А

*Астрономия-аспан денелері туралы ғылым.Астрономия грекше «астрон»-жұлдыз, «номос»-заң д.б

*Астероид-милиардтаған тас пен металдан тұратын аспан денесі.Астероидтар Марс пен Юпитер аралығында көп кездеседі.

*Ай-жердің серігі.Ай үлкендігі жөнінен бесінші орында.

*Айдың диаметрі-3474 км.

*Ай Жерді 27 күн 7 сағат және 43 минутта 384 400 км қашықтықтан айналады.

*Айға алғаш рет 1969 жылы 21 шілдеде америкалық ұшқыш Нил Армстронг аяқ басты.Ол айдан грунт тау жыныстарын алып қайтты.

*Астеносфера-жоғары мантиядағы қатты,берік,литосфераның төсеніш қабаты.

*Арал-жан-жағын мұхит және теңіз суы қоршаған құрлықтың шағын бір бөлігі.

*Ауаның құрамы: 78% -азот,21% -оттегі, 1%-инертті газдар.

*Атмосфераның қабаттары:тропосфера-8-16 км, атмосфераның 80%шоғырланған, Стратосфера-40-45 км, атмосфера массасының 20% шоғырланған.

*Атмосфералық қысым өлшенеді барометрмен.

*Аэронавт-ауада қалықтап ұшушы.

Ә

*Әбу-Райхан әл-Бируни(973-1048) –ортаазиялық энцеклопедист-ғалым.Ол 973 жылы Хорезмде дүниеге келіп,1048 ж қайтыс болған.Ол жер көлемін өлшеп,домалақ және Күнді анала қозғалатынын, жерде тартылыс күші бар екенін Ньютоннан бұрын анықтаған.Жердің диаметрін тұңғыш өлшеген.

*Әбу насыр әл-Фараби (872-951) шығыстың ортағасырлық атақты ойшыл ғалымы.Туған жері (Фараб) қазіргі Отырар ауданы.

Б

*Барометр-атмосфералық қысымды өлшейтін құрал.Сынапты,барометр-анероид деген түрлері бар.

*Бруно Джордано Филиппо (1548-1600) итальяндық философ,ақын,астроном.Ол жұлдыздар алыста орналасқан күн, олар сансыз көп,Күн жүйесінде Жерден басқа ғаламшар бар деп болжады.

М

*Макро-грек тілінен аударғанда «ұзын», «үлкен» дегенді білдіреді.Табиғаттағы үлкен құбылыс пен

үдерістерді,адамдарды да макродүниеге жатқызамыз.

*Микро- «өте ұсақ», «майда» деген мағынаны білдіреді.Микродүние-макродүниенің негізі.Адамның

көзіне көрінбейтін майда бөлшек заттар микродүниеге жатады.

*Мега-грек тілінен аударғанда «үлкен» деген мағынаны білдіреді.Жер шары,ғарыштық кеңістік

жатады.

*Мегаполис-тұрғыны көп алып қалаларды атайды.

*Метреология- (грек. Атмосфера мен аспан құбылыстары) атмосфера мен оның үдерістерін зерттейтін ғылым.

*Метеоролог-осы салада қызмет істейтін адам.

*Метеор-(атмосферада және аспан әлемінде болатын құбылыстар) –кометаның өте ұсақ,сынық бөлшектері.

*магмалық тау жыныстары-магма немесе жанартаулық атқылаулардан жер бетіне төгілген лаваның суынуынан және оның түйіршіктерінен пайда болған тау жыныстары.

*метаморфты тау жыныстары-магманың терең қабатында жоғары температура әсерінен пайда болған жыныстар.

*минерал- жер қойнауының терең және литосфераның беткі қабаттарында жүретін физикалық-химия лық үдерістердің нәтижесінде түзілетін химиялық құрамы мен физикалық қасиеттері жағынан шамамен біртекті табиғи дене.

*материк-жан-жағын мұхит суы қоршап жатқан құрлықтың үлкен бөлігі.

