«Тұран» университеті,

Менеджмент мамандығының

3 курс студенті

Альмухамет.Б.Е.

Керимбек.А

ШАҒЫН ЖӘНЕ ОРТА БИЗНЕСТЕГІ ТӘУЕКЕЛДЕРДІ ТИІМДІ БАСҚАРУ ӘДІСТЕРІ

Аңдатпа Бұл мақалада шағын және орта бизнесті (ШОБ) тиімді дамыту үшін тәуекелдерді басқарудың маңыздылығы жан-жақты қарастырылған. Тәуекел түрлері, оларды бағалау әдістері және басқару стратегиялары кеңінен талданады. Сонымен қатар, нақты құралдар мен тәжірибелік мысалдар келтіріліп, бизнестің тұрақтылығын арттыру жолдары ұсынылады. Интеграцияланған тәуекел менеджментінің рөлі мен ұйым ішіндегі тәуекел мәдениетінің маңызы да көрсетіледі. Мақала ШОБ иелеріне, менеджерлерге және кәсіпкерлік саласындағы мамандарға пайдалы ғылыми-тәжірибелік ақпарат береді.
Тәуекелдерді басқару жүйесі - кәсіпорынның ұзақ мерзімді табыстылығын қамтамасыз ететін негізгі құралдардың бірі. Тиімді тәуекел менеджменті нарықтық өзгерістерге икемді бейімделуге және бәсекелестік артықшылықтарды арттыруға септігін тигізеді.

Түйін сөз: тәуекелдерді басқару, шағын және орта бизнес, SWOT-талдау, стратегия, қаржылық тәуекел, тұрақтылық, кәсіпкерлік, интеграцияланған менеджмент.

Аннотация:В данной статье подробно рассматривается важность управления рисками для эффективного развития малого и среднего бизнеса (МСБ).Раскрываются виды рисков,методы их оценки и стратегии управления.Представлены конкретные инструменты и практические примеры,предлагаются пути повышения устойчивости бизнеса.Также подчёркивается роль интегрированного риск-менеджмента и значение риск-культуры внутри организации.Статья содержит полезную научно-практическую информацию для владельцев МСБ,менеджеров и специалистов в сфере предпринимательства.Система управления рисками является одним из ключевых инструментов для обеспечения долгосрочной прибыльности предприятия.Эффективный риск-менеджмент способствует гибкой адаптации к рыночным изменениям и повышению конкурентных преимуществ.

Ключевые слова: управление рисками, малый и средний бизнес, SWOT-анализ, стратегия, финансовые риски,устойчивость, предпринимательство, интегрированный менеджмент.

Abstract: This article comprehensively explores the importance of risk management for the effective development of small and medium-sized enterprises (SMEs). It analyzes various types of risks, their assessment methods, and management strategies. Practical tools and real-world examples are provided, along with recommendations for enhancing business stability. The role of integrated risk management and internal risk culture within organizations is also emphasized. The article offers valuable scientific and practical insights for SME owners, managers, and professionals in the field of entrepreneurship.
A well-structured risk management system is one of the key tools for ensuring long-term business profitability. Effective risk management contributes to flexible adaptation to market changes and strengthens competitive advantages.

Keywords:risk management, small and medium-sized business, SWOT analysis, strategy, financial risks, business sustainability, entrepreneurship, integrated management.

Қазіргі замандағы кәсіпкерлік қызмет үнемі өзгеріп отыратын ортада жүзеге асады. Әсіресе, шағын және орта бизнес (ШОБ) субъектілері экономикалық, құқықтық және нарықтық факторлардың ықпалына көбірек бейім. Осындай құбылмалы жағдайда бизнесті жүргізуде негізгі міндеттердің бірі – ықтимал тәуекелдерді алдын ала болжау және оларды тиімді басқару.Тәуекел - бұл белгілі бір мақсаттарға жету барысында туындауы мүмкін белгісіздік пен қауіптердің жиынтығы. Ол кәсіпорын жұмысының барлық салаларында кездесуі мүмкін және елеулі зиян келтіруі ықтимал. Сондықтан ШОБ иелері мен басшылары үшін тәуекелдерді басқару жүйесін қалыптастыру - табысты әрі ұзақмерзімді бизнес жүргізудің қажетті шарты болып табылады. Бүгінгі таңда жаһандық нарықтарда орын алып жатқан өзгерістер мен тұрақсыздықтар бизнес иелерінен жаңа көзқарас пен икемді шешімдерді талап етеді.

