкендерді сыйлау, ойын ойнау, мектеп ережесін сақтау).

Міндеттері:
Әр әрекетті "құқық" па, әлде "міндет" пе, анықтап, себебін түсіндіру.

Жауап үлгісі:

• Оқу – міндет. (Білім алу – құқық, бірақ сабақты оқу – міндет.)

• Ойын ойнау – құқық.

• Үлкендерді сыйлау – міндет.

Ойын: "Құқықтар себеті"

Мұғалім:
- Балалар, мына шарлардың ішінде әртүрлі құқықтар жазылған. Әрқайсың бір шарды алып, ішіндегі құқықты оқып, "Құқықтар себетіне" саласыңдар және оны қалай түсінесіңдер, айтып бересіңдер.

(Оқушылар шарды жарып, ішіндегі жазуды оқиды, мысалы: "Демалуға құқығым бар", "Денсаулығымды қорғауға құқығым бар" т.б.)

Қорытынды бөлім.

Шеңберде ой бөлісу:
- Бүгін не үйрендік?
- Құқық дегеніміз не екен? Міндет дегеніміз ше?

Оқушылар жауап береді:

• Құқық - бізге берілетін мүмкіндік.

• Міндет - біз орындауға тиіс істер.

• Әр баланың құқығы бар, сонымен бірге міндеттері де бар.

Мұғалім қорытындылайды:
- Өз құқығымызды білу – өзімізді қорғау. Міндетімізді орындау – жақсы азамат болудың белгісі!

Ескерту

• Бұл іс-шараны өткізу барысында сынып жетекші мектеп психологымен бірлесіп жұмыс істесе жақсы болады. Мысалы: тренинг элементтерін қосу, бала эмоцияларын бақылау, балалардың жауапкершілік сезімін дамыту бойынша шағын жаттығулар ұйымдастыру.

• Әдістемелік жағынан: сабақ өте қарапайым, жылы атмосферада өтуі керек. Әр баланың жауап беруіне мүмкіндік беру маңызды.

«Әр баланың өмір сүруге құқығы бар»

Мақсаты:

• Оқушыларға олардың негізгі құқықтары туралы түсінік беру;

• Әр баланың өмір сүруге, бостандыққа және қорғанышқа құқығы бар екенін ұғындыру;

• Құқықтардың маңыздылығын түсіндіру арқылы азаматтық жауапкершілікті қалыптастыру.

Көрнекіліктер:

• Бала құқықтары туралы постер;

• Топтық жұмысқа арналған ватмандар мен маркерлер;

• "Құқықтар жоқ әлем" және "Құқықтар бар әлем" көрінісі үшін қарапайым реквизиттер (мысалы, кітап, қалам, ойыншықтар).

1. Ұйымдастыру кезеңі

Шаттық шеңбері:
(Балалар шеңбер жасап тұрады.)

Мұғалім:
- Балалар, бүгін біз өте маңызды тақырыпты талқылаймыз. Ол - әр баланың өмір сүруге және бақытты болуға құқығы бар екені туралы.
Алдымен, шеңбер бойымен бір-бірімізге жылы лебіз айтайық:
"Мен сенің бақытты өмір сүруге құқығың бар екенін білемін!" - деп айтамыз.

(Барлығы бір-біріне айтып шығады.)

2. Кіріспе сұрақтар

Мұғалім:
- Балалар, сендер қандай құқықтарды білесіңдер?
(Оқушылар жауап береді.)

- "Бала құқықтары" дегенді қалай түсінесіңдер?
(Оқушылар өз ойларымен бөліседі.)

