Сөйлеу тілі және оның айырым белгілері. Сөйлеу тілінің ерекшеліктері

Сабақтың барысы мен мазмұны

1.Ұйымдастыру кезеңі. 3-5 мин.(сәлемдесу, түгелдеу, студенттердің зейінін сабаққа аудару)

2.Сабақтың мақсатын хабарлау: Сөйлеу тілі және оның айырым белгілері туралы түсінік қалыптастыру. Сөйлеу тілінің ерекшеліктері туралы алған теориялық білімдерін практикалық жолмен ашып көрсету және түсіндіру.

3.Үй тапсырмасын тексеру. 15-20мин.

1. Әдеби тілдің стильдік тармақтары.

2. Кітаби тілдің ерекшеліктері, ауызша және жазбаша түрлері.

3. Кітаби тіл мен сөйлеу тілінің ортақ белгілері.

4. «Заңдастырылған нормалар».

4.Жаңа сабақтың тақырыбы мен оқушылар алдында тұрған мәселелерді хабарлау

Сабақтың жүргізу барысы, 50-55 мин.

Жоспар:

Теориялық бөлім:

1. Сөйлеу тілінің қолданылатын орындары.

2. Сөйлеу тілінің мақсаты.

3. Сөйлеу тілінің фонетикалық–морфологиялық, синтаксистік ерекшеліктері.

1. Сөйлеу тілінің қолданылатын орындары: Өмірдің барлық саласында сөйлеу тілі кеңінен пайдаланылады, бірақ оның атқаратын қызметі және тілдік жүйенің пайдаланылуы бір текті болып келмейді. Солай болғандықтан сөйлеу тілін зерттегенде оның формасын, түрін және стилін ескерген жөн (мәселен күнделікті тұрмыс тақырыбы мен ғылыми тақырыпта сөйлеу үлгілері және жиналыстарда, радио мен телевизорда сөйленген сөз т. б.). 

2. Сөйлеу тілінің мақсаты: Екеуара тілдесу

3. Сөйлеу тілінің лексикалық, фонетикалық–морфологиялық, синтаксистік ерекшеліктері:

Сөйлеу тілінің тақырыбы да, сөйлеу жағдайы да әр басқа. Соған орай, оның лексикалық құрамы да өзгеше болып сұрыпталған (қарапайым және тұрпайы сөздер). Тек лексикасы ғана емес, сонымен бірге, ол сөз үлгілерінің сөйлем құрылысына, ондағы сөздердің орын тәртібіне қарай әрқайсысының өзіне тән әуезділігін және мәнерлік қасиетін аңғару онша қиынға соқпайды. Сөйтіп, сөйлеу тілінің өзіндік ерекшелігін жасайтын айрыкша белгісі — жағдайға (ситуация) байланысты сөйлеу мәнері. Сөйлеу мәнеріне қарай тілдік единицаларды қолдану өзгешелігі болады. Ол ерекшелік ең алдымен, ондағы лексика – фразеологиядан байқалады. 

Сөйлеу тілінің белгілеріне лексикалық, фонетика - морфологиялық синтаксистік ерекшеліктері  тән.

Сөйлеу тілінің қарапайым түрінің -  лексикасының құрамына көбінесе қарапайым, тұрпайды сөздер және диалектизмдер мен кәсіби сөздер енеді. Бұлар, әсіресе, алдын - ала дайындықсыз, кенеттен сөйлегенде қолданылады. 

Сөздердің  ауыспалы мағынада қолдану амалы сөйлеу тіліне мәнерлегіштік әрі бейнелегіштік қасиет береді. Ауыспалы мағынадағы бейнелі сөздер, сол сөз болатын зат не құбылысқа адамдардың жағымды не жағымсыз көзқарасын білдіру құралы болып саналады. Сөйлеу тілінің эмоционалдық касиеті басым болғандықтан, бұл құралдар сөйлеуде жиі пайдаланылады. Сонымен бірге, сөйлеу стилінде әдетте, олардың көп қайталанып, тұрақталған түрлері жұмсалады. 

— Түу, ит-ай… Сонша ұмытпай жүр бәрін… (С. Сейфуллин). 

— Алда көргенсіз ит-ай. Нәрестедей жаныма аузы қалай барды екен. Тұра тұр бәлем, ит аяқтан сары су ішкізермін (Ғ. Мүстафин). Осы мысалдарда “ит” сөзі біріншіде жағымды змоцияны (сүйсіну); екіншіде жағымсыз эмоцияны (жек көру) білдіреді. Бұлай қолдану қарапайым сөйлеу түрі үшін орынды. 

Сөйлеу тілінде жұмсалатын ауыспалы мағынадағы сөздер де құрамы жағынан әр түрлі: қарапайым, тұрпайы және жалпылама қолданылатын сөздер болып келеді. Ал жасалуы жағынан м е т а ф о р а (өзің бір түлкі екенсің); м е т о н и м и я (аудитория тынышталды);  с и н е к д о х а (үйінде қанша жан бар) т. б. жіктеледі. 

Тілді бейнелі жасайтын құралдың бірі — фразеологизмдер. Фразеологизмдерге идиома, мақал-мәтел, нақыл сөздер енеді. Бұл тұрақты сөз тіркестері көпшілік жағдайда сөйлеу тілі ыңғайында жұмсалады. 

— Шіркін, үріп ауызға салғандай екен (сөйлеу тілінен). 

— Ит жанды, ит тірілді ғой деп қос қабаттаған қамшы бас-көзімді жауып кетті… 

(Ғ. Мүсірепов). 

Практикалық бөлім:

1. Ауызша тапсырма:

1 топқа: «Қазыбек бидің төрелігі» атты шешендік сөзін оқу.

2 топқа: Бейімбет Майлиннің «Ыбыраймыз», «Ыбыраймын» диалог – өлеңін оқу.

3 топқа: Сөйлеу тілің қандай? Диалогты оқып, сөйлеу тілінің ерекшеліктерін анықтаңыздар.

• Бекжан: Салам Жан?

• Жандос: Приветик Бек.

• Бекжан: Че там, қалайсың?

• Жандос: Тема! Ал өзіңде?

• Бекжан: Бәрі норм, бірақ настр жоқ.

• Жандос: А че, не болды?

• Бекжан: Апай сабақта дұрыс сөйлемейсің, ойыңды жеткізе алмайсың, тілің шұбар деп нашар баға қойды. Еще күнделігіме қойып берді. Үйге барған соң батяға не айтамын?

• Жандос: Ой, сол да сөз болыпты ма, бір сылтау айта сал, маған да классная ұрысқан. Че, бәрі өтеді де кетеді. Бека, смотри біздегі Ернұр кетіп бара жатыр, киіміне қараш?

• Бекжан: Дааа, жынды киінеді екен!

• Жандос: Елки, менің әкем богач болса, менде солай киінер едім.

• Бекжан: Ертеңгі сабаққа дайындалу керек еді....

• Жандос: Да-ну, бір сылтауды айта салармыз, одан да компьютерный клубқа барайық.

• Бекжан: Так думаешь, ладно, кеттік!

Қойылатын сұрақтар:

• Оқиға қандай ортада өтіп жатыр?

• Кейіпкерлердің сөйлесудегі мақсаттары не?

• Кейіпкерлердің сөзіне талдау жасау.

• Сөйлеу тілінің өзіндік түрлі ерекшеліктерін жинақтап қорытынды шығару.

1. Оқулықпен жұмыс: 

46-тапсырма. Мәтінді көшіріп жазып, ауызекі сөйлеу тілі стилінің өзіндік ерекшелігін айтыңыз. 
47 – тапсырма. Мәтінді оқып, ауызекі сөйлеу тілі стилінің тілдік сипаты, фонетика-морфологиялық ерекшелігіне қарай ауызша талдау жасаңдар. 

48 – тапсырма. Мәтінді көшіріп жазып, ауызекі сөйлеу тілі стилінің өзіндік ерекшелігін айтыңыз. Кәсіби сөздерді тауып, мағынасын түсіндіріңіз.

Қауын егіп болған соң қарттың көңілі тына қойған жоқ. Тоғайға барып, шартаққа деп екі-үш күн ағаш кесті. Қауыны біркелкі жақсы шықты.

Қарт енді қауындық жерінің басынан шықпайтын болды. Қарықтардың арасына шыққан отақтарды шабады. Болашақ шартақ құратын жерді тегістеп, шаңы бұрқырап жатпасын деп су салады. Пәлектер гүлдей бастаған соң, қарттың ісі тіпті басынан асып кетті. Қауын пәлегінің өркенге құлауы да, гүлдеуі де ол үшін кішігірім мереке болды.

2. Топтық тапсырмалар:

№1. Көп нүктенің орнына керекті сөздер мен сөз тіркестерін тауып қойыңдар

1. Тіл – адам ойының ... .

2.Аңдамай сөйлеген ... ... .

3. Ойнап сөйлесең де, ... ... .

4.Тисе терекке, тимесе ... .

5.Айтылған сөз -  ... оқпен тең.

6.Бал тамған тілден ... тамар.

7. Көп сөз – күміс, аз сөз - ... .

8. Жасыңда қылжың болсаң, қартайғанда ... ... .

10.Таза сөйлеу – биік ... .

11.Көңілсіз ... – ойға олақ.

Жауабы:

1 Тіл - адам ойының айнасы 2. Аңдамай сөйлеген ауырмай өледі .. . 3. Ойнап сөйлесің де, ойлап сөйле . 4. Тисе - терекке, тимесе бұтаққа. 5. Айтылған сөз - атылған оқпен тең.

6. Бал тамған тілден - у тамар. 7. Көп сөз - күміс, аз сөз - алтын. 9. Жасыңда қылжың болсаң, қартайғанда мылжың боласың . 10. Таза сөйлеу - биік мәдениеттілік 11. Көңілсіз құлақ - ойға олақ.

№2. Тапсырма: Ұлы Абайдың өлеңдерінен сөйлеу тіліне тән сөздердің астын сызыңыз.

• Жейде, дамбал ақ саннан, жарғақ шалбар,

Жырым балақ, матамен әдіптеткен...»

• «Сабыр мен талап беріпті,

Ақылың, рақымың қиын-ды...»

• «Қолынан ұстап алып, ертіп барып,

Далада бір бұзылған тамға апарды».

• «Мен-дағы жүрген жоқпын малдан күсеп,

Айттым, балам, басыңа мейірім түсіп...

«Ала жаздай байың кеп бір жатпайды,

Қазақтың не қыласың шариғатын».

• «Бірлікті шайқайды,

Араз боп өнбеске».

• «Өңкей уды жиып ап,

Себеді сорлы жүрекке...»

№3. Тапсырма: Сандарға байланысты сөз тіркестерін жазып, сөйлем құрастырыңыз.

3_______________________________________________________________________________

578тг - Сатып алу

Материал ұнаса әріптестеріңізбен бөлісіңіз

Ватсапта бөлісу Телеграммда бөлісу Фейсбукта бөлісу Сілтемені көшіру

Материал жариялап тегін сертификат алыңыз!

Бұл сертификат «Ustaz tilegi» Республикалық ғылыми – әдістемелік журналының желілік басылымына өз авторлық жұмысын жарияланғанын растайды. Журнал Қазақстан Республикасы Ақпарат және Қоғамдық даму министрлігінің №KZ09VPY00029937 куәлігін алған. Сондықтан аттестацияға жарамды

Материал жариялау Сертификатты жүктеу

Ресми байқаулар тізімі

Республикалық байқауларға қатысып жарамды дипломдар алып санатыңызды көтеріңіз!

Тізімді көру