Тест Маккамбаева Дилноза 6 ә сыныр

6666
Қа зақ стан Рес пуб ли ка сы Бі лім жә не ғы лым ми ни ст рлі гі ұсынған
Г.И.Салғараева
Г.А.Кө пеева
ƏƏҚаптағаева
АҒЮсупова
ИНФОРМАТИКА
Жал пы бі лім бе ре тін мек теп тің 6­сы ны бы на ар нал ған оқу лық

ӘОЖ 373.167.1
КБЖ 32.973 я 72
И 69

И 69 Информатика. Жал пы бі лім бе ре тін мек теп тің 6-сы ны бы на
ар нал ған оқулы қ./Г.И.Салғараева, Г.А.Кө пеева, Ә.Ә.Қап-
тағаева, А.Ғ.Юсупова. – Нұр-Сұлтан: «Ар ман-ПВ» баспа-
сы, 2020. – 160 бет.
ISBN 978-601-318-283-4
Оқу лық негізгі орта білім беру деңгейінің жаңартылған мазмұн-
дағы үлгілік оқу бағдарламасына сәй кес оқу шы лар дың жас ерек ше-
лік те рі ес ке рі ле оты рып жа зыл ды. Тілі жеңіл, тақырыптар мазмұны
қосымша мәліметтермен және СD дискімен қамтылған.
ӘОЖ 373.167.1
КБЖ 32.973 я 72
© Салғараева Г.И.,
Көпеева Г.А.,
Қаптағаева Ә.Ә.,
Юсупова А.Ғ., 2020
ISBN 978-601-318-283-4 © «Ар ман-ПВ» бас па сы, 2020
Бар лық құ қы ғы қор ғал ған. Бас па ның рұқ са тын сыз кө ші ріп ба су ға бол май ды.

3
ШАРТТЫ­БЕЛГІЛЕР
Жаңа­тақырыпты­меңгеру­тапсырмалары­–­ функционалдық сауаттылықты 
қалыптастыру тапсырмалары
Сұрақтарға­жауап­берейік Дəптерге­орындайық
Себебін­анықтайық
Компьютерде­орындайық
Талдап,­салыстырайық
Үй­тапсырмасы
 
Кел,­ойланайық!
@аңа тақырып ты түсіну үшін
ал дын ала берілетін тапсыр-
малар
Бүгін­үйренетініміз:
Lақырыптағы иге рілетін мəлі-
меттер; күтілетін нə тижелер
Міне,­қызық!
Материалды  жеңіл  мең ге­
ру ге жетелейтін ақпарат тар
Естеріңе­сақтаңдар!
Оқушыға керекті жадына­
малар
Сөздік
Ғылыми­ұғымдардың­үш­
тілдік нұсқасы
Терминдік
анықтамалар
Назар аудар
Электронды осымша жктелген CD олжетімсіз болан 
жадайда, осымшаны arman-pv.kz сайтынан тауып, з 
компьютеріе жктеп алуыа болады

