Ақтөбе облысы, Ойыл ауданы, Қарасу негізгі мектебі

Дайындаған: Қалидоллаев Данияр Сәкенұлы

Сыныбы: 9

Жоба атауы: «Термостың құпиясы»

Бағыты:

Секциясы:

Жоба жетекшісі: Арынғазы Гауһар Қайырғалиқызы

Ақтөбе қаласы, 2022 ж

«Термостың құпиясы» атты ғылыми зерттеу жұмысына

Пікір

Аталған мектептің сынып оқушысы Аты-жөні «Термостың құпиясы» тақырыбында жобаны іске асырып, жаңа идея жасап шығарған, болашаққа талдау жасап, нәтижесін анықтап қорытынды шығаруды басты назарда ұстаған.

Оқушы бұл жобасында нақты іздеп, ойлау қабілетінің арқасында ерекше жаңа идеяларды жинақтап, зерттеу жобасын жасаған.Оқушы аты-жөні осы тақырыпта жазылған зерттеу жұмысының ұшқыр ой мен идеяға негізделіп, ұлт болашағына жанашырлық ниетте туындаған білім мен білікті іс жүзінде қолдана білудің нәтижесі. Шәкірттің ғылыми зерттеу жұмысында елбасымыздың жобасын іске асыру жобасы нақты ашық көрсетілген. Ғылыми жұмыстың көлемі талапқа сай, яғни кіріспе, зерттеу бөлімі және қорытындыдан тұрады. Жеке зерттеу жұмысында шәкірт өздігінен жұмыс істей білуге машықтанып, өзіне деген сенімділіктің тууы нәтижесінде ғылымға деген талпынысын, білімін, логикалық баяндау қабілетін көрсеткен. Ғылыми жұмысын зерттеу, жазу үшін оқушы көбіне жеке идеясымен болашаққа жоспарымен ерекшеленді. Оқушы аты-жөні ғылыми зерттеу еңбегі қорғауға толық лайық.

АННОТАЦИЯ

Физикадан «Термос құпиясы» тақырыбындағы жеке оқу жұмысында термос және оның құрылғысы мәселесі, сонымен қатар үйде термос жасау әдістері қарастырылады. Жобада «термос» терминінің толық анықтамасы берілген.

Физикадағы термостың қасиеттеріне арналған ғылыми-зерттеу жұмысының аясында теориялық материал жан-жақты зерттеліп, термос ұғымы, термостың жұмыс істеу принциптері, оның физикалық қасиеттері, бақылаулар қорытылады, түсіндіріледі. сұйықтықты термоста салқындату шарттары. Автор сонымен қатар үйде термос жасау үшін қандай материалдар қажет екенін анықтайды және импровизацияланған құралдардан термос жасау жұмыстарын жүргізеді.

Физикадан «Термостың құпиясы» атты оқу-зерттеу жобасының барысында мектеп оқушысы термостағы белгілі бір температураны біраз уақыт ұстап тұру принципін анықтайды және әртүрлі өлшемдегі фольга мен пластикалық бөтелкелерді пайдалана отырып, термос жасайды. өзінің. Термосты дайындау процесі жобаның технологиялық картасында кезең-кезеңімен сипатталған, жұмыстың әрбір кезеңі картаға қоса берілген фотосуреттерде көрсетілген.

АННОТАЦИЯ

В индивидуальной учебной работе на тему «Секрет термоса» по физике рассматривается проблема термоса и его устройства, а также способы изготовления термоса в домашних условиях. В проекте дается полное определение термина «термос».

В рамках научно-исследовательской работы по свойствам термоса в физике всесторонне изучается теоретический материал, обобщаются и поясняются понятие термоса, принципы работы термоса, его физические свойства, наблюдения. Условия охлаждения жидкости в термосе. Также автор определяет какие материалы нужны для изготовления термоса в домашних условиях и работает над изготовлением термоса из подручных средств.

В исследовательской работе по физике «Секрет термоса» школьник определит принцип поддержания определенной температуры в термосе в течение определенного периода времени и создаст термос из фольги и пластиковых бутылок разного размера. его собственный. Процесс изготовления термоса пошагово описан в технологической карте проекта, каждый этап работы показан на приложенных к карте фотографиях.