*Мұхит (дүниежүзілік) суының жалпы көлемі-1 млрд 370 млн км², гидросфераның 94 %--ын құрайды

*Мезосфера-атмосфераның орта қабаты40-45 км-ден 80 км-ге дейін таралған.Мұнда ауаның тығыздығы жер бетінен 200 есе аз.

*Меркурий-Күнге ең жақын және күн жүйесінің бірінші тұрған ең кіші ғаламшары (диаметрі 4000 км) 88 тәулік ішінде күнді айналып шығады.,ғаламшар беті күндіз +430⁰ с-ға қызады, түнде -130⁰-ге дейін төмендейді.

*Марс-Күн жүйесіндегі ең алыста орналасқан ғаламшар (диаметрі 6790км)

*Мохоровичич шекарасы-Жер қыртысының төменгі жапсарында анықталған бүкіл планеталық оқшаулау шекарасы.

Т

*Термин-(лат.-шек,шеті,шекарасы ) сөздер-ғылыми ұғымға айқын анықтама беретін ,оның мағыналық шегін дәл көрсететін сөздер.

*Теория-(грек тілінен қарастыру,зерттеу) белгілі бір құбылысты түсіндіруге,дәлелдеуге бағытталған ұғым.

*телескоп-арнайы құрылымы бар аспап.Оныңмкөмегімен биіктіктегі аспан денелерін көре аламыз. Телескоп терминін енгізген 1609 ж. Галилео Галилей (итальяндық философ,физик,астроном)

*Тау жыныстары-жер қабығында кезедсетін алуан түрлі минералдық тау жыныстары.

*Тоқтар Әубәкіров-ғарышқа 1991 жылы 23 қазанда ұшты.

*Талғат Мұсабаев-ғарышқа 1998 ж,2001 ж ұшты.

Г

*Гномон-уақытты есептейтін аспап (уақытты көлеңкесіне қарап анықтайтын күн сағаты) Анаксимандр Милетский( ежелгі грек философы және астрономы) ойлап тапқан.

*Геологиялық бақылау-негізінен табиғи жағдайда пайда болған өзен жағалаулары мен аңғарларында немесе антропогендік кешендерде жүргізіледі.

*Грунт-(негіз,топырақ) адамның инженерлік-құрылыс әрекетіне қажетті тау жыныстарының жинақтама атауы.

*Геоид-бұл беті барлық бөлігінде тартылыс күшіне перпендикуляр болатын пішін.

*Гидросфера-(гидро-су, сфера –шар ) Жердің су қабығы.Су қабығы ғаламшардың 70% (1/800 бөлігін) құрайды.

*Гидросфераның құрамдас бөліктері:мұхиттар,теңіздер,бұғаздар,құрлық сулары (өзендер,көлдер)

*Гидросфераның негізгі бөлігін-1322 млн км³-дүниежүзілік мұхиттың тұзды суы, 38 млн км³-тұщы су

*Галилео Галилей (1564-1642) итальяндық философ,математик,механик және астроном.1609 жылы алғашқы телескопты құрастырды. «Телескоп терминін енгізді.

*Гравитация-жер бетіндегі барлық заттарды ұстап тұратын тартылыс күші.

*Галактика-кеңейтілген жұлдыздар жүйесі.

*Глобус-латын тілінен аударғанда «шар» дегенді білдіреді.Глобусты 1942 жылы неміс географ ғалымы Мартин Бекхайм ойлап тапты.

*Герард Меркатор (1512-1594)

Ғ

*Ғарыш-бұл жер атмосферасының шегінен тыс жатқан тылсым кеңістік.

*Ғарышқа ұшырылды-1957 жылы Лайка атты ит ұшырылды.

*Ғарышқа 1961 жылы ұшырылды, ал 1969 жылы Айға қонды.

*Ғарышқа 1991 жылы 23 қазанда Тоқтар Әубәкіров ұшты.

*Ғарышқа 1998 жылы,2001 жылы, 2006 жылы Талғат Мұсабаев ұшты.

*Ғарыштық зонд-аспан денесін терең зерттеуге арналған автоматтандырылған бекет.