4
˜° ы сз
Құрметті оқу шы лар!
Бұл оқу жы лын да сен дер ин фор ма ти ка кур сын оқу ды жал-
ғас ты ра сың дар. «Ин фор ма ти ка» пә ні сен дер ге компьютерлік
жүйелер мен программаларда жұмыс жасауды үйретеді. Со-
ны мен қа тар 3D баспа және Python тілінде программалаумен
танысатын боласыңдар. Кез келген мәтіндік құжатпен жұмыс
жасауды үйренесіңдер.
«Ин фор ма ти ка» пә ні нің оқы ту мақ са ты – сендерді қа зір гі за ма-
науи тех но ло гия лар мен ти ім ді жұ мыс іс теуге қажетті ба за лық
бі лім, бі лік жә не дағ ды мен қам та ма сыз ету бо лып та бы ла ды.
Оқу лық 4 бөлімнен тұ ра ды: «Ком пью терлік жүйелер
және желілер», «3D баспа», «Python тілінде программалау»,
«Мәтіндік құжатпен жұмыс жасау».
Оқу лық та әр бір па раг раф тан кей ін жа ңа та қы рып ты өз бе ті мен
мең ге ру ге ба ғыт тал ған 6 қа дам дық тап сыр малар бе ріл ген.
«Сұрақтарға жауап берейік» және «Себебін анықтайық»
тап сыр ма ла ры ең қа жет ті ақ па рат тар мен олар дың се беп-сал-
да рын бі лу ге ар нал ған.
«Компьютерде орындайық» тап сыр ма ла ры тео рия жүзінде
алған бі лім де рің ді прак ти ка мен бай ла ныс ты рып, АКТ-ны пай-
да ла нып, жұ мыс жа сауға бейімдейді.
«Талдап, салыстырайық» тапсырмаларын орындай отырып,
логикалық және шығармашылық ойлау қабілеттерің дамиды.
«Дәптерге орындайық» қадамында та қы рып та ғы ақ па-
рат ты жи нақ тап, кес те, постер, т.б. құ рас ты ру тапсырмалары
беріледі. Осы тап сыр ма лар ды орын дай оты рып, өз бет терің мен
із де ну ге дағ ды ла на сыңдар .
«Үй тапсырмасын» орын дау ар қы лы игерген ақ па рат-
тары ңды үйден қайталайсыңдар.
Әр бөлім аяқ тал ған нан кей ін ал ған бі ліміңді тексеру мақ са-
тын да қорытынды тап сыр ма ла р бе ріл ген.
Со ны мен қа тар оқу лық та
жо ба лық жұ мыс тар ұсынылды.
Жо ба лық жұ мыс тар да сендер прог рам ма лар дың кө ме гі мен
ша ғын жо ба лар жа сауды жә не олар ды қор ғау ды үй ре не сіңдер.
Па раг раф тарда қы зық ты мә лі мет тер мен ақ па рат тар жи нақ-
тал ған. Бұл сендердің «Ин фор ма ти ка» пә нін толық иге рулері ңе
сеп ті гін ти гі зе ді.
Сәт ті лік ті лей міз!

ы шж йым
КОМ ПЬЮ ТЕР ЛІК 
уә йн  И °
ЖЕ ЛІ ЛЕР
Кү ті ле тін нә ти же лер:
• эр го но ми ка  мін дет те рін  (ба рын ша  жай лы лы  пен  ти ім ді-
лік  шін)  т  жы рым дау  жә не  ше шу;
• Интернет ке  тәу ел ді лік ті  проб ле ма ла рын  тал ы лау;
• ком пью тер лік  тех но ло гия ны  да му  та ри хы  мен  ке ле ше гі 
ту ра лы  ә гі ме леу;
• ком пью тер ді  не гіз гі    рыл ы ла ры ны  за ра  әре кет те-
суін  т сін ді ру;
• опе ра ция лы  жйе лер ді  не гіз гі  функ ция ла рын  атау;
• сым сыз  бай ла ныс ты  ар ты шы лы та рын  т сін ді ру.