ANNOTATION

In the individual educational work on the topic "Secret of a thermos" in physics, the problem of a thermos and its device is considered, as well as methods of making a thermos at home. The project provides a complete definition of the term "thermos".

In the framework of the scientific research work on the properties of the thermos in physics, the theoretical material is comprehensively studied, the concept of the thermos, the working principles of the thermos, its physical properties, observations are summarized and explained. conditions for cooling a liquid in a thermos. The author also determines what materials are needed to make a thermos at home and works on making a thermos from improvised means.

In the physics research project "Secret of the Thermos", a school student will determine the principle of maintaining a certain temperature in a thermos for a certain period of time and create a thermos using foil and plastic bottles of different sizes. his own. The thermos manufacturing process is described step by step in the technological map of the project, each stage of work is shown in the photos attached to the map.

МАЗМҰНЫ

1. Термостың құпиялары.

1.1. Термос дегеніміз не?

1.2. Термостың шығу тарихы.

1.3. Термос дизайны.

1.4. Термостың ішінде болатын физикалық құбылыстардың мәні.

1.5. Жылу алмасу түрлері.

Қорытынды

2. Үй жағдайында термос жасау

2.1. Термос моделі.

Қорытынды

КІРІСПЕ

Адамдар көбінесе термостың қалай жұмыс істейтінін ойламай пайдаланады. Өйткені, бірнеше сағаттан кейін де термостағы қарапайым шай сол ыстық күйінде қалады. Оның температурасына тіпті сырттағы ауа райы да әсер етпейді. Шайды ыстық ұстауға не көмектеседі? Термос неден жасалады? Мен термостың принципін түсінуге, осы өнертабыс туралы мүмкіндігінше білуге ​​үлкен ынталы болдым.

Бұл жұмыс термос пен оның құрылғысының мәселесіне, сондай-ақ үйде термос жасау әдістеріне арналады.

Зерттеу объектісі – термос.

Зерттеу пәні - термостың физикалық қасиеттері.

Зерттеу гипотезасы: Термостың құрылымын және ондағы физикалық құбылыстардың ағымының механизмдерін зерттей отырып, үйде термос жасауға болады деп есептеймін.

Зерттеу мақсаты: үйде термос жасау.

Тапсырмалар:

термос ұғымын, термостың жұмыс істеу принциптерін, физикалық қасиеттерін ашатын теориялық материалды оқып үйрену;

сұйықтықты термоста салқындату шарттарын ашатын бақылауларды қорытындылау;

үйде термос жасау үшін қажетті материалдарды анықтау;

үйде термос жасау

Зерттеу әдістері:

Теориялық: берілген зерттеу тақырыбы бойынша әдебиеттерді оқу, жинақталған материалдарды жіктеу, материалдарды жалпылау.

Эмпирикалық: үйде термос жасау кезіндегі физикалық құбылыстардың барысын бақылау.

Математикалық: сыналған термос модельдеріндегі сұйықтықтың температуралық мәндерін анықтау.

Менің жұмысымның нәтижесі үйде термос жасау болмақ.

НЕГІЗГІ БӨЛІМ

Термос дегеніміз не?

Термос (грек тілінен аударғанда) «терме» - ыстық. Бұл атауды кемеге Мюнхен тұрғыны берген.

Термос - қоршаған орта температурасымен салыстырғанда тағамның жоғары немесе төмен температурасын ұзақ уақыт сақтауға арналған тұрмыстық жылу оқшаулағыш ыдыстардың бір түрі.

Термостың шығу тарихы

19 ғасырдағы атақты шотланд химигі Джеймс Дьюар физика мен химия саласында бірқатар жаңалықтар ашты, бірақ, мүмкін, ол өзінің тұрмыстық өнертабысы арқасында халықтың есінде қалды.

1892 жылы Джеймс Дьюар ғылымда Дьюар колбасы деген атпен белгілі оқшаулағыш колбаны жасап шығарды. Әрине, колба химиялық заттарды сақтау үшін ойлап табылды, бірақ ол заманауи термостың үлгісі болды.

1903 жылы Берлин шыны ыдысын өндіруші Рейнхольд Бургер 1892 жылы шотланд физигі және химигі Джеймс Дьюар ойлап тапқан Дьюар ыдысын жетілдірді. Бұл ыдысты күнделікті өмірде (сусындарды сақтау) ыңғайлы пайдалану үшін оған металл қорап, тығын және шыны қақпақ қосты. Сондай-ақ, ол колбаның ішкі қабырғасын тіреу жүйесін әзірледі, өйткені ол ыдыстың мойнында бір жерде ғана ұсталды, сондықтан белсенді пайдалану кезінде ол оңай сынды.