Тәуекелдерді басқарудың маңыздылығы

Тәуекелдерді басқару жүйесінің басты мақсаты - кәсіпорын қызметіне теріс әсер ететін факторларды анықтап, оларды жою немесе ықпалын азайту. Бұл жүйе арқылы бизнес иесі туындауы мүмкін қиындықтарды алдын ала анықтап, соған сәйкес стратегия әзірлейді.
Тиімді басқарылған тәуекелдер бизнеске келесі артықшылықтарды береді:

-Кенеттен туындаған шығындарды азайту;
-Тұрақты даму мен ұзақ мерзімді жоспарлауға жол ашу;
-Қызметкерлердің қауіпсіздігін қамтамасыз ету;
-Инвесторлар мен серіктестердің сенімін арттыру.

Сонымен қатар, тәуекелдерді тиімді басқару компанияның бәсекеге қабілеттілігін арттыруға және инновациялық шешімдерді тез енгізуге жол ашады. Бұл дегеніміз, тәуекелдермен күрес тек алдын алу шарасы емес, сонымен бірге даму мен жетілдіру мүмкіндігі ретінде қарастырылуы қажет.Тәуекел менеджменті ұйымның қызметін нақты жүйеге келтіреді: әр бөлім нақты әрекет алгоритмімен жұмыс істейді, тәуекелге жауап беретін тұлғалар белгіленеді, ал басшылық өз шешімдерін сапалы ақпарат негізінде қабылдайды. Мұндай құрылым бизнесті сенімді әрі тиімді басқаруға сеп болады.

Тәуекелдерді басқарудың тиімді жүйесі келесі нәтижелерге жеткізеді:

• Стратегиялық мақсаттарға жету ықтималдығының артуы;

• Ресурстарды ұтымды пайдалану;

• Шешім қабылдаудағы дәлдіктің жоғарылауы;

• Қаржылық және репутациялық шығындардың алдын алу.

Қысқаша айтқанда, тәуекелдерді басқару – бұл тек қорғану тәсілі емес, бұл – тиімді басқарудың, тұрақтылықтың және өсімнің басты драйвері.

Тәуекел түрлері және олардың сипаттамасы

ШОБ қызметінде кездесетін тәуекелдер алуан түрлі. Оларды дұрыс түсіну және жүйелеу оларды басқарудың бастапқы сатысы болып табылады. Төменде ең жиі кездесетін тәуекел түрлері берілген.

Қаржылық тәуекелдер - табыстың төмендеуі, қарыздың өсуі, валюта бағамының ауытқуы, инвестициялық шешімдердің сәтсіз болуы. Бұл тәуекелдер бизнестің қаржылық тұрақтылығын әлсіретіп, жұмысшылардың жалақысын төлеуде немесе жабдықтаушылар алдындағы міндеттемелерді орындауда қиындықтар туындатуы мүмкін.

Операциялық тәуекелдер - құрал-жабдықтардың бұзылуы, жеткізілімнің кешігуі, сапасыз қызмет көрсету. Бұл тәуекелдер бизнес процесінің ішкі ақауларынан туындайды және өндірістік шығындарға әкеледі.Нарықтық тәуекелдер - бәсекелестіктің артуы, тұтынушы сұранысының өзгеруі, жаңа өнімдердің енуі. Мұндай жағдайлар тұтынушылар базасының азаюына және пайда көлемінің төмендеуіне себеп болуы мүмкін.

Құқықтық тәуекелдер - заңнамалар мен ережелердің өзгеруі. Кәсіпкер заң бұзбай жұмыс істеуі үшін нормативтік актілермен үнемі таныс болуы қажет.Адам ресурстарына қатысты тәуекелдер - қызметкерлердің тәжірибесі, біліктілігі, мотивациясы. Бұл тәуекелдер жұмыс сапасына және командалық жұмыстың тиімділігіне тікелей әсер етеді.