6
§ 1. Эр го но ми ка  де ге ні міз  не?
Эр­го­но­ми­ка­де­ген­не?
Эр го но ми ка – адам ағ за сы ның
фи зи ка лық жә не пси хологиялық
ерек ше лік те рін ес ке ре оты рып,
ең бек ке қо лай лы жағ дай жа сау
мақ са тында жұ мыс ор нын ти ім ді
ұй ым дас ты ру ту ра лы ғы лым. «Эргономика» сөзі гректің ergon
(жұмыс) және nomos (заң) сөздерінен шыққан.
Эр го но ми ка (не ме се адам фак то ры) – адам дардың жүйе-
нің бас қа эле ме нт те рі мен өза ра әре кет те суін жә не адам ден- сау лы ғына қолайлы жағдай жасауды зерт тей т ін ғы лы м.
Эр­го­но­ми­ка­ның­мақ­са­ты: • «адам және тех ни ка лық құ рал дар » ұғымы арқылы тиімді
жұ мыс жа сауды және ың ғай лы жұмыс орнын ұй ым дас ты ру;
• ден сау лы қты сақ тау және ден сау лы ққа зи ян кел тір мейт ін
жағ дай лар ды ұй ым дас ты ру.
Эр­го­но­ми­ка­ның­мін­дет­те­рі: • жай лы лықты, қау іп сіз дікті, ти ім ді лікті қам та ма сыз ету; • фи зи ка лық ау ырт па лық тарды, ың ғай сыз дықты, қау іп ті
жағ дай ларды жою;
• құ рал-жаб дық тарды, жұ мыс про це сі мен шарт та рын жақ-
сарту. Сен дер ин фор ма ти ка ка би не тін де жұ мыс жа сау ба ры сын-
дағы қау іп сіз дік ере же ле рі мен та ныс сың дар. Ен ді жұ мыс ор нын дұ рыс ұй ым дас ты ра бі луді қа рас ты рай ық. Бұл – ин фор- ма ти ка пә нін дегі эр го но ми ка мін дет те рі.
Ком пью тер мен жұ мыс жа сау ке зін де мынадай та лап тар ды
сақ тау ке рек: тү зу оты ру, қау іп сіз дік ережелерін сақ тау, орын дық пен ком пью тер үс те лінің биіктігі жұмыс жасауға ыңғайлы бо луы керек (1-су рет).
Кел,­ойланайық!
• Dом пvю тер де ген не?
• Dом пvю тер лік қау іп сіз ді к де ген
не?
Бүгін­үйренетініміз:
• wр го но ми ка ұғы мы;
• жұ мыс ор нын дұ рыс ұй ым дас-
ты ру;
• қау іп сіз дік ере же ле рін сақ тау.
Эр­го­но­ми­ка­–­Эр­го­но­ми­ка­– ?rgonomics

7
Басты сәл
еңкейтіп ұстаймыз
Иығымыз
еркін
Тізе тікбұрыш
болып бүгілген
Оқу құралдары оқу-
шының алдында
орналасқан
Арқаны тік
ұстаймыз
Саусақтар мен
білек бір сызықта
орналасқан
Иығымыз
еңкейтіп ұстаймыз
Оқу құралдары оқу-
Тізе тікбұрыш
60–70 см
1-су рет. Жұ мыс үс те лі нің эр го но ми ка сы
Компьютермен жұмыс жасау уақыты
1–2-сыныптар – 10 минут
3–5-сыныптар – 15–20 минут
6–9-сыныптар – 25–30 минут
10–11-сыныптар – 30–35 минут
Ком пью тердің алдында отыр-
ған адам ның ая ғы мен қолы 90°
бо лып бү гі луі қа жет.
Ком пью тер мен жұ мыс жа сау
барысындағы ережелер:
1. Жұ мыс ор ны нда тү зу, дұ рыс
оты р.
2. Мо ни тор мен көз дің ара қа шық ты ғын үне мі қадағала.
3. Ком пью тер үстеліне артық зат тар ды қой ма (те ле фон, су-
сын дар, та ғам дар, сөм ке, т.с.с.).
4. Отыр ған орын дығыңды өзі ңе ың ғай лы етіп қоюға дағ ды лан,
әрі-бе рі жыл жы тып, ау ыс тыр ма.
5. Пер не тақ та, тін туір ді дұрыс пай да лан, қа жет сіз ба са
бер ме.
6. Компьютер құ рыл ғы лар ын ау ыс тыр ма, сым да рға ти іс пе.
7. Ком пью тер мен жұ мыс жа сау ба ры сын да белгіленген
уақыт ты сақта, үне мі көз, де не жат ты ғу ла рын жа са.
Естеріңе­сақтаңдар!
�©өWөjө]өhөgөhөfөbөdөZ�ª�АСЖСеөuөfөu�А
информатика пәнінде ғана 
емес, басқа да салаларда 
қолданылады. Атап айтсақ, 
медицинада, техникада, 
ауылшаруашылығында, 
өнеркәсіпте және т.б.