1904 жылы экономикалық мақсатта алғаш рет термостардың бірінші партиясы шығарылды. Құрылғының мінсіз және пайдалану оңай болғаны сонша, ол бүгінгі күнге дейін іс жүзінде өзгерген жоқ.

Термосты көптеген зерттеушілер ғылыми экспедицияларда кеңінен қолдана бастады. Ол ұшақтың керек-жарағына айналды. Термоспен тіпті шарда ұшуға ыңғайлы болды. Қарапайым халық та термосты өмірінде кеңінен қолдана бастады.

Қазіргі уақытта термос - бұл әр үйде болатын қолжетімді, ыңғайлы және пайдалы зат.

Термос дизайны

Вакуум – заттан бос кеңістік, яғни іс жүзінде ештеңемен толтырылмаған кеңістік, өте сирек кездесетін газ.

Өнертабыс сәтті болды. Девард мұндай колбадағы газдардың өте жақсы сақталғанына қол жеткізді. Бұл колбаны (Дюард сауыты) термосқа пайдаланудың себебі болды.

Термостың негізгі элементі екі қабырғасы бар шыныдан немесе тот баспайтын болаттан жасалған колба болып табылады, олардың арасында ауа сорылады (вакуум пайда болады). Сонымен қатар, колбаның саңылауын жабатын тығын және бүкіл ыдысты жабатын қақпақ бар.

Қолданылатын тағам түріне байланысты қазіргі заманғы тұрмыстық термостарды келесі түрлерге бөлуге болады:

Сусындарға арналған термостар - диаметрі 25-55 см тар мойынға ие

Пневматикалық сорғы бар термостар - мұндай термостың қақпағының конструкциясында түймені басу арқылы сұйықтықтарды алу үшін сорғы және құюға арналған жағында розетка бар. Жұмыс үстелінде пайдалануға арналған.

Тағамдық термостар - диаметрі дененің диаметріне тең (65-80 мм-ден) дерлік кең аузы бар. Бірінші және екінші тағамдарды, балмұздақтарды және басқа да тағам түрлерін сақтауға арналған.

Әмбебап термостар – тағамдық термостардан сусындар құюға арналған қосымша, тар тығынның конструкциясында ғана ерекшеленеді.

Термос ішінде болатын физикалық құбылыстардың мәні

Термостың жұмыс істеу принципін түсіну үшін оның ішінде болатын физикалық құбылыстардың мәніне толығырақ тоқталу керек.

Жылу беру процесін тоқтату үшін термос құрылғысында нені ескеру қажет. Термостың дұрыс жұмыс істеуін түсіну үшін жылу беру түрлерін түсіну қажет.

Мақсаты бойынша олар бөлінеді: тұрмыстық термос және тамақтандыруға арналған термос.

Тұрмыстық термостар - бұл металл немесе пластик қаптамаға салынған шыны немесе металл ыдыстар. Тар және кең мойындары бар; тығынмен және қақпақпен жабылған. Мұндай термостардың сыйымдылығы 0,25-тен 2 литрге дейін. Тұрмыстық қолдануға арналған термоқұйғыштар мен термостылар бар.

Қоғамдық тамақтандыруда аспаздық өнімдерді сақтау және тасымалдау үшін сыйымдылығы 30 литрге дейінгі термостар және тағам салынған науалар салынатын термиялық контейнерлер қолданылады; ыстық бәліштер, балмұздақ, сыйымдылығы 10 литрге дейінгі термо науалар пайдаланылады. Бұл жабдық әдетте алюминийден жасалған; жылу оқшаулау үшін қабырғалар арасындағы кеңістік тығын жоңқаларымен, гофрленген қағазбен, алюминий фольгамен және т.б. толтырылады. Олар қосарлы қабырғалары бар қақпақтармен жабылады.

Термостың ойлап табылу тарихы.

Әрбір заманауи адам өмірінде кем дегенде бір рет 2014 жылы өзінің жүз жылдығын атап өткен термосты пайдаланды.

Бұл сөз бұрыннан тұрмыстық сөзге айналып, барлық сөздіктерге енген. Сонымен қатар, термосты ойлап тапқандар оны күнделікті өмірде қолданудан алыс болды. 19 ғасырдың аяғында ғалымдар химия және физика саласындағы зерттеулерге қызығушылық танытты. Ең үлкен мәселелердің бірі зерттеуге арналған заттарды, мысалы, сұйық оттегін ұзақ уақыт сақтау болып шықты. Поляк физиктері Ольшевский мен Вроблевски сұйық оттегімен жүргізген тәжірибелерінде қабырғалар арасындағы кеңістіктен ауа шығарылған қос қабырғалы шыны қорапты пайдаланды.

Тағы бір атақты ғалым Джеймс Дьюар бұл контейнерді 1892 жылы жетілдіре алды. Оны мойыны тар колба түрінде жасап, колбаның ішкі жағын жұқа күміспен қаптады, айна беті жылу сәулесін көрсетіп, жылу оқшаулауын жақсартты. Дьюар осы нәзік құрылымды металл қаптамадағы серіппелерге іліп қойды. Бұл «Дьюар кемесі» болды және бүгінгі күнге дейін бүкіл әлемдегі ғылыми зертханаларда қолданылады.

Жоғарыда аталған өнертапқыштардың ешқайсысы өздерінің әзірлемелерін осы ыдысты күнделікті өмірде пайдалану үшін қоймақ болды. Бірақ шыны аспаптарды шығаратын Берлин өндірушісі Рейнольд Бергер Дьюардың дизайнында күнделікті өмірге қажетті нысанды көрді. 1903 жылы ол металл қаптамамен, герметикалық тығынмен және шыны қақпағы бар ыдысты аяқтап, 1904 жылы «вакуумдық колба» шығаратын компанияның негізін қалады. Мұндай атау өте керемет емес еді, сондықтан Бергер ең жақсы атқа конкурс жариялады. Мюнхен тұрғыны жеңіске жетіп, өнімге Термос – гректің therme – «ыстық» деген сөзінен шыққан, қазір термос сөзінің өзі тұрмыстық сөзге айналды.

Термос

Дьюар ыдысы - жоғары немесе төмен температурада заттарды ұзақ уақыт сақтауға арналған ыдыс. Дьюар ыдысына қоймас бұрын затты қыздыру немесе салқындату керек. Жақсы жылу оқшаулауының арқасында тұрақты температура сақталады.

Сырттағы термос әртүрлі материалдардан жасалуы мүмкін. Бұл пластик немесе металл болуы мүмкін. Бірақ оның ішінде қос қабырғадан тұратын айна тәрізді жылтыр колба болуы керек. Бұл қабырғалардың арасында ауа да жоқ. Оны сорып алып, қос колбаның ішінде ыстық шайдың барлық жылуын жақсы сақтайтын вакуум жасалды. Өйткені, бостық немесе ғылыми вакуум жылуды ең нашар өткізгіш болып табылады. Бірақ бұл бәрі емес. Колбаның ішкі қабырғалары шағылысқан болуы керек. Неліктен? Өйткені айна әлемдегі барлық нәрсені, соның ішінде жылу энергиясын көрсетеді. Жылу энергиясы немесе жай ғана жылу шыны колбада, қақпанға түскендей және термосты ұзақ уақыт қалдыра алмайды. Міне, бір қарағанда, термос сияқты қарапайым құрылғысы бар күрделі құрылғы.

Жылу берудің үш түрі бар:

Жылу өткізгіштік.

Бұл жылуды (энергияны) дененің көп қызған бөліктерінен аз қыздырылған жерлерге немесе ыстық денелерден аз қыздырылғандарға тікелей жанасу арқылы беру әдісі.

Мысалы, суық қасықты қайнаған суға батырса, қасық қызады. Жылудың белгілі бір мөлшері қасыққа хабарланады, ал су суытады, яғни. ол қасыққа жылу береді.

Металдар жылуды жақсы өткізеді, ал сұйықтар жылуды нашар өткізеді. Ауа, пластмасса, ағаш, пенопласт, пенопласт, құрылыс көбік, т.б жылуды өте нашар өткізеді.

Жылу берудің бұл түрі термос құрылғысында кеңінен қолданылады. Колбаның қабырғаларының арасында ауа жоқ, вакуум бар. Вакуумда ең төменгі жылу өткізгіштік бар, сондықтан термостағы сұйықтықтың салқындауы өте баяу жүреді.

Конвекция.

Бұл сұйықтық немесе газ ағындары арқылы жылуды (энергияны) беру әдісі.

Мысалы, ыстық батарея айналасындағы ауаны қыздырады, ол жеңілірек болады және көтеріледі, ал суық ауа батады. Ауаның келесі партиясы қызады және көтеріледі, ал салқын ауа төмен түседі. Осылайша жылу батареядан бөлмедегі барлық ауаға біртіндеп беріледі.

Пешке су құйылған шәйнекті қойсаңыз, онда астындағы су қызады, ол жеңілірек болады және жылы су көтеріледі, ал суық су төмендейді, өйткені. ол ауырырақ. Бұл физикалық құбылысты термоста байқауға болатын еді, егер колбаның мойыны сұйықтықтан ауаға жылудың өтуін болдырмайтын арнайы тығынмен жабылмаса.

Радиация.

Бұл жылуды (энергияны) көзге көрінбейтін сәулелер түрінде беру тәсілі. Кез келген температураға дейін қыздырылған барлық денелер жылуды өткізетін көрінбейтін сәулелер шығарады. Дене температурасы неғұрлым жоғары болса, соғұрлым көп энергия бөлінеді.

Егер сіз алдымен қолыңызды сәл қыздырылған үтікке, содан кейін өте ыстыққа апарсаңыз, екінші жағдайда қол қызуды сезінеді. Себебі, ыстық үтік көбірек энергия таратады.

Ғалымдар жеңіл жылтыр беттер жылуды тамаша көрсететінін, ал қараңғы беттер, керісінше, энергияны өте жақсы сіңіретінін анықтады. Бұл физикалық құбылыстар термос құрылғысында да қолданылды. Термосты шағылыстыратын айна материалының қабатымен жабылған. Бұл сұйықтықтың энергиясын көрсетуге көмектеседі және ол аз суытады. Айна беті аздап қызады, сондықтан колба суық болып қалады.

Мысалы, бұрын колбалар күміс қабатымен жабылған. Күміс – жылтыр жеңіл металл. Жылтыратылған тот баспайтын болат қазір колба жасау үшін жиі қолданылады.

Қорытынды:

Бұл теориялық зерттеу термос құрылғысының құпиясын ашуға көмектесті. Алынған мәліметтерді қорытындылай келе, термостың негізгі міндеті жылуды мүмкіндігінше ұзақ сақтау деп айта аламыз. Бұған термостың ішінде өтетін физикалық процестерді ескерсек қол жеткізуге болады. Ыстық сұйықтық пен суық ауа арасындағы жылу алмасу мүмкіндігінше аз болуы керек. Бұған термос өндірушілері қол жеткізеді. Үйде мұндай әсерге қол жеткізу мүмкін бе? Бұл сұраққа мен жұмысымның келесі бөлімінде жауап беруге тырысамын.

ПРАКТИКАЛЫҚ БӨЛІМ

Үйде термос жасау

Үйде термос жасау үшін мен әр үйде бар қолымдағы құралдарды қолданамын. Термос жасаудың бірнеше нұсқасы бар.

1. Термос моделі

Термос моделі үшін маған келесі материалдар мен құралдар қажет:

Пластикалық бөтелке 1,5 л.

Пластикалық бөтелке 2 л.

шотланд

Жылу оқшаулағыш материал - газеттер

Шағылыстыратын материал - фольга

Қайшы, пышақ.

1	Мен сыйымдылығы 2 литр пластикалық бөтелке аламын. Мен үстіңгі және астыңғы бөліктерді алу үшін оны екіге бөлдім. Мен оның мойнының бұрандалы бөлігін кесіп алдым. Бұл бөліктер термос корпусын жасау үшін қажет болады.
2	Мен 1,5 л пластик бөтелке алып, оны бөтелкенің қабырғаларына мықтап басып, фольгаға орап аламын. Бөтелкені күңгірт жағын жоғары қаратып орау керек, сонда жылтыр жағы ішінде болады. Фольга қабаты бүкіл бөтелкені, соның ішінде түбін жабуы керек. Бөтелке колбаның рөлін атқарады.
3	Енді мен бөтелкені бірнеше қабат газетпен ораймын. Газеттердің қабаты неғұрлым көп болса, соғұрлым жақсы. Газет қабаты бөтелкенің қабырғаларында және түбінде болуы керек.
4	Газеттерді бөтелкеде жақсы ұстау үшін мен оларды таспамен орап аламын. Жылу оқшаулағыш қабатын жасау үшін газеттер қабаты қажет.
5	Мен газеттердің жоғарғы қабатын фольгамен қайтадан орап аламын.
6	Келесі қадам - ​​дайындалған шағын бөтелкені үлкен бөтелкенің үстіңгі және астыңғы жағына қою.
7	Үлкен бөтелкенің жартысын таспамен ораңыз, ол құлап кетпейді.

Алты сағаттан кейін су бөлме температурасында болды. Бұл деректер термостың мұндай моделін үйде жасауға және суық сұйықтықтарды сақтау үшін пайдалануға болады деген қорытынды жасауға мүмкіндік береді. Жылу оқшаулауды арттыру үшін басқа жылу оқшаулағыш материалдарды пайдалануға болады. Мысалы, көбік резеңке, синтетикалық қыстағыш, полистирол. Бұл сұйықтықтың қыздыру уақытын арттырады. Су одан да баяу қызады. Бұл модельдің тағы бір артықшылығы оның салмағы аз және сынбайтын колба деп санауға болады.

Қорытынды:

Термостардың үлгілерін жасау және судың температуралық мәндерін зерттеу бойынша менің тәжірибелік жұмысым үйде термос жасауға әбден болатынын дәлелдеді. Үй термостарының артықшылықтары бар:

Бұл импровизацияланған қалдықтарды пайдалану.

Бұл сатып алынған термоспен салыстырғанда мұндай өнімнің төмен құны.

Бұл салмағы аз өнім.

Бұл өндірістегі технологиялық қарапайымдылық.

Бұл өнімнің жеткілікті беріктігі.

Бірақ кемшіліктер де бар:

Суды салқындату немесе жылыту зауыттық үлгілерге қарағанда тезірек жүреді.

Өнімнің сыртқы түрі өте тартымды емес.

Үйде жасалған термосты қолданғаннан кейін жууға болмайды, өйткені колбаны жасау үшін қолданылған бөтелкенің мойыны тар.

Мен түсінген ең маңызды нәрсе, егер осы құрылғының ішінде болып жатқан барлық физикалық процестер ескерілсе, үйде термос жасау мүмкін.

Қорытынды

Физикалық құбылыстар әлемі өте алуан түрлі. Менің ғылыми жұмысым мені қызықтырды, өйткені мен жылыту процесін ғылыми тұрғыдан түсіндіре алдым. Физикалық құбылыстардың мәнін түсіну қиын болды.

Жұмыс барысында мен термостың пайда болу тарихын білдім және бұл өнімнің құрылғысын білдім, ондағы болып жатқан физикалық құбылыстардың мәнін түсіндім. Бұл маған термос моделін жасауға мүмкіндік берді. Модельдеуде талап етілетін ең бастысы колбаның жылу өткізгіштігін төмендету болды. Үйде термосты пайдалану бойынша біздің эксперимент сәтті деп санауға болады. Ол үйде термос жасаудың шынайы және қол жетімді екенін дәлелдеді. Бұл менің болжамым расталды дегенді білдіреді. Физикалық заңдарды білу адамға өмір сүруге көмектеседі деп сеніммен айта аламын.

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

1. «Сұрақтар мен жауаптардың үлкен кітабы» / Пер. итальян тілінен О.А.Литвинова, Е.В. Широнина. М.: ЖАҚ «РОСМЕН-ПРЕСС», 2007. - 232б.

2. «Көңілді тәжірибелер мен эксперименттер / [Ф. Ола және т.б.]. – М.: Ирис-баспасөз, 2006. - 128с.

3. «Физика – жастарға». Құрастыру. М.Н. Ергомышев - Алексеев. М.,

«Ағарту», ​​1969. – 184б.

4. «Мен әлемді білемін»: Дет. энциклопедия: Физика/Комп. Суретші А.А.

Леонович; Барлығынан төмен ред. О.Г. Хинн - М: ТКО «АСТ», 1995 ж. - 480 жж.

5. www.delaysam.ru