Стратегиялық тәуекелдер бұл кәсіпорынның жалпы даму бағытына әсер ететін, ұзақ мерзімді шешімдермен байланысты тәуекелдер. Мысалы, нарықтағы дұрыс таңдалмаған сегмент, тиімсіз әріптестік, жаңашылдыққа инвестиция құюдағы қателіктер - осылардың барлығы компанияның ұзақмерзімді мақсаттарына жетуіне кедергі келтіреді.

Репутациялық тәуекелдер тұтынушылар, серіктестер немесе қоғам тарапынан кәсіпорынның беделіне келетін нұқсан. Бұл тәуекел көбіне сапасыз өнім, клиентпен нашар жұмыс, әлеуметтік желідегі теріс пікірлер арқылы туындайды. Ол тікелей қаржылық залалға ұшыратпауы мүмкін, бірақ болашақ табыс пен сенімділікке әсер етеді.

Технологиялық тәуекелдер жаңа технологияларды енгізудегі қиындықтар, автоматтандыру жүйелерінің істен шығуы немесе техникалық қызметтің жеткіліксіздігі - кәсіпорынның өнімділігі мен тиімділігіне кері әсер етеді. Цифрлық дәуірде бұл тәуекелдер маңызды орынға ие бола бастады.

Киберқауіпсіздік тәуекелдері интернетпен тығыз байланысты бизнес жүйелерінде ақпараттың қауіпсіздігін қамтамасыз ету – басты талап. Ақпараттық жүйелерге шабуыл жасау, деректердің ұрлануы немесе бұзылуы кәсіпорын үшін өте ауыр шығындарға алып келуі мүмкін.

Экологиялық және табиғи тәуекелдер.Ауа райының өзгеруі, табиғи апаттар немесе экологиялық талаптардың күшеюі кейбір кәсіпорындардың өндіріс процесіне тікелей әсер етеді. Бұл әсіресе аграрлық саладағы ШОБ үшін өзекті.

Тәуекелдерді бағалау және талдау тәсілдері

Тәуекелдерді тиімді басқару үшін алдымен оларды дұрыс бағалап, талдау қажет. Бұл кезеңде кәсіпорын әр тәуекелдің ықтимал орын алу жиілігі мен оның салдарын есепке алады.SWOT-талдау - кәсіпорынның ішкі (күшті және әлсіз жақтары) мен сыртқы (мүмкіндіктер мен қауіптер) факторларын бағалауға көмектеседі.PEST-талдау - саяси, экономикалық, әлеуметтік және технологиялық факторларды анықтайды. Бұл талдау стратегиялық жоспарлауда маңызды рөл атқарады.Тәуекел картасы - ықтималдық пен әсер деңгейі бойынша тәуекелдерді орналастыруға мүмкіндік береді. Бұл карта басымдықтарды дұрыс анықтауға көмектеседі.

Тәуекелдерді басқару стратегиялары

Тәуекелмен күресу жолдары нақты стратегиялар арқылы жүзеге асады. Олар бизнес жағдайына қарай таңдалады.Тәуекелден қашу - жоғары деңгейлі тәуекелден мүлде бас тарту.Тәуекелді азайту - алдын алу шараларын енгізу арқылы тәуекел ықтималдығы мен салдарын төмендету.Тәуекелді бөлісу - тәуекелдің белгілі бір бөлігін басқа тараппен, мысалы сақтандыру компаниясымен бөлісу.Тәуекелді қабылдау - тәуекелдің орын алуын мойындау және оның салдарын басқаруға дайын болу. Бұл көбіне шағын ықтималды тәуекелдерге қолданылады.

Тәуекелдерді басқару құралдары

ШОБ үшін тәуекелдерді басқаруға көмектесетін бірнеше құралдар бар:
- Қаржылық құралдар: резервтік қорлар, сақтандыру полистері, қаржы жоспарлау.
- Ақпараттық жүйелер:ERP және CRM жүйелері,деректерді қорғау, ақпараттық қауіпсіздік.
-Адам ресурстарын басқару: кадрларды оқыту, қызметкерлердің мотивациясы, ішкі аудит.Тәуекелдерді бағалау мен басқарудың интеграцияланған тәсілдері. Заманауи кәсіпорындарда тәуекелдерді тек жеке-жеке емес, кешенді түрде басқару маңызды рөл атқарады.

Яғни, барлық тәуекелдерді бір жүйеге біріктіріп, оларды стратегиялық шешімдермен ұштастыру арқылы кәсіпорын тұрақтылығы мен тиімділігін арттыруға болады. Бұл тәсіл интеграцияланған тәуекел менеджменті (IRM – Integrated Risk Management) деп аталады.

IRM жүйесінде тәуекелдер әрбір құрылымдық бөліммен байланысты қарастырылады. Мысалы, маркетинг бөлімі нарықтық және репутациялық тәуекелдерді, ал қаржы бөлімі қаржылық және инвестициялық тәуекелдерді бақылауға жауап береді. Мұндай модель тәуекелдерге жедел ден қоюға және бірқалыпты шешім қабылдауға мүмкіндік береді.Сонымен қатар, қазіргі таңда сценарийлік талдау мен стресс-тестілеу әдістері де кеңінен қолданылады:

• Сценарийлік талдау – әртүрлі даму жолдарын қарастырып, тәуекелдерге байланысты ықтимал нәтижелерді болжайды.

• Стресс-тестілеу – кәсіпорынның төтенше жағдайлар кезіндегі тұрақтылығын тексеретін әдіс. Бұл әдіс арқылы компания ең күрделі жағдайларға алдын ала дайын бола алады.

Тәуекел менеджментіндегі коммуникация мен мәдениеттің рөлі

Тәуекелдерді тиімді басқаруда техникалық құралдар мен әдістер ғана емес, ұйым ішіндегі тәуекелге деген корпоративтік көзқарас пен мәдениет те үлкен рөл атқарады. Егер компания ішінде барлық қызметкерлер тәуекелдерді дер кезінде байқап, тиісті шаралар қолдануды үйренсе, бұл басқару жүйесінің табыстылығын арттырады.

Осыған орай, жетекшілер тәуекелдер туралы ашық коммуникация жүргізіп, барлық бөлімдер арасында ақпарат алмасудың тиімді арналарын орнатуы қажет. Бұл тәсіл командалық жұмысты нығайтып, кәсіпорынның бейімделгіштік қабілетін арттырады.

Қорытынды

Қорытындылай келе, тәуекелдерді басқару жүйесі - бұл кәсіпкерлік қызметтің негізгі элементтерінің бірі. Бұл жүйе арқылы бизнестің тұрақтылығы артып, болашақтағы мүмкін қауіптерге дайындық қамтамасыз етіледі.ШОБ субъектілері үшін тиімді тәуекелдерді басқару жүйесін қалыптастыру - қаржылық және операциялық тұрақтылыққа қол жеткізудің басты жолы. Тәуекелдерді алдын ала болжау, оларды бағалау және басқару құралдарын қолдану арқылы кәсіпорын өз қызметін сенімді жүргізе алады. Тәуекелді басқару – бұл тек қауіптермен күрес емес, сонымен қатар даму мүмкіндіктерін көру. Кәсіпкерлік әлемінде тек дайын және икемді стратегиясы бар кәсіпорын ғана өз орнын таба алады.Сондықтан әрбір шағын және орта бизнес иесі тәуекелдерді басқаруға мән беріп, бұл процесті жүйелі түрде жолға қоюы тиіс. Бұл бизнестің ұзақ мерзімді табысты қызмет етуіне және экономикалық дамуға қосқан үлесін арттыруға көмектеседі.Сонымен қатар, тәуекелдерді басқару жүйесі кәсіпорынның ішкі құрылымын нақтылап, әрбір бөлімнің жауапкершілігін арттырады. Бұл ұйымішілік тәртіп пен бақылауды нығайтып,басқарушылық шешімдердің дәл әрі уақытылы қабылдануына ықпал етеді. Тәуекелдерге дер кезінде ден қою қабілеті -кәсіпорынның нарықтағы орны мен беделін сақтап қалудың басты кепілі.Бүгінде жаһандық экономикалық жүйеде болып жатқан өзгерістер мен жаңа қауіптер бизнесті үнемі бейімделуге мәжбүр етуде. Осы тұрғыдан алғанда, тәуекелдерді басқару жүйесі – кәсіпкерлік ортадағы тұрақтылық пен бәсекеге қабілеттіліктің маңызды құралы ретінде бағаланады.Тәуекелдермен тиімді жұмыс істей алған компания ғана даму мен инновацияға жол ашады. Сондықтан бұл жүйе тек қысқа мерзімді шығындарды болдырмау үшін емес, болашақта стратегиялық артықшылықтарға ие болу үшін де қажет.Қазіргі таңда ШОБ субъектілерінің алдында тұрған басты міндет - нарықтағы тұрақты орынға ие болу және даму әлеуетін арттыру. Бұл жолда тәуекелдерді басқару жүйесі сенімді тірек болып қала береді.Осы орайда мемлекет тарапынан да тәуекелдерді басқаруға арналған оқыту бағдарламалары, қаржылық кеңес беру мен цифрлық шешімдер қолжетімді болуы қажет. Бұл жалпы ұлттық экономиканың да қауіпсіз әрі орнықты дамуына ықпал етеді.Түйіндей келе, тиімді тәуекел менеджменті – бұл бүгінгі күннің ғана емес, ертеңгі күннің де табысты кепілі. Шағын және орта бизнес иелері осы үрдісті дұрыс жолға қойса, тұрақты табыс пен дамудың жаңа көкжиегіне жетері сөзсіз.