3. Мұғалімнің түсіндіруі

Мұғалім:
- Бүкіл әлемде балаларды қорғау үшін арнайы маңызды құжат бар. Оның аты - Бала құқықтары туралы БҰҰ Конвенциясы. Бұл Конвенцияда әрбір баланың өмір сүруге, білім алуға, қорғауға, өз пікірін айтуға және денсаулығын сақтауға құқығы бар екені жазылған. Мемлекеттер осы құқықтарды қорғауға міндетті.
Бүгін біз осы құқықтардың ең маңызды үшеуі туралы көбірек білеміз:

1. Өмір сүру құқығы

2. Білім алу құқығы

3. Қорғаныш құқығы

4. Топтық тапсырма

Топқа бөліну.Оқушылар 3 топқа бөлінеді. Әр топқа тақырып беріледі және постер жасау тапсырылады.

Топ	Тақырып	Мақсаты
1-топ	Өмір сүру құқығы	Әр адамның өмірі ең құнды екені жайлы айту
2-топ	Білім алу құқығы	Білім алу арқылы адам дамитыны жайлы көрсету
3-топ	Қорғаныш құқығы	Балаларды жамандықтан қорғау қажеттігін түсіндіру

Тапсырма:
- Өз құқықтарыңыздың маңыздылығын түсіндіретін постер жасап, оны қорғау.

Жұмыс уақыты: 10-12 минут.
Әр топ постерін қорғайды: 2-3 минут.

5. Сахналық көрініс

Жағдаят:

Мұғалім:

- Енді елестетіп көрейік: егер балалардың құқықтары болмаса, не болар еді? Ал егер құқықтар сақталса, өмір қандай болар еді? Осыны сахналап көрсетеміз.

Екі топ сахналық қойылым дайындайды:

• 1-бөлім: "Құқықтар жоқ әлем" (жағымсыз көрініс):

• Балалар мектепке бармайды.

• Ауырса, ешкім көмектеспейді.

• Ойын ойнауға тыйым салынады.

• Қауіпсіздік ережелері сақталмайды.

(Мысалы, бір бала кітап сұраса, екінші бала "Саған білім алу керек емес!" дейді. Бір бала құлап қалса, ешкім көмектеспейді.)

• 2-бөлім: "Құқықтар бар әлем" (жағымды көрініс):

• Балалар білім алып жүр.

• Бір-біріне көмектеседі.

• Дәрігерлер ауру балаларды емдейді.

• Барлығы қауіпсіз ортада ойнап, дамып жатыр.

(Бала ауырып қалса, дәрігер көмектеседі. Бала ойын алаңында ойнап жүр, достары жанында.)

Мұғалім:
- Қай көріністе өмір сүру жеңіл әрі бақытты болды? Неліктен?

(Оқушылар пікір айтады.)

6. Қорытынды: «Менің құқығым». Шеңберге тұрып, әр бала бір сөйлеммен өз құқығын айтып, сабақты қорытындылайды.

Мысалдар:

• Менің білім алуға құқығым бар!

• Менің қауіпсіз ортада өмір сүруге құқығым бар!

• Менің өз пікірімді айтуға құқығым бар!

• Менің қорғалуға құқығым бар!

Мұғалім қорытындылайды:
- Әр баланың өмірі - ең құнды нәрсе. Біз өз құқықтарымызды біліп, оларды қадірлей білуіміз керек. Сонымен бірге өз міндетімізді де ұмытпайық: білім алу, бір-бірімізге қамқор болу, әділетті болу!

Ескерту:

• Бұл іс-шараны психологпен бірлесіп өткізу ұсынылады: мысалы, балалардың өзін қауіпсіз сезінуін қамтамасыз ету үшін «құқықтарымды сезіну» тренинг жаттығуын қосуға болады.

• Сынып жетекшілер мен педагогтер үшін: эмоциямен жұмыс істеу, әр баланың пікірін қабылдау маңызды.

«Құқық бұзушылықтың алдын алайық»

Сынып: 8-сынып
Мақсаты:

• Оқушыларға құқықбұзушылықтың түрлерін түсіндіру;

• Құқық бұзудың зиянын ұғындыру;

• Заңды сыйлау, әділеттілікке ұмтылу сезімін қалыптастыру.