8
8. Жұ мыс жа сап бол ған нан кей ін бөл ме нің ауа сын тазартуды
ұмытпа.
9. Са бақ та мұ ға лім нің нұс қау лы ғын тың да, бөг де жұ мыс-
тар мен (ой ын ой нау, ви део кө ру, му зы ка тың дау, т.б.) ай на-
лы спа.
10. Ком пью тер сы ны бын да орын ау ыс ты рып, басқа оқу шы-
лар ға ке дер гі кел ті рме.
Ком пью тер мен жұ мыс жа са ғанда, осы атал ған ере же лер ді
үне мі ес те сақ тасақ, ден сау лы ғы мыз ға еш қан дай зи ян кел-
мей ді.
Ком пью тер мен жұ мыс жа сау ба ры сын да үне мі жа салатын
жат ты ғу лар (2, 3-су рет тер).
2-су рет. Де не жат ты ғу ла ры
3-су рет. Көз жат ты ғу ла ры

9
Сұ­рақ­тар­ға­жау­ап­бе­рейік
1. Эр го но ми ка де ген не?
2. Эр го но ми ка ның мақ са ты қандай?
3.
Ин фор ма ти ка ка би не тінд е қан дай ере же лер сақталуы тиіс?
4. Ком пью тер мен жұ мыс жа сау ба ры сын да қан дай жат ты-
ғу лар жасау керек?
5.
Жас ерек ше лікте рі ңе қа рай ком пью тер дің алдында қан ша
уа қыт оты руға болады?
Се­бе­бін­анық­тай­ық
1. Ком пью тер сы нып та рын да не үшін қауіпсіздік ере же-
лер ін сақ тау ке рек?
2. Не лік тен сендерге ком пью тер де 25 ми нут тан ар тық жұ-
мыс жасауға бол май ды?
3. Не лік тен эр го но ми ка мен ин фор ма ти ка өзара бай ла-
ныс ты?
­Ком­пью­тер­де­орын­дай­ық
PowerPoint про грам ма сын да эр го но ми ка ту ра лы 5 слайд-
тан тұ ра тын презентация жа сап, бе зен ді рің дер. Презента-
цияға атау қой ып, өз бу маларыңда сақ таң дар.
Талдап,­салыстырайық
Ком пью тер дің алдында оты ру дың екі түрлі жағ дай ын
қа рас ты рып, са лыс ты рың дар.
Міне,­қызық!
>ат пси хо фи зио ло гы Wрик Пе пер эр го но ми ка ның та лап та рын дұ рыс 
орын­да­ған­да­мы­на­дай­нə­ти­же­лер­ала­ты­нын­айт­ты:
–  тү зу отыр ған адам осы уа қыт қа дей ін гі жа ғым ды эмо ция ла рын еш қан дай 
күш жұм са май ес ке тү сі ре ала ды
–  қа лып тас қан көз қа рас тар ға қай шы бол ға ны мен, ға лым ның зерт теу ле рі нің 
нә ти же сі се ру ен деу адам ның энер ге ти ка лық қо рын шы ғын дай ты нын көр сет ті
–  сабаққа кө те рің кі кө ңіл күй мен кел ген шәкірттер сабақтан одан да жо ға ры 
кө ңіл күй мен шы ға ты ны анық тал ды.
Сұрақтарға­жауап­берейік
Себебін­анықтайық
Ком­пью­тер­де­орын­дай­ықКомпьютерде­орындайық
Тал­дап,­салыстырайық

10
Дəп­тер­ге­орын­дай­ық
«Кластер» әдісімен эргономиканың мақсаты мен міндет-
терін тұжырымдап, жазыңдар.
Эргономиканың мақсаты
Эргономиканың міндеттері
Үй­де­орын­дай­ық­­
Дұ рыс әре кет тер ге бел гі сін қой ып, кес те ні мәтіндік
редакторда толтырыңдар.
№ Əре­кет­тер Дұ­рыс­
1 Ком пью тер дің ал дын да 2 са ғат тан
ар тық отыр уға болмайды
2Жұ мыс ор ны на ар тық зат тар қою ға
бол май ды
3Жұ мыс жа сап бол ған нан кей ін бөл-
ме нің ауа сын жел де ту ке рек
4Са бақ ке зін де ән тың дап, ви деожаз-
ба лар кө ру ге рұқ сат еті ле ді
5 Компьютер алдында ұзақ отырма,
үне мі көз, де не жат ты ғу ла рын жа са
Дəптерге­орындайық
Үй­тапсырмасы