Ж

*Жұлдыз-өте күшті қызған газдан тұратын,өзінен жарық шығаратын және табиғаты жағынан Күнге ұқсас аспан денесі.Қазіргі кезде аспан кеңістігінде 88 шоқжұлдыз бар деп есептеледі.

Жарық жылы-ұзындықтың астрономияда қолданылатын жүйеден тыс бірлігі.Жарық жылы жарықтың 1 жылда жүріп өтетін қашықтығына тең.

*Жер-Күн жүйесіндегі тіршілігі бар жалғыз ғаламшар.Күннен орташа қашықтығы-150 млн км.Жер күннен үшінші болып орналасқан.

*Жердің полярлық радиусы-6357 км, ал экватордағы радиусы-6378 км.

*Жер Күнді 365 тәулік 6 сағат,9 минутта бір рет айналып шығады.

*Жыл мезгілі-жарық түсу белсенділігі әртүрлі уақыт аралығы жыл мезгілі деп аталады.

*Жазғы күн тоқырауы-22 маусым.

*Жер құрлысы-жер қыртысы,мантия,ядро.

*Жер қыртысы-жердің беткі қабаты.Жер қыртысы магмалық,метаморфтық,шөгінді тау жыныстарынан түзілген.Жер қыртысы материктік және мұхиттық болып екіге бөлінеді.Жер қыртысының мұхиттағы қалыңдығы-5-10 км, жазықтарда-25-45 км, тауларда-75 км-ге дейін.

*Жер мантиясы-бұл жер қыртысы мен ядроның аралығындағы қабат.Мантия көлемі мен салмағы бойынша Жердің ең үлкен қабаты.Қалыңдығы 3000 км.

*Жер ядросы-жердің ішкі қабаты.Оның радиусы-3500 км,температурасы-4000⁰с

*Жер бетінің жалпы ауданы-510 млн кв.км

*Жылы теңіз- Қызыл теңіз

*Жер қыртысы материктік және мұхиттық болып екіге бөлінеді.

*Материктік жер қыртысының тұрақтысы- платформа (жазықтар)

*жер қыртысының қозғалмалысы- геосинклиналдық (таулар) болып бөлінеді

*

И

*Иссак Ньютон-бүкіләлемдік тартылыс заңын ашып және қозғалыс заңдарын тұжырымдаған.

*Изосызықтар-картада жер бетіндегі ұқсас құбылысты сипаттайтын,бірдей нүктелердің арасын қосатын қисық сызықтар.

*Ионосфера-80 км—ден 800-1000 км-ге дейінгі биіктікке таралған атмосфераның жоғарғы қабаты. Ионосферада поляр шұғыласы пайда болады.

К

*Күн-күн жүйесіндегі орталық дене.Күн жүйесі Күннен,ғаламшарлар мен олардың серіктерінен,коме талардан,газдан және ұсақ бөлшектерден тұрады.Күн оны айнала қозғалатын 8 үлкен ғаламшардан, шамамен 1011 кометадан және мыңдаған метеорлық денелерден құралған ғарыштық денелер жиынтығы.

*Күнге ең жақын ғаламшар-Меркурий.Күн жүйесінің бірінші тұрған ғаламшары.Диаметрі-4000 км, 88 тәулік ішінде Күнді айналып шығады.

*Күн жүйесіндегі ең алыста орналасқан ғаламшар-Марс.(диаметрі-6790 км)

*Күн жүйесіндегі ең үлкен ғаламшар-Юпитер.Оның диаметрі Жерге қарағанда 11 есе,массасы 318 есе артық.

*Күн жүйесіндегі ең кішкентай ғаламшар-Плутон.

*Күн жүйесіндегі ең ыстық ғаламшар-Шолпан.Шолпанда күн батыстан шығып,шығыс жаққа батады.

*Күннің беткі қабатының температурасы-15 000 000⁰ С,көрінетін қабатының температурасы-5500⁰

*Комета-( құйрықты жұлдыз) күнге жақын кезде буланып кететін,Күн жүйесінің құйрықты денесі.

КСРО-Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы (Кеңес Одағы) Еуропада және Азияда 1922 жылдан 1991 жылға дейін өмір сүрген,15 республикадан құралған Одақ.

