Құрмалас сөйлем — екі немесе одан да көп жай сөйлемнен құралған, мағынасы мен грамматикалық құрылысы жағынан байланысқан сөйлем.

Құрмалас сөйлемнің түрлері:

1. Салалас құрмалас сөйлем

Анықтамасы: Құрамындағы жай сөйлемдер бір-бірімен тең дәрежеде байланысады. Әрқайсысы жеке сөйлем бола алады.

Байланысу түрі: интонация және жалғаулық шылаулар арқылы.

Түрлері мен мысалдар:

Ыңғайлас салалас құрмалас сөйлем

Анықтамасы:
Ыңғайлас салалас құрмалас сөйлемде екі немесе одан да көп жай сөйлем бір-бірімен мағына жағынан тең дәрежеде байланысады және бір мезгілде қатар орындалатын, ұқсас немесе біртекті іс-әрекеттерді білдіреді.

Сұрақ:
→ Не істеді? Не болды?

? Байланысу жолдары:

Ыңғайлас жалғаулықтар арқылы:

• және, да, де, та, те, әрі, әрі де, бірде...бірде, не...не

Немесе интонация арқылы байланысады.

✅ Мысалдар:

1. Мен кітап оқыдым, және тапсырма жаздым.

2. Ол ән айтты, әрі би биледі.

3. Мұғалім сыныпқа кірді де, сабақты бастады.

4. Біз киноға бардық, та дүкен араладық.

5. Бірде күледі, бірде жылайды.

6. Күн жылы, және желсіз болды.

7. Асқар да келді, Мақсат та келді.

? Қорытынды:

Ыңғайлас салалас құрмалас сөйлемдер бір-бірімен мәндес, қатар немесе тізбектелген әрекеттерді білдіреді және сөйлеуде байланыс пен бірізділік жасайды.

Қарсылықты салалас құрмалас сөйлем

Анықтамасы:
Қарсылықты салалас құрмалас сөйлемде бір жай сөйлемдегі іс-әрекетке екінші сөйлемдегі іс-әрекет қарама-қарсы, күтпеген сипатта болады. Яғни мағыналары бір-біріне қайшы келеді.

Сұрақ:
→ Соған қарамастан не болды? Бірақ не істеді?

? Байланыстырушы жалғаулықтар:

• бірақ, алайда, дегенмен, сөйте тұра, сонда да, әйтсе де, әйткенмен, болмаса да

✅ Мысалдар:

1. Ол көп дайындалды, бірақ емтиханнан өте алмады.

2. Күн суық болды, дегенмен біз серуенге шықтық.

3. Мен көмектестім, алайда ол рахмет айтпады.

4. Ол қатты ауырып жүр, сонда да жұмысқа келіп жүр.

5. Сен дұрыс айттың, әйткенмен олар сені тыңдамады.

6. Ол келгісі келді, сөйте тұра шақырылған жоқ.

? Қорытынды:

Қарсылықты салалас құрмалас сөйлемдер екі іс-әрекеттің арасындағы қарама-қарсылықты білдіреді. Бұл сөйлемдер көбіне күтпеген нәтиже мен реакцияны көрсетеді.

Себеп-салдар салалас құрмалас сөйлем

Анықтамасы:
Бұл сөйлемде екі жай сөйлем бір-бірімен себеп пен салдар қатынасында байланысады. Бір сөйлем іс-әрекеттің себебін, екіншісі оның салдарын білдіреді.

Сұрақ:
→ Неліктен? Не себепті? Сондықтан не болды?

? Байланыстырушы жалғаулықтар:

• сондықтан, сол себепті, сонда, сол үшін, сондай-ақ, неге десең, өйткені

✅ Мысалдар:

1. Күн қатты ыстық болды, сондықтан адамдар көлге барды.

2. Ол жақсы оқыды, себебі көп уақытын оқуға бөлді.

3. Жаңбыр жауды, сол үшін дала суға толды.

4. Машина бұзылды, осы себепті олар кешігіп қалды.

5. Ауа райы нашарлады, өйткені дауыл соқты.

6. Балалар шулады, сонда мұғалім ашуланды.

? Қорытынды:

Себеп-салдар салалас құрмалас сөйлемдер оқиғалардың себеп пен салдарын байланыстырып, түсінікті етеді. Бұл сөйлем түрі сөйлеу мәнерін жүйелеп, нақтылайды.

Талғаулы салалас құрмалас сөйлем

Анықтамасы:
Талғаулы салалас құрмалас сөйлемде екі немесе одан да көп жай сөйлем бір-бірінен айырмашылығы бар нұсқаларды көрсетеді, яғни біреуін таңдауға болады.

Сұрақ:
→ Қайсысы? Қайсысы да? Не немесе не?

? Байланыстырушы жалғаулықтар:

• не...не, не...немесе, әлде, я, немесе, әрі...әрі, бірде...бірде

✅ Мысалдар:

1. Сен не кет, не қал.

2. Біз кешкісін немесе киноға барамыз, немесе үйде демаламыз.

3. Ол бірде күледі, бірде жылайды.

4. Сағатты әлде қаламды алсаң болады.