13
5. Тәу ел ді лік ті ту дыр мау үшін күн тәр ті бін жа сап, уа қыт ыңды
ти ім ді жұм са.
Ин тер нет ке тәу ел ді лік тен ау лақ бо лып, ақ па рат тық тех-
но ло гия ларды ти ім ді қолдануға дағдылану үшін пай да ла ну-
шы лар өз бойында ком пью тер лік мә де ние тті қа лып тас ты рып,
өзін-өзі тәр бие леуі ке рек. Тәу ел ді лік ті ше шу дің ең қа ра пай ым
жо лы – шығармашылықпен ай на лы су, са ла уат ты өмір сал тын
ұс та ну, та би ғат аясында серуендеу, су рет са лу немесе ұлт тық
ой ын дар ой нау (асық, то ғызқұ ма лақ, бестас т.б.).
Сұ­рақ­тар­ға­жау­ап­бе­рейік
1. Ин тер нет те жұ мыс іс теу ба ры сын да сақталатын қан дай
қау іп сіз дік ережелерін бі ле сің дер?
2. Ин тер нетке тәу ел ді лік де ген не?
3. Ин тер нетке тәу ел ді лік тің қандай себептерін бі ле сің дер?
4. Ин тер нет ке тәу ел ді лік проблемаларын шешу әдістері
қандай?
Се­бе­бін­анық­тай­ық
1. Не лік тен Интернет ке тәу ел ді лік адам ның мі нез-құл қы-
ның бұ зы лу ы на әсер ете ді?
2. Жа сөс пі рім дердің Ин тер нет ке әуес болуының себебі
неде?
3. Не себепті Интернеттегі ақпараттың барлығы шынайы
ақ па рат емес?
­Ком­пью­тер­де­орын­дай­ық
Мә тін дік ре дак тор да «Жа сөс пі рім дер дің Ин тер нет ке
тәу ел ді лі гі» та қы ры бын а ша ғын эс се жа зың дар. Эс се ні
Міне,­қызық!
Ин тер нет ке тәу ел ді лік ті анық тау үшін Аты рау қа ла сындағы хи мия­био­
ло гия ба ғы тын да ғы Gа зар ба ев Aият кер лік мек те бі нің оқу шы ла ры «Ин тер­
нет сіз  са ғат» ат ты зерт теу жұ мы сын жүр гіз ген бо ла тын. Жо ба ба ры сын да 
оқу шы лар ұялы те ле фон  қолданбай,  са ғат бойы Ин тер нет ке кі ру ден бас 
тарт ты. Са бақ тан тыс уа қыт та рын да олар әдеттегідей әлеу мет тік же лі лер де 
оты ру дың ор ны на, әртүр лі қы зық ты іс тер мен ай на лыс ты. Бұл жоба арқылы 
оқушылар қан ша лық ты Ин тер нет ке тәу ел ді екен де рін тү сінді.
Сұрақтарға­жауап­берейік
Себебін­анықтайық
Ком­пью­тер­де­орын­дай­ықКомпьютерде­орындайық

14
сы нып та старыңмен тал даң дар. Қалай ойлайсыңдар, сен-
дер де Ин тер нет ке тәу ел ді лік бар ма?
Талдап,­салыстырайық
Интернетке тәу ел ді лік тің зардаптары қандай болуы мүм-
кін?
Интернетке тәу ел ді лік тің
зардаптары
Дəп­тер­ге­орын­дай­ық
Кестені толтырыңдар.
№­ Ин­тер­нетке­тəу­ел­ді­лік­проблемаларын­шешу­жол­да­ры­
Үй­де­орын­дай­ық­­
«Интернет» сө зі не ребус құ рас ты рыңдар.
Тал­дап,­салыстырайық
Дəптерге­орындайық
Үй­тапсырмасы

16
Есепшот
Абак Есепшот
Батыс
Еуропа
Ресей
V–VI
ғасырлар
XVII ғасыр
Суаньпань
Қытай
VI ғасыр
Соробан
Жапония
XV–XVI
ғасырлар
2-сыз ба. Есеп шот тардың да му тарихы
ХVII ға сыр дың ба сын да шот лан дия лық ма те ма тик Джон
Не пер «ло га рифм» тү сі ні гін ен гіз ді. 1761 жы лы ағыл шын эко-
номисі Д.Ро бе рт сон есеп теу лер жүр гі зу ге ар нал ған ло га рифм
сыз ғы шын жа са ды (5-су рет).