Пайдаланылған әдебиеттер

1. Дүйсенбаев К.Ш., Төлегенов Э.Т., Жұмағалиева Ж.Г. Кәсіпорын экономикасы. – Алматы: Экономика, 2015.

2. Ахметова А.С. Тәуекел-менеджмент: теория және тәжірибе. – Алматы: Қаржы-Қаражат, 2020.

3. Сатпаева Ж.Ш. Шағын және орта бизнесті дамытудағы тәуекелдерді басқару. // Экономика және статистика журналы. – №4, 2022.

4. Момышев Н.Қ., Шаймерденова Н.Қ. Қаржылық тәуекелдерді басқару негіздері. – Алматы: Қазақ университеті, 2019.

5. ISO 31000: Risk Management - Principles and Guidelines. International Organization for Standardization, 2018.

6. Official website of the Ministry of National Economy of the Republic of Kazakhstan – www.economy.gov.kz

7. Мұқанова Д.Ж. Тәуекелдерді басқару жүйесінің теориялық негіздері // Қаржы және есеп журналы. – №3, 2021.

8. Көшербаев Ж.К. Бизнес-жоспарлау және тәуекелдерді бағалау әдістемесі. – Алматы: Экономика, 2017.

9. Тілеубергенова А.М. Тәуекелдерді басқарудағы ақпараттық жүйелердің маңызы // Қазіргі заманғы экономика: теория және практика. – №5, 2023.

10. Бейсенова Г.А. Шағын және орта бизнесте корпоративтік басқару және тәуекел саясаты. – Қарағанды: Болашақ-Баспа, 2022.

11. Жүнісбеков А.М. Қаржы менеджменті: теория, әдістер және тәжірибе: Қазақ экономика университеті, 2019.

12. Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің ресми сайты –

13. Оспанов Е.Т. Академиялық жазылым / (Жоғары оқу орындарының студенттеріне арналған оқу құралы): Алматы, 2018,

14. Динаева Б.Б., Сапина С.М. "Академиялық сауаттылықтың теориялық және практикалық негіздері" Оқу құралы, 2020 жыл

15. Академическое письмо.От исселедования к тексту: учебник и практикум для академического бакалавриата/ Ю.М.Кувшинская, Н.А.Зевахина, Я.Э.Ахапкина, Е.И.Гордиенко; под ред. Ю.М.Кувшинской. - М. :Издательство Юрайт,2019.

16. Ә.О. Ыбырайым Стилистика және редакциялау: Оқулық. – Алматы: ЖШС РПБК «Дәуір», 2014.