5. Сіз я сол жаққа жүріңіз, я кері қайтыңыз.

? Қорытынды:

Талғаулы салалас құрмалас сөйлемдер түрлі нұсқаларды ұсыну арқылы таңдау жасауға мүмкіндік береді, сөйлеуді нақтылап, жан-жақтылық береді.

Кезектес салалас құрмалас сөйлем

Анықтамасы:
Кезектес салалас құрмалас сөйлемде жай сөйлемдер ретімен, кезектес орындалатын іс-әрекеттерді немесе оқиғаларды білдіреді.

Сұрақ:
→ Алдымен не істеді? Одан кейін не болды?

? Байланыстырушы жалғаулықтар:

• содан кейін, кейін, сонан соң, одан кейін, соңынан

✅ Мысалдар:

1. Ол алдымен кітап оқыды, содан кейін ұйықтады.

2. Біз дүкенге бардық, кейін киноға шықтық.

3. Ауа райы түзелді, сонан соң саябаққа бардық.

4. Сабақ аяқталды, одан кейін балалар спортқа кетті.

5. Олар кешкі ас ішті, соңынан фильм көрді.

? Қорытынды:

Кезектес салалас құрмалас сөйлемдер іс-әрекеттердің уақыттық ретін көрсетеді, сөйлеуге нақты әрі жүйелі құрылым береді.

2. Сабақтас құрмалас сөйлем

Анықтамасы: Бір жай сөйлем екінші сөйлемге бағына байланысады. Бірі — басыңқы, екіншісі — бағыныңқы сөйлем.

Байланысу жолы: шылаулар, есімдіктер, шылау тұлғалы етістіктер арқылы.

Түрлері мен мысалдар:

3. Аралас құрмалас сөйлем

Анықтамасы: Құрамында кемінде үш жай сөйлем болып, олардың бір бөлігі салаласа, бір бөлігі сабақтаса байланысады.

Мысал:
Күн бұлттанып тұр, бірақ жаңбыр жауған жоқ, өйткені жел тұрып, бұлттарды айдап әкетті.
→ Мұнда «бірақ» — салаластық, «өйткені» — сабақтастық қатынас тудырып тұр.

? Шартты бағыныңқылы сабақтас сөйлем — бағыныңқы сөйлем басыңқыда айтылған әрекеттің орындалу шартын білдіреді.
Көбінесе –са/–се жұрнағы арқылы жасалады.

✅ Мысалдар:

1. Егер тырыссаң, жетістікке жетесің.

2. Күн ашылса, біз серуенге шығамыз.

3. Ол ерте келсе, біз бірге барамыз.

4. Жақсы дайындалсаң, емтиханнан жоғары балл аласың.

5. Уақытында тұрсаң, сабаққа кешікпейсің.

Себеп-салдар сабақтас құрмалас сөйлем

Бұл сөйлемде бағыныңқы сөйлемде іс-әрекеттің себебі, ал басыңқы сөйлемде сол себептің салдары айтылады.

Сұрақ қою арқылы анықталады: Неліктен? Не себепті?

Байланысу тәсілдері:

• шылаулар: себебі, өйткені, сол үшін, неге десең, өйткені

• етістік тұлғалары: -ғандықтан, -етіндіктен, -ған соң, -қан соң, -ып/іп болған соң т.б.

✅ Мысалдар:

1. Сабақты жақсы оқығандықтан, ол грантқа ие болды.
   → Неліктен грантқа ие болды? Сабақты жақсы оқығандықтан.

2. Жаңбыр жауған соң, жол лай болды.
   → Не себепті жол лай болды? Жаңбыр жауған соң.

3. Кешіккендіктен, біз пойызға үлгере алмадық.
   → Не себепті үлгере алмадық? Кешіккендіктен.

4. Балалар шулағандықтан, ол кітап оқи алмады.
   → Не себепті оқи алмады? Балалар шулағандықтан.

5. Ол көп дайындалмаған соң, сынақтан өте алмады.
   → Неліктен өте алмады? Көп дайындалмаған соң.

Қарсылықты бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлем

Анықтамасы:
Бұндай сөйлемде бағыныңқыда көрсетілген шартқа, іс-әрекетке қарсы басыңқыда күтпеген, қарама-қарсы мағынадағы нәтиже беріледі.

Сұрақ: Қарамастан не болды? Не істесе де, неге басқаша болды?

Байланыстырушы сөздер мен тұлғалар:
–са да, –се де, –ғанмен, –қанына қарамастан, –са да, бірақ, дегенмен

✅ Мысалдар:

1. Көп дайындалғанымен, ол емтиханнан төмен балл алды.
   → Қарсылық: дайындалды, бірақ төмен балл алды.

2. Жаңбыр жауғанына қарамастан, олар жолға шықты.
   → Жаңбыр жауды, бірақ бәрібір жолға шықты.

3. Аяғы ауырып тұрса да, ол жарысқа қатысты.
   → Аяғы ауырды, бірақ қатысудан бас тартпады.

4. Уақыты тығыз болса да, ол бізге көмектесті.
   → Уақыты болмады, бірақ көмектесті.