5-су рет. Ло га рифм сыз ғы шы
1642 жы лы фран цуз ма те ма ти гі Блез Пас каль 19 жа сын да
же тек тер мен дөң ге лек тер ден тұ ра тын есеп теу ма ши на сын құ- рас тыр ды. Ол «Паскальдің есептеуіш машинасы» деген атқа ие болды. 1694 жы лы атақ ты не міс ма те ма ти гі Лейб ниц ме ха ни- ка лық есеп теу ма ши на сы – ариф мо ме тр ді құ рас тыр ды.
ХIХ ға сыр да есеп теу тех ни касы қар қын дап да ми бас та ды
(1-кес те). Есеп теу тех ни касы ның да му ын да ғы ке ле сі қа дам есеп теу лер ді ал дын ала жа сал ған про грам ма бой ын ша адам ның қа ты су ын сыз орын дайт ын құ рыл ғы лар жа сау бол ды. Мұн дай ал ғаш қы ав то мат ты есеп теу тех ни ка сы ның ав то ры – ағыл шын ғалымы Чарльз Бэб бидж, сон дық тан оны «ком пью тер дің ата- сы» деп атай ды. 1833 жы лы ол про грам ма ар қы лы бас қа ры- ла тын «ана ли ти ка лық ма ши на» жо ба сын жа са ды. 1846 жы лы

18
Ре­ті­ Су­ре­ті­ Атауы
4 Хол ле риттің есеп ші-пер-
фо ра ция лық ма ши на сы
5 Тью ринг ма ши на сы
6 Цу зе ма ши на сы – Z3
7 Го вард Айкеннің ав то- мат ты есеп теу ма ши на сы «Марк-1»
Сұ­рақ­тар­ға­жау­ап­бе­рейік
1. Алғашқы са нау құ рал да ры қан дай бол ған?
2. Есепшоттар әртүрлі елдерде қандай атауларға ие болды?
Мі­не,­қы­зық!
АҚШ­та ғы ал ғаш қы ав то мат тандырылған ком пью тер лердің ұзын ды ғы 
 м, сал ма ғы  тон на бол ған.
Сұрақтарға­жауап­берейік

19
3. Ло га рифм сыз ғы шы қай жы лы шық ты?
4. Чарльз Бэб бидж қан дай ма ши наның жобасын құрас-
тыр ды?
5. Алғашқы прог рам малаушы кім?
Се­бе­бін­анық­тай­ық
1. Адам дар тас тар ды, жіп тер ді және ағаш таяқшаларды не
үшін қолданды?
2. Не лік тен Чарльз Бэб бидж ді «ком пью тер дің ата сы» деп
атайды?
3. Не лік тен 1936, 1941, 1944 жыл дар ы құрастырылған ма-
ши на лар элект рон ды есеп теу ма ши на лар ына жат пай ды?
Ком­пью­тер­де­орын­дай­ық
Есеп шот тың да му та ри хы ту ра лы 4–5 слайдтан тұ ра тын
презентация жа саң дар. Ин тер нет тен қосымша ақпараттар
мен суреттер тау ып, презентацияда қолданыңдар. Презен-
тацияға атау қой ып, өз бумаларыңа сақ таң дар.
Талдап,­салыстырайық
Алғашқы ком пью тер лер мен заманауи ком пью тер лер ді
са лыс ты рың дар. Қан дай өз ге ріс тер байқадыңдар? Есеп теу
тех ни ка сы қа лай да мып жа тыр?
Дəп­тер­ге­орын­дай­ық
Дәп тер ле рі ңе есеп теу тех ни ка сы ның да му ына үлес қос-
қан ға лым дар дың есім де рін жа зың дар. Олар ту ра лы қы-
зық ты ақ па рат тар тауып, сы нып тас та рың мен бө лі сің дер.
Үй­де­орын­дай­ық­­
Кар тон мен желімді пайдаланып, ком пью тер дің не ме се
есеп шот тың ма ке тін жа саң дар. Ол үшін есептеулер жүр-
гізіп, картоннан бөлшектерді қиып алыңдар.
Себебін­анықтайық
Ком­пью­тер­де­орын­дай­ықКомпьютерде­орындайық
Тал­дап,­салыстырайық
Дəптерге­орындайық
Үй­тапсырмасы