*Күн күркіреу-найзағай жарқылымен қабаттаса жүретін атмосферадағы дыбыстық құбылыс.

*Кинематика

Қ

*Құс жолы-ашық түнде аспан кеңістігінде көзге түсетін ақшыл жолақты байқауға болады.Бұл галактика Құс жолы деп аталады.

*Қысқы күн тоқырауы-22 желтоқсан

*Құбылыс-бір заттың екінші затқа көшуін, ондағы болатын өзгерістерді құбылыс деп атайды.

О

*Обсерватория-(лат.бақылаушы)-астрономиялық,физикалық,метерологиялық т.б.зерттеу жұмыста- рын жүргізетін ғылыми мекеме.

*Озон қабаты-күннің ультракүлгін сәулелерін жер бетіне жібермей ,тірі ағзаларды қорғайтын озон қабаты.Ол жер бетінен 25-30 км биіктікте шоғырланған.

Л

*Лава-жанартау әсерінен жер бетіне төгілетін отты –сұйық балқыма.Температурасы 690-1000⁰с аралығында болатындықтан көптеген тірі ағзалар үшін өте қауіпті.

*Литосфера-бұл жер қыртысы мен жоғарғы мантияны қамтитын жердің тас қабығы.Ол географиялық қабықтың құрамдас бөлігі.Литосфераның қалыңдығы-70-250 км.

Леонардо да Винчи- (1459-1519)итальяндық суретші және ғалым.Ұшу апаратының құрылысын жасады.Ол ұшатын аэроплан,парашют,суда жүзуге арналған акваланг құрастырды.Дүрбі жасады.

*Ломоносов Михаил Васильевич (1711-1765) орыс ғалымы,жаратылыстанушы.Жер туралы ілімі,ол қазіргі заманғы жаратылыстанудың негізін салды.

Ұ

*Ұзақ түн –солтүстік жартышарда 22 желтоқсанда болады.(ең ұзақ түн,ең қысқа күн)

*Ұзақ күн-солтүстік жартышарда 23 қыркүйек,21 наурызда (ең ұзақ күн, ең қысқа түн)

Э

*Эклиптика-Күннің аспан сферасы бойынша жүретін жылдық жолы.

*Экзосфера-атмосфераның сыртқы қабаты.Жер бетінен 800-1000 км биіктіктен басталады.

*Электромагниттік толқындар-ортаның қасиетіне байланысты кеңістікте белгілі бір жылдамдықпен таралатын электромагниттік өріс.

*Экватор-Жер шарын екі жарты (солтүстік және оңтүстік) шарға бөлетін сызық.

Ш

*Шөгінді тау жыныстары-құрлықта не су айдындарында шөгетін материалдан пайда болатын тау жыныстары.

*Шоқан Уалиханов (1835-1865) танымал қазақ ғалымы.зерттеуші,тарихшы,географ.Жетісу мен Ыстықкөл жағалауын зерттеді.Кептірілген шөптер мен құстар мен жәндіктер туралы деректер қалдырды.Қазақстан және Орта Азия халықтарының фольклоры туралы деректер қалдырды.

С

*Спектр-(дыбыс,сигналдар спектрі

Н

*Найзағай-атмосферадағы ең жарық әрі қуатты электрлік құбылыс.

*Николай Коперник (1473-1543)-поляк астрономы,математик,механик.Әлемдегі тартылыс туралы тұңғыш пікір айтушы.

Ф

*Физикалық дене-өзіндік пішіні және нақты көлемі бар жеке тұрған зат.

Д

*Диффузия-(лат. таралу,жайылу) дене бөлшектерінің жылудың әсерінен ,бір жерден екінші жерге жылжуы,заттардың бір-бірімен араласу құбылысы.

Ю

*Юпитер-Күн жүйесінің ең үлкен ғаламшары.Оның диаметрі жерге қарағанда 11 есе,массасы -318 есе артық.Юпитердің 60 серігі бар.Ең ірілері-Ганимед, Каллисто. Юпитерді Галилео зонды зерттеуде.