Көрнекіліктер:

• «Құқықбұзушылық түрлері» тақырыбындағы презентация немесе постер;

• Жағдаят жазылған карточкалар;

• Сот үдерісіне қажетті бейнесценарий (тәжірибелік сот процесіне арналған атрибуттар).

1. Ұйымдастыру кезеңі

Мұғалім:
- Балалар, бүгін біз өте маңызды тақырыпта әңгімелесеміз. Әрбір азаматтың қоғамдағы мінез-құлқын реттейтін заңдар бар. Ал сол заңдарды бұзу қандай салдарға әкелуі мүмкін? Қазір осыны бірге анықтаймыз.

2. Сұрақ-жауап (пікір алмасу)

Мұғалім:
- Қане, жауап беріп көріңдер:

Сұрақтар:

• «Құқықбұзушылық дегеніміз не?»
  (Оқушылар жауап береді.)

• «Құқықбұзушылықтың қандай түрлерін білесіңдер?»
  (Оқушылар ойларын мысалдар арқылы айтады.)

Түсіндірме:
Мұғалім дұрыс жауаптарды толықтырады:

• Құқықбұзушылық - заң нормаларын бұзу, яғни қоғамдағы белгіленген ережелерді сақтамау.

• Құқықбұзушылықтың түрлері: тәртіп бұзушылық, әкімшілік құқықбұзушылық, қылмыстық құқықбұзушылық.

• Мысал: мектепте тәртіп ережесін бұзу, қоғамдық орында шу шығару, ұрлық жасау, басқа адамның ар-намысына тіл тигізу, т.б.

3. Мұғалімнің түсіндіруі

Мұғалім:
- Құқықбұзушылық пен қылмыстың айырмашылығы қандай?
Құқықбұзушылықтың бәрі бірдей қылмысқа жатпайды. Қылмыс - қоғамға аса қауіпті әрекет. Ол үшін қатаң қылмыстық жауапкершілік қарастырылған.
Мысалы:

• Сабақта шулап тәртіп бұзу - тәртіп бұзушылық (ескерту немесе мектепішілік тәртіппен шешіледі).

• Басқа баланың телефонын ұрлау - қылмыстық құқықбұзушылық (заң алдында жауап береді).

Жауапкершілік түрлері:

• Әкімшілік жауапкершілік (айыппұл төлеу, ескерту);

• Қылмыстық жауапкершілік (белгілі мерзімге бас бостандығынан айыру немесе басқаша жаза).

4. Жағдаяттық тапсырмалар

Топтық жұмыс:
(Оқушылар 3-4 адамнан бөлінеді.)

Әр топқа жағдаят жазылған карточка беріледі:

№	Жағдаят	Тапсырма
1	Мектеп ауласында басқа баланың ұялы телефонын ұрлау оқиғасы	Бұл жағдайды қалай шешуге болады? Кім жауапты болады?
2	Әлеуметтік желіде басқа оқушыға тіл тигізу	Бұл әрекет қандай құқықбұзушылық? Қандай жауапкершілік туындайды?
3	Қоғамдық орында (автобуста) айғайлап тәртіп бұзу	Мұндай жағдайда қандай шара қолдану керек?

Нұсқаулық:

• Жағдайды талдау;

• Құқықбұзушылықтың түрін анықтау;

• Оны болдырмау немесе дұрыс шешу жолдарын ұсыну.

Уақыт: 7-8 минут.
Әр топ өз ойларын сынып алдында қорғайды.

5. Рөлдік ойын: «Сот процесі»

Мұғалім:
- Енді біз "шағын-сот процесін" ұйымдастырамыз. Бір жағдаят бойынша сот қалай жүретінін көрейік.

Рөлдер:

• Судья - сот үдерісін жүргізеді;

• Прокурор - құқықбұзушының кінәсін дәлелдейді;

• Адвокат - құқықбұзушыны қорғайды;

• Куәгерлер - оқиғаға куә болған адамдар.

Тапсырма:
Мысалы, бірінші жағдаятты алайық ("Телефон ұрлау").

• Прокурор дәлел келтіреді: ұрлық - қылмыстық құқықбұзушылық.

• Адвокат баланың кішкентай екенін, қателескенін айтып, жеңіл жаза сұрайды.

• Судья әділетті шешім шығарады (мысалы, ұялы телефонды қайтару, кешірім сұрау, құқықтық ескерту беру).

Мақсат:
- Заңның әркімге бірдей қолданылатынын түсіну;
- Әрбір құқықбұзушылықтың салдары бар екенін ұғыну.

6. Қорытынды: «Мен қандай құқықтық ережені есте сақтадым?»

Шеңберге тұрып, әр оқушы мына сұраққа жауап береді:
- "Мен бүгін қандай құқықтық ережені есте сақтадым?"

Мысал жауаптар:

• Заңды бұзу - өзіме де, өзгеге де зиян.

• Әр құқықбұзушылық үшін жауап беру керек.

• Өз әрекеттерім үшін жауапкершілікті сезіну керек.

• Әлеуметтік желіде де заңды сақтау қажет.

Мұғалім сабақты қорытындылайды:
- Заңды сыйлау - өзіңді және басқаларды сыйлау деген сөз. Әрқашан әділ, жауапты, саналы азамат болайық!

Ескерту:

• Сабақтың эмоционалды әсері үшін сот сахнасы кезінде арнайы "балға" мен "судья мантиясы" сияқты қарапайым атрибуттар қолдануға болады.

• Әлеуметтік желідегі кибербуллинг мәселесіне бөлек 2-3 минут қосымша тоқталу ұсынылады.

«Адам құқықтары – ең жоғарғы құндылық»
Сынып: 10-сынып
Мақсаты:

• Адам құқықтарының маңыздылығын түсіндіру;

• Құқықтық сананы қалыптастыру;

• Оқушыларды ой еркіндігіне, пікір алмасуға, өз ойын дәлелді жеткізуге үйрету.

Көрнекіліктер:

• Шағын бейнеролик немесе слайд-презентация («Адам құқықтары қайдан басталады?» тақырыбында);

• Постер жасауға арналған флипчарт қағаздары, маркерлер;

• Дөңгелек үстел үшін арнайы безендіру: "Әр адам – құндылық", "Барлығымыз теңбіз!" плакаттары.

1. Кіріспе бөлім

Мұғалімнің сөзі:
-Сәлеметсіздер ме, балалар! Бүгінгі сабағымыз – өміріміздің ең маңызды тұғыры – адам құқықтары туралы болмақ. Әр адам дүниеге келгенде тең құқықты, бостандықта болуға лайық. Осыны бірге ой елегінен өткізіп, талқылаймыз.

Бейне көрсетілім:
-Қазір шағын бейнеролик көреміз: "Адам құқықтары қайдан басталады?" (2–3 минуттық мотивациялық бейнеролик көрсетіледі.)

Мұғалім:
-Бейнероликтен қандай ой түйдіңдер? Адам құқықтары қайдан басталады деп ойлайсыңдар? (2-3 оқушының жауабын тыңдау.)

2. Дөңгелек үстел: «Барлық адам тең және бостандығы бар»

Формат:Оқушылар дөңгелене отырып, өз пікірлерін білдіреді.

Сұрақ:
-«Барлық адам тең және бостандығы бар» дегенді қалай түсінесіңдер?

Нұсқаулық:

• Әр оқушы қысқа (1-2 минут) ой бөліседі;

• Қаласа, мысалмен толықтыра алады (өмірден, тарихтан, әдебиеттен, т.б.).

Мұғалімнің қорытынды сөзі:
-Адам құқықтары – ұлтқа, жынысқа, тілге, дінге қарамай әр адамға тән қасиет. Бұл – адамның туғаннан бастап бірге жүретін ажырамас серігі.

3. Пікірсайыс: «Заң мен мораль – қоғам тірегі»

Ойын шарты. Оқушылар екі топқа бөлінеді:

Топ 1	Топ 2
"Заң қоғамның тірегі" ұстанымын қорғайды	"Мораль қоғамның тірегі" ұстанымын қорғайды

Дайындық уақыты: 5 минут.
Әр топ өз көзқарастарын аргументтермен дәлелдеуге дайындалады.

Пікірсайыс ережесі:

• Әр топ кезекпен сөйлеу (әр спикерге 2 минут);

• Қарсы тарапқа сұрақ қоюға рұқсат;

• Әділ пікірталас, қарсыласқа құрметпен қарау.

Мұғалімнің қорытынды сөзі:
-Заң мен мораль -бірін-бірі толықтыратын күштер. Заң -қоғамдағы тәртіпті сақтаса, мораль -адамның ішкі ар-ұятына сүйенеді. Екеуі бірге ғана әділетті қоғам қалыптастырады.

4. Топтық жұмыс: «Менің құқықтарым және міндеттерім» постер қорғау

Нұсқаулық:

• Оқушылар 3-4 адамнан топтасады;

• Әр топ "Адам құқықтары және міндеттері" тақырыбында постер жасайды:

• Құқықтар: өмір сүру, білім алу, еңбек ету, бостандық, пікір айту, т.б.

• Міндеттер: заңды сақтау, басқа адамның құқығын құрметтеу, елін қорғау, табиғатты аялау, т.б.

Уақыты: 10–12 минут.
Қорғау: Әр топ 2–3 минут ішінде өз постерін таныстырады.

Бағалау критерийлері:

• Шығармашылық;

• Ойдың анықтығы;

• Құқық пен міндетті дұрыс ажырату.

5. Қорытынды бөлім: нақыл сөздер мен ой түйіндеу

Мұғалім:
-Енді шеңбер жасап, әрқайсысыңыз құқық туралы бір нақыл сөз немесе мақал-мәтел айтып, сабақтан түйген ойларыңызды бөлісесіздер.

Мысал ретінде:

• «Әділдік пен құқық – қоғамның айнасы.»

• «Заң біткен жерде бақыт орнайды.»

• «Құқықсыз өмір – тамыры жоқ ағаш секілді.»

Әр оқушы:

1. Бір нақыл сөз немесе мақал айтады;

2. Қысқаша өз ойын білдіреді ("Мен бүгінгі сабақтан не түсіндім?").

Қорытынды.

Мұғалімнің сабақты түйіндеуі:
-Бүгін біз адам құқықтарының қадірін терең түсіндік. Әр адам – дүниенің ерекше байлығы. Өз құқығымызды білу – өз өмірімізге, болашағымызға деген жауапкершілік. Ендеше, өз құқығымызды біліп, міндетімізді абыроймен атқаруға ұмтылайық!

Қосымша:

• Фон музыкасы: сабақты бастау мен аяқтағанда жеңіл, мотивациялық музыка қосуға болады.

• «Құқық ағашы» идеясы: сабақ соңында бір үлкен ағаштың суретін сыныпта іліп, әр оқушы оған өз құқығы жазылған парақты жапсырады.

ҚОРЫТЫНДЫ

"Құқықтық тәрбие бойынша мұғалімдерге арналған арнайы нұсқаулық" атты оқу-әдістемелік жинақ – білім беру саласындағы құқықтық тәрбие жұмысын жаңа сапалық деңгейге көтеруге бағытталған маңызды әдістемелік құрал. Жинақ құқықтық тәрбие жұмыстарын жандандыруда мұғалімдерге практикалық көмек көрсетіп қана қоймай, құқықтық сананы дамытудың заманауи талаптарын ескере отырып, әрбір педагогтің шығармашылық әлеуетін арттыруға мүмкіндік береді. Мұнда ұсынылған әдістер мен тәсілдер әртүрлі жастағы оқушылармен жұмыс істеуде тиімді нәтижелерге қол жеткізуге бағытталған, сондай-ақ құқықтық тәрбиенің кешенді жүйесін қалыптастыруға ықпал етеді.

Жинақтың тағы бір ерекшелігі – автордың мектептегі нақты тәжірибеге сүйеніп, мұғалімдер мен сынып жетекшілердің күнделікті жұмысында кездесетін қиындықтарды ескеріп, шынайы практикалық шешімдер ұсынуында. Бұл еңбек мұғалімдерді құқықтық тәрбие берудің дәстүрлі тәсілдерімен ғана шектелмей, оқушылармен жүргізілетін құқықтық бағыттағы шығармашылық және зерттеу жұмыстарына да ынталандырады.

Нұсқаулықты қолдану арқылы мектеп ұжымының құқықтық мәдениеті мен құқық бұзушылықтың алдын алу жүйесі нығаяды деп күтіледі. Жалпы алғанда, бұл оқу-әдістемелік жинақ құқықтық тәрбие саласындағы педагогтердің кәсіби дамуына, оқушылардың құқықтық сауаттылығы мен азаматтық жауапкершілігін қалыптастыруға бағытталған өзекті әрі құнды ресурс болып табылады.

Сонымен қатар, жинақта құқықтық тәрбиені жүзеге асыру барысында оқушылардың жас және жеке ерекшеліктерін ескеру мәселесіне ерекше көңіл бөлінген. Әдістемелік материалдарда бастауыш, негізгі және жоғары сынып оқушыларымен жүргізілетін жұмыс түрлерінің айырмашылықтары нақты көрсетіліп, әр топқа тиімді тәсілдер мен әдістер ұсыну жолдары жан-жақты қамтылған. Бұл ерекшелік педагогтерге құқықтық тәрбиені балалардың қабылдау деңгейіне сай ұйымдастыруға мүмкіндік беріп, әрбір оқушының құқықтық мәдениетін дамытуда оң нәтижеге қол жеткізуге жағдай жасайды.

Жинақ авторының құқықтық тәрбие саласындағы жинақтаған тәжірибесі мен ғылыми-теориялық білімі оқу-әдістемелік материалдың мазмұнында нақты көрініс тапқан. Нұсқаулық мектеп мұғалімдеріне ғана емес, сынып жетекшілеріне, тәрбие ісі жөніндегі орынбасарларға, тіпті құқықтық тәрбие бағытында жұмыс істейтін барлық педагог кадрларға арналған тиімді көмекші құрал ретінде ұсынылады.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

1. Айтхожина А.Қ. Құқық негіздері. – Алматы: Білім, 2012.

2. Амандықова С.Қ. Қазақстан Республикасының Конституциялық құқығы. – Нұр-Сұлтан: Елорда, 2019.

3. Баянов Е. Қазақстан Республикасының мемлекеті мен құқығының негіздері. – Алматы: Жеті жарғы, 2011.

4. Жоламан Қ.Д., Мұхтарова А.Қ., Тәукелев А.Н. Мемлекет және құқық теориясы. – Алматы: Экономика, 2014.

5. Қазақстан Республикасының Конституциясы. – Нұр-Сұлтан: 2021.

6. Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңы. – Нұр-Сұлтан: 2021.

7. Құқықтық мәдениет негіздері: Оқу құралы / Жалпы редакциясын басқарған А.Н. Ағыбаев. – Алматы: Жеті жарғы, 2016.

8. Оразбаев С.Қ. Азаматтық құқық. – Алматы: Жеті жарғы, 2015.

9. Сапарғалиев Ғ.С. Мемлекет және құқық негіздері. – Алматы: Ғылым, 2008.