22
ком пью тер лер ба та реямен жұ мыс іс тейт ін дік тен, адамдар олар-
ды өзі мен бір ге алып жү ріп, қажет кезінде қолдана алады. Та сы-
мал ком пью тер дің дер бес ком пью тер ден ай ыр ма шы лы ғы оның
мик роп ро цес со ры, эк ра ны жә не пернетақтасы бір кор пус та ор-
на лас қан. Жұ мыс іс теп бол ған нан кей ін эк ран ды пернетақтаға
жа қын да ту ар қы лы оны кі тап си яқ ты жи нау ға бо ла ды.
Қал та ком пью тер лерін цифрлық кө мек ші деп те атай ды. Бұл
компьютер де ба та реямен қо рек те не ді жә не та сы мал ком пьюте рге
қа ра ған да өте ық шам бо ла ды. Қал та ком пью тер лері дер бес жә не та-
сы мал ком пью тер лер си яқ ты қу ат ты бол ма са да, оны те ле фон нө мір-
ле рін, ме кен жай ларды, ой ын дар сақ тау үшін қол да ну ға бо ла ды.
Су пер компью тер – қа зір гі кездегі ең қу ат ты ком пью тер кла-
сы на жа та тын есеп теу іш ма ши на. Ол – жаңа заманауи тех но ло-
гияларды қолданып, күр де лі есеп теу ді жо ғар ы жыл дам дық пен
орын дау ға ар нал ған күр де лі жә не қым бат ком пью тер.
Смарт фон – мобильді те ле фон қыз ме тін ат қа ра тын құ рыл-
ғы . Смартфонда ком пью терде орындалатын қыз мет тер де ұсы-
нылуы мүмкін. Ал ғаш қы смарт фон дар 1992 жылы пай да бол ды.
1996 жы лы ал ғаш қы StarTAC те ле фо нын ұсы нған Motorola
ин но ва тор екенін тағы дәлелдеді. Құ рыл ғы тек сол кездегі ға на
емес, қа зір гі за ман ауи смарт фон дар мен салыстырғанда да стиль-
ді, сән ді және ықшам болатын (7-су рет).
Ноутбук
ҚДК-қалталық
дербес компьютер
MP3-плеер
Электронды
жазба кітапшасы
Мультимедиалық
проектор
Цифрлық
фотоаппарат
Цифрлық
видеокамера
GPS-навигатор
7-су рет. Заманауи цифрлық тех ни ка

23
Сұ­рақ­тар­ға­жау­ап­бе­рейік
1. І бу ын ком пью тер ле рінің ерекшеліктері қандай?
2. ІІ бу ын ком пью тер ле рі қай жыл ы шық ты?
3. ІІІ бу ын ком пью тер ле рінің басқа буын компьютерлері-
нен айырмашылығы неде?
4. Алғашқы микропроцессор қай жы лы шық ты?
5. Та сы мал ком пью тер де ген не?
Се­бе­бін­анық­тай­ық
1. ІІІ бу ын ком пью тер ле рінің көлемді ақ па рат сақ тай алу
мүм кін дігінің себебі неде?
2. Неліктен қалта компьютерлері кез келген уақытта алып
жүруге ыңғайлы?
3. Қал та ком пью тер ін неліктен цифрлық көмекші деп
атайды?
Ком­пью­тер­де­орын­дай­ық
Word мә тін дік ре дак то ры н ашыңдар. Мә тін дік редак-
торда «Есеп теу тех ни ка сы ның да муы мен ке ле ше гі» ту ра лы
өз ой ла рың ды 5–6 сөй лем мен тұ жы рым дап жа зың дар. Құ-
жат қа атау қой ып, сақ таң дар.
Талдап,­салыстырайық
1. Есеп теу тех ни ка сы қа лай да мып жа тыр? Жұпта тал-
даң дар.
2. Су рет тер ге қа рап, ком пью тер лер ді са лыс ты рың дар.
Міне,­қызық!
 жы лы «3RSXODU (OHFWURