Шығыс қазақстан

«Шығыс Қазақстан облысы ауыл шаруашылығы жерлерін тиімді пайдалану мәселелері»

Кіріспе

Жер – құрлықпен, ғарышпен, жер бедерімен, топырақ жамылғысымен, өсімдіктермен, жер қойнауымен, сулармен сипатталатын табиғи ресурс, сонымен қатар әлеуметтік-экономикалық қатынастардың объектісі, ол ауыл шаруашылығындағы негізгі өндіріс құралы және экономиканың барлық салаларын тарату мен дамытудың кеңістіктік негізі болып саналады. Жерді ұтымды пайдалану және қорғау кез келген қоғамның басты міндеттерінің бірі. Жерді ұтымды пайдалану дегеніміз бұл қоғамның, жер иелері мен пайдаланушылардың бірлескен мүдделеріне жауап беретін, өндіріс процесінде жердің пайдалы қасиеттерін неғұрлым орынды және үнемді пайдалануды, қоршаған ортамен оңтайлы әрекеттесуді, жер ресурстарын қорғауды және молықтыруды қамтамасыз ете отырып пайдалану. Қазірдің өзінде игерілген жерлерді пайдалануды жақсарту және қолданыстағы ауылшаруашылық жерлеріне инвестиция салу егістік жерлерді кеңейтуге қарағанда тиімдірек, өйткені ол үлкен қаржы ресурстарын қажет етеді. Жер шарының 9,2 миллиард гектар жері, әдетте, егіншілікке жарамсыз, өйткені олар суық климаттық жағдайда, батпақтармен, ормандармен және шексіз аязды жерлерде орналасқан. Жақсы жерлер толықтай игеріліп немесе елді мекендерге, өнеркәсіптік кәсіпорындарға және т.б. бөлінді. Негізінен жыртуға жарамды жер сапасы қазіргі егістік жерлерге қарағанда едәуір төмен. Топырақ құнарлылығын жүйелі түрде арттыру, ауылшаруашылық жерлерін ұтымды пайдалану және қорғау - ауыл щаруашылығы саласын тиімді дамытудың басты талаптарының бірі. Ауылшаруашылығының қажеттіліктері үшін ең жақсы жерлер бөлініп, топырақ құнарлылығының өсуін қамтамасыз етуге тырысады. Осылайша, ауыл шаруашылығында жер негізгі өндіріс құралы ретінде қызмет етеді. Экономикалық тұрғыдан алғанда негізгі өндіріс құралы - суармалы су, өйткені оның көмегімен, әсіресе құрғақ климаты бар аймақтарда тұрақты егін шығымдылығы жүзеге асады. Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес (әлемнің көптеген елдеріндегі сияқты) жер учаскелері жылжымайтын мүлік ретінде жіктеледі. Кез-келген жылжымайтын мүлік және онымен жасалатын мәмілелер осы мақсат үшін арнайы бекітілген тізілімде міндетті түрде мемлекеттік тіркеуге жатады. Жерге құқықтарды тіркеу мемлекеттегі жер қатынастарының нақты көрінісін береді және жерге орналастырудың құқықтық және ақпараттық негізі болып табылады. Жер - бұл адамның өмірі мен қызметінің негізі, азық-түлік өндірісі, табиғи ресурстар мен материалдық емес тауарлар көзі. Адамның кез-келген іс-әрекеті - өндірістік, коммерциялық немесе жай ғана тіршілік әрекеті кеңістіктік негіз және орман шаруашылығы мен ауыл шаруашылығында өндіріс құралы ретінде пайдаланылатын жермен тығыз байланысты. Бірақ жер - бұл адамдардың өмірі мен тіршілігінің кеңістіктік негізі ғана емес. Бұл биосфераның ажырамас элементі, табиғи ресурстарды бөлу орны немесе жермен тығыз байланысты табиғи ресурстардың шоғырлануы. Бұрынғы КСРО-дағы жер жүйесі 1917 жылғы Қазан төңкерісінен кейін бірден құрылды, Жер туралы Жарлық қабылданды және 30-жылдардың ортасында, ауылшаруашылық ұжымдастырылғаннан кейін қалыптасты. Бұл жүйеге тән ерекшелік елдің шекаралары шегінде ел аумағын құрайтын барлық жердің жалғыз иесі мемлекет болды. Жер мемлекеттен басқа ешкімге тиесілі бола алмады. Мұны қажет ететіндердің барлығына ол тек пайдалануға берілген. Жердің маңызды аумақтары мен құндылықтарын жер пайдаланушыларға тек ең жоғары мемлекеттік органдар (Одақ республикалары Министрлер Кеңесі) берді, өйткені бұл жер ресурстарын қорғауды және ұтымды пайдалануды қамтамасыз етеді деп есептелген. Жер учаскелері мерзімсіз және ақысыз пайдалануға берілді. Ауылшаруашылығындағы негізгі жер пайдаланушылар - колхоздар, совхоздар және басқа да мемлекеттік ауылшаруашылық кәсіпорындары болды. Бұл жерлер азаматтарға жалдамалы жұмыс күшін пайдаланбай жеке қосалқы учаскелерді жүргізу үшін пайдалануға берілген. Екінші рет жер пайдалану құқығы болды: колхоздар мен совхоздар өздерінің жұмысшыларына жер учаскелерін берді. Заң барлық жер пайдаланушыларға жерді ұтымды және мақсатына сәйкес пайдалануға міндеттеді. Жер жүйесінің құқықтық негізі КСРО және одақтас республикалардың жер заңнамасының негіздері, одақтас республикалардың жер кодекстері және басқа да заңдар болды. Жер қатынастарының бұл жүйесі жерді ауыл шаруашылығында тиімді пайдалану және ұтымды пайдалануды қамтамасыз ете алмады. Қатаң мемлекеттік бақылауға қарамастан, құнды жерлер жойылып, миллиондаған гектар жер эрозияға ұшырады.

Елбасының «Қазақстан-2050. Бір мақсат, Бір мүдде, Бір болашақ» атты 2014 жылғы 14 қаңтарындағы жолдауында Қазақстанның агроөнеркәсіп кешенін инновациялық бағытқа түсірудің маңыздылығы туралы айтылды. Бүгінгі фермерлер тек уақытша әрі ауа райына байланысты кездейсоқ жетістіктерді алға қоймай,, өндірістің өсімі жөнінде ойлануға тиіс екені көрсетілген.. Жаһандық ауыл шаруашылығы өндірісінде бәсеке өсе беретін болады. Және жермен жұмыс істейтіндер, ең алдымен, жаңа технологияларды енгізіп, өнімділікті үздіксіз арттыратындар, жұмысын әлемдік стандарттар негізінде жүргізетіндер болуы керек екені басты назарға аударылды.

Әлемдегі  озық дамыған  елдерде ауыл шаруашылығын дамытуды қолдау арқылы өздерін азық–түлікпен толық қамтамасыз ету мемлекеттің негізгі міндеттерінің бірі болып саналады. Алайда, жер, су ресурстарының  шектеулігіне байланысты ауыл шаруашылығы өнімін өндіруге қажетті табиғи ресурстардың тапшылығы жылдан-жылға ұлғаюда.

Елбасы Н.Назарбаев 10-шы Дүниежүзілік ислам экономикалық форумында Қазақстан ауыл шаруашылығы мақсатындағы, жалпы ауданы 90 миллион гектарға жуық жерге ие бола отырып, азық-түлік қауіпсіздігінің жаһандық орталығына айнала алатынын айтты. Елбасының  тұжырымдамасы еліміздің экономикасын жоғарғы деңгейге көтеруге бағытталған. Сондықтан агроөнеркәсіп кешенін дамытуда осы бастаманы басшылыққа  кезек күттірмейтін шара ретінде қабылдап, оны жүзеге асыру мәселелері өз шешімін табуы тиіс. . Шығыс Қазақстан облысы – үлкен демографиялық, ресурстық, техникалық әлеуеті және бірегей табиғат байлығы бар аймақ, еліміздің тәуелсіздігін бекітуге және оның экономикасының дамуына үлкен үлес қосады. Шығыс Қазақстан облысы - елдің дамыған индустриалды- ауылшаруашылық аймағы. Аймақтың өнеркәсібі - басым түсті өнеркәсіп - түсті металлургиядан басқа, машина жасау, энергетика, химия және ағаш өңдеу, жеңіл және тамақ өнеркәсібі және құрылыс материалдары өндірісі кәсіпорындары. Аймақтың табиғи-климаттық әлеуеті агроөнеркәсіптік кешеннің дамуына әсер етеді. Облыстың аудандары мал шаруашылығы мен өсімдік шаруашылығы саласында мамандандырылған.

Мәліметтер мен зерттеу әдістер

Мақалада деректер ретінде ұсынылған жыл сайын шығарылатын Қазақстан Республикасының ауыл шаруашылығы министрлігі жер ресурстарын басқару комитеті Қазақстан Республикасының жер жағдайы және оны пайдалану туралы жиынтық талдамалы есебі, сондай-ақ жердің болуы және оларды санаттар бойынша бөлу туралы жыл сайынғы статистикалық есептің № 22 және № 22А нысандары, жер учаскелерінің меншік иелері, жер иелері (жер пайдаланушылар және жер пайдаланушылар) жерлер және олардың санаттары бойынша бөлінуі ..., 2010; жердің бар-жоқтығы туралы және олардың санаттар бойынша бөлінуі туралы есеп ..., 2014; жердің болуы және оларды санат бойынша бөлу ..., 2015; Жердің болуы және олардың санат бойынша бөлінуі туралы есеп ..., 2016; Жердің бар-жоғы және оларды санат бойынша бөлу туралы есеп ..., 2018). Осы материалдар негізінде диаграммалар құрылды және сипаттау, салыстыру, статистикалық және талдау сияқты әдістерді қолдану арқылы Шығыс Қазақстан облысы аймағының жер санаттары бойынша жер қорының динамикасы анықталды және зерттелді.

Зерттеу нәтижелері мен оларды талқылау

Шығыс Қазақстан облысы 1932 жылы құрылды, 1997 жылы өңір аумағына Семей облысы қосылды. 1720 жылы негізі қаланған және Ертіс пен Үлбі өзендерінің қиылысында орналасқан Өскемен қаласы әкімшілік орталық болып табылады. Облыста 15 ауылдық аудан, 10 қала, 713 ауылдық және кенттік елді мекен, 239 ауылдық округ бар. Облыс тұрғындары 2019 жылдың 1 қаңтарына 1378,5 мың адамды құрады. Халықтың тығыздығы орта есеппен облыс бойынша 1 шаршы км-ге 4,9 адамды құрайды. Облыс халқының этникалық құрамы мынадай қатынаста ұсынылған: қазақтар – 60,6%, орыстар - 36%, басқа ұлттар – 3,4%.ды құрайды. Шығыс Қазақстан –республикамыздағы полиметалл кендері мен ең арзан су электр энергиясын өндіретін аудан. Шығыс Қазақстанның экономикалық-географиялық жағдайы шаруашылықтарын орналастыру мен дамытуға қолайлы. Шығыс Қазақстан облысындағы Қатонқарағай, Бұқтырма,Зайсан,Марқакөл және Сасықкөл сияқты аймақтары туризмді дамытуға мүмкіндік береді. Шығыс Қазақстан жер қойнауы ,байлығы жөнінен Ресейдің Орда ауданымен қатар тұр. Қазақстандық Алтай ,Нарем өзені арқылы кенді Алтай және Оңтүстік Алтай болып екіге бөлінеді. Ертіс өзені бойындағы жазықты жайылым ауданның ауыл шаруашылығы үшін таптырмас байлық. Шығыс Қазақстанның шағын аумағында мәңгі қармен мұз басқан Алтай,Сауыр-Тарбағатай биік таулары,орташа биіктіктегі Қалба тауы,ұсақ төбелі жазықтар,тауаралық кең алқапты алып жатқан қазан шұңқырлар,сонымен бірге өзен аңғарларындағы жазықтар кездеседі. Шығыс Қазақстанның таулары атмосфералық ылғал әкелетін Батыс және Оңтүстік Батыс желдердің жолында түсетін жылдық жауын-шашын мөлшері тау етектерінде 600 мм, тауда 1000 мм , Алтайдың биік беткейлерінде 1500 мм-ден астам. Ауданның Оңтүстік шығысында жылдық жауын-шашын мөлшері 200-250 мм. Шығыс Қазақстан табиғат ресурстарының молдығы жөнінде елімізде алдыңғы орында. Шығыс Қазақстан облысы еліміздің шығыс бөлігінде орналасқан. Жер көлемі-277 мың шаршы шақырым. Батыс бөлігі аласа таулы үстіртті шығыс және оңтүстік-шығыс бөлігін Ресей, Моңғолия мен Қытайды Қазақстаннан бөліп тұрған табиғи шеп қызметін атқаратын Алтай, Сауыр-Тарбағатай, Барлық-Майлы таулары алып жатыр. Таулардың абсолют биіктігі оңтүстік шығысқа қарай артады. Ең биік нүктесі Батыс және оңтүстік Алтайдың түйіскен жеріндегі Қатын жотасындағы Мұзтау шыңы (4506м). Облыстың батысы біртіндеп аласарып, Сарыарқаға ұласады. Тау жүйелерінің аралықтарын Зайсан және Алакөл ойыстары бөліп жатыр. Облыс аумағына Алакөлдің солтүстік бөлігі ғана кіреді. Шығыс Қазақстан астық шаруашылығында жаздық бидай жетекші орын алады. Шығыс Қазақстан облысының жер қоры құрылымында ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлер 10 848 мың гектарды құрайды. 2016 жылмен салыстырғанда осы санаттағы жерлер шаруа қожалықтарға және ауылшарушылық қоғамдаға жер уучаскелер беру есебінен 290,5 мың гектарға ұлғайды.

Ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлердің ауыл шаруашылық алқаптары 10 691,6 мың гектарды құрайды, соның ішінде 1452,2 мың гектар егістік, 2,3 мың гектар көп жылдық екпелер, 60,9 мың гектар тыңайған жерлер, 465,4 мың гектар шабындық, 8 710,5 мың гектар жайылым.

- 8 884 мың гектар ауданда шаруа (фермер) қожалықтарының саны 15 555 құрады.

- 1 843 мың гектар ауданда мемлекеттік емес ауыл шаруашылығы заңды тұлғаларының саны 478.

- 1655,7 мың гектары ауданында шаруашылық серіктестіктерінің және акционерлік қоғамдардың саны 396.

- 152,5 мың гектары ауыл шаруашылығы өндірістік кооперативтерінің саны 38.

- 34,8 мың гектары басқа мемлекеттік емес кәсіпорындарының жерлерінің саны 44.

- 113,0 мың гектар ауданда мемлекеттік ауыл шаруашылығы заңды тұлғаларының саны 64 құрайды.

1- Кестеде Шығыс Қазақстан облысы жер қорының 1997 жылдан 2018 жылға дейінгі өзгерісі көрсетілген 1991 жылға қарағанда 2018 жылы ауыл шаруашылық жерлері 503 мың га өскен. Мемлекеттік орман қорының жерлері 1008,5 мың га, ал босалқы жерлердің аумағы 877,3 мың га қысқарғаны көрсетілген.

1-кесте. Шығыс қазақстан облысы жер қорының динамикасы 1991-2018 жыл

Аймақтағы табиғат кешендерінің біртұтас құрылымын шөлді-шөлейтті, тау алды далалы,таулы орманды-шалғынды, субальпілік және альпілік шалғындар мен биік таулы нивальды – гляциальды белдеулер құрайды. Орман белдеуін негізінен қылқан жапырақты (тайга) ағаштардың бірлестіктерінен тұрады. Жердің бар-жоғы және оларды санаттары, жер учаскелерінің меншік иелері, жер пайдаланушылары және алқаптары бойынша бөлу туралы есепке сәйкес 2018 жылы Шығыс Қазақстан облысының жер қоры 28 346,8 мың гектарды құрайды немесе Қазақстан Респубикасы аумағының 10,4 % құрайды. Облыс аумағы 19 әкімшілік-аумақтық бірлікке бөлінген. Шығыс Қазақстан облысында барлық жеті жер санаты ұсынылған. Шығыс Қазақстан облысының аумағы 28 322,6 мың гектарды құрайды, оның ішінде: - ауыл шаруашылығы мақсатындағы жер – 10 927,9 мың га (облыс жер қорының 38,6 %); - елді мекендер жері – 2 953,4 мың га (10,4 %); - өнеркәсіп, көлік, байланыс, ғарыш қызметі, қорғаныс, ұлттық қауіпсіздік мұқтажына арналған жер және ауыл шаруашылығына арналмаған өзге де жер – 140,4 мың га (0,5 %); - ерекше қорғалатын табиғи аумақтардың жерi, сауықтыру мақсатындағы, рекреациялық және тарихи-мәдени мақсаттағы жер – 1 542,2 мың га (5,4 %); - орман қорының жері – 2152,5 мың га (7,6 %); - су қорының жері – 571,2 мың га (2,0 %); - босалқы жер – 10 059,2 мың га (35,7 %).(1сурет)

1-сурет. 2018 жыл 1 қарашадағы Шығыс Қазақстан облысы жер қорының санаттары бойынша көрсеткіші

Шығыс Қазақстан облысының жер қоры құрылымында ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлер 10 848 мың гектарды құрайды. 2016 жылмен салыстырғанда осы санаттағы жерлер шаруа қожалықтарға және ауылшарушылық қоғамдаға жер уучаскелер беру есебінен 290,5 мың гектарға ұлғайды. Ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлердің ауыл шаруашылық алқаптары 10 691,6 мың гектарды құрайды, соның ішінде 1452,2 мың гектар егістік, 2,3 мың гектар көп жылдық екпелер, 60,9 мың гектар тыңайған жерлер, 465,4 мың гектар шабындық, 8 710,5 мың гектар жайылым.

- 8 884 мың гектар ауданда шаруа (фермер) қожалықтарының саны 15 555 құрады. - 1 843 мың гектар ауданда мемлекеттік емес ауыл шаруашылығы заңды тұлғаларының саны 478. - 1655,7 мың гектары ауданында шаруашылық серіктестіктерінің және акционерлік қоғамдардың саны 396.- 152,5 мың гектары ауыл шаруашылығы өндірістік кооперативтерінің саны 38.- 34,8 мың гектары басқа мемлекеттік емес кәсіпорындарының жерлерінің саны 44. - 113,0 мың гектар ауданда мемлекеттік ауыл шаруашылығы заңды тұлғаларының саны 64 құрайды.

2-сурет. 1991-2018 жылдардағы ауыл шаруашылық жерлерінің көлемі

2018 жылы ауданы 502,2 мың га жерде 1058 жерлердің пайдаланылуы мен қорғалуын мемлекеттік бақылау шаралары жүргізілді, нәтижесінде ауданы 493,5 мың га жерде 974 ҚР жер заңнамасының бұзушылығы анықталды. Бұзушылар айыппұл түрінде жалпы сомасы 20,2 мың теңгеге әкімшілік жауапкершілікке тартылды. Анықталған бұзушылықтарды жою мақсатында ауданы 490,2 мың га жерде 848 нұсқама (423 – жерлерді ұзақ уақыт пайдаланбағаны үшін жалпы ауданы 12,7 мың.га, олардың ішінде 12,5 мың га – ауылшаруашылық мақсатындағы жерлер және 152,22 га – объектілер құрылысы үшін, 425 – ҚР жер заңнамасын бұза отырып пайдаланғаны үшін ауданы 477,5 мың.га, олардың ішінде 477,4971 мың га - ауылшаруашылық мақсатындағы жерлер және 2,9 га – объектілер құрылысы үшін) және мемлекеттік органдарға 21 нұсқау берілді (әкімдіктер, жер қатынастары бөлімдері). Бұдан басқа, ауданы 868,02 га жерде мемлекеттік жерлерді заңсыз басып алудың 86 фактісі анықталды, бұл бойынша жер учаскесін бөгденің заңсыз иеленуінен қайтаруды талап ету үшін мәліметтер жергілікті атқарушы органдарына бағытталған. Бір – бірінен тауаралық ойыстар мен аңғарлар бөлініп жатқан орташа биік және биік қатпарлы – жақпарлы тау жоталарының жер бедерінің қазіргі келбеті палеозой эрасындағы каледон, герцин қатпарлы құрылымдарының неоген – төрттік дәуірлеріндегі неотектоникалық қозғалыстардың әсерінен тауаралық ойыстарда 500 – 1000м тау жоталарында 3000м – ге дейін көтерілуінен қалыптасуы; Еуразияның орталық бөлігіндегі физикалық – географиялық орнының ерекшелігімен таулы аңғарлары және тау аралық криптодепрессиялы ойысты жер бедеріне сәйкес климаты шұғыл континентті болуымен ерекшеленуі; Батыс циркуляциясының әсерінен батыс бүлігінде ылғал жеткіліксіз шөлді-шөлейтті болғаны мен Алтай тауының жел өтіндегі батыс беткейінде 2000м биіктікте айқын байқалатындықтан Қазақстандағы жауын – шашын ең мол түсетін аймақ болып табылуы (1600мм). Жауын – шашынның мол түсуі аймақтың табиғат кешендері мен биіктік белдеулердің қылқан жапырақты ормандардың таралуына әсер етеді.

2-кесте Шығыс Қазақстан облысы жерлерінің жеке меншікке берілген жер учаскелерінің базалық мөлшерлемелері туралы мәліметтер

Кестеде келтірілген материалдардан зерттелетін аймақтағы ең қымбат жерлерді қара топырақтарындағы жер учаскелері, ауыл шаруашылығы алқаптарының типі егуге болатын жер деп білуге ​​