5. Түсіндіріп айтқанмен, олар тыңдағысы келмеді.
   → Айтты, бірақ тыңдаған жоқ.

Мақсат бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлем

Анықтамасы:
Бұндай сабақтас сөйлемде бағыныңқы сөйлем басыңқыда айтылған іс-әрекеттің мақсатын, ниетін білдіреді.

Сұрақ: Не үшін? Қандай мақсатпен? Не істеу үшін?

Байланыстыру тәсілдері:
– үшін, деп, мақсатымен, болу үшін, –мақ болып, –у үшін, –айын/ейін деп

✅ Мысалдар:

1. Жақсы оқуы үшін, ата-анасы оған жағдай жасады.
   → Не үшін? – Жақсы оқуы үшін.

2. Маман болу үшін, ол көп еңбектенді.
   → Қандай мақсатпен? – Маман болу үшін.

3. Саған көмектесейін деп, мен ертерек келдім.
   → Не мақсатпен келдім? – Саған көмектесу үшін.

4. Ойындағысын жеткізу үшін, ол мысал келтірді.
   → Не үшін мысал келтірді? – Ойындағысын жеткізу үшін.

5. Балалар тыныш отырсын деп, мұғалім ескерту жасады.
   → Не мақсатпен? – Балалар тыныш отырсын деп.

Қимыл-сын бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлем

Анықтамасы:
Бұл сөйлемде бағыныңқы сөйлем басыңқыдағы іс-әрекет қалай, қандай күйде, қандай түрде орындалғанын білдіреді. Яғни іс-қимылдың сипаты, бейнесі, амал тәсілі сипатталады.

Сұрақтар: Қалай? Қайтіп? Қандай түрде?

Байланысу жолдары:
–ып/іп, –а/е/й, –ған/ген күйде, –ған/ген кезде тұлғалары арқылы

✅ Мысалдар:

1. Күліп сөйлеген қызды бәрі ұнатып қалды.
   → Қалай сөйлеген? – Күліп

2. Жүгіре басып, ол автобусқа үлгерді.
   → Қалай барды? – Жүгіре басып

3. Қолын көтеріп, оқушы жауап берді.
   → Қалай жауап берді? – Қолын көтеріп

4. Көзін төмен салып, ол үнсіз қалды.
   → Қалай үнсіз қалды? – Көзін төмен салып

5. Ойлана отырып, ол дұрыс шешім қабылдады.
   → Қалай шешім қабылдады? – Ойлана отырып

Мезгіл бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлем

Анықтамасы:
Мезгіл бағыныңқылы сабақтас сөйлемде басыңқы сөйлемде айтылған іс-әрекеттің қашан, қандай мезгілде болғаны бағыныңқы сөйлемде көрсетіледі.

Сұрақтар:
– Қашан? Қай кезде? Қай уақытта?

Байланысу жолдары:
–ғанда/генде, –қан кезде, –ып тұрған кезде, –сінше, –ғанша, –май тұрып, –а салысымен, т.б.

✅ Мысалдар:

1. Күн бата, ауыл іші тыныштала бастады.
   → Қашан тыныштала бастады? – Күн бата.

2. Мен келгенде, олар сабақ оқып отыр екен.
   → Қай кезде? – Мен келгенде.

3. Ол кіріп келген сәтте, бәрі орнынан тұрды.
   → Қашан? – Ол кіріп келген сәтте.

4. Жаңбыр жауа бастағанда, біз үйге кіріп үлгердік.
   → Қашан кіріп үлгердік? – Жаңбыр жауа бастағанда.

5. Сабақ аяқталғанша, ешкім сыныптан шықпады.
   → Қай уақытқа дейін? – Сабақ аяқталғанша.

Мезгіл бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлем

Анықтамасы:
Мезгіл бағыныңқылы сабақтас сөйлемде басыңқы сөйлемде айтылған іс-әрекеттің қашан, қандай мезгілде болғаны бағыныңқы сөйлемде көрсетіледі.

Сұрақтар:
– Қашан? Қай кезде? Қай уақытта?

Байланысу жолдары:
–ғанда/генде, –қан кезде, –ып тұрған кезде, –сінше, –ғанша, –май тұрып, –а салысымен, т.б.

✅ Мысалдар:

1. Күн бата, ауыл іші тыныштала бастады.
   → Қашан тыныштала бастады? – Күн бата.

2. Мен келгенде, олар сабақ оқып отыр екен.
   → Қай кезде? – Мен келгенде.

3. Ол кіріп келген сәтте, бәрі орнынан тұрды.
   → Қашан? – Ол кіріп келген сәтте.

4. Жаңбыр жауа бастағанда, біз үйге кіріп үлгердік.
   → Қашан кіріп үлгердік? – Жаңбыр жауа бастағанда.

5. Сабақ аяқталғанша, ешкім сыныптан шықпады.
   → Қай уақытқа дейін? – Сабақ аяқталғанша.

? Қорытынды:

Мезгіл бағыныңқылы сабақтас сөйлем іс-әрекеттің уақытын нақтылап, сөйлемге уақыттық байланыс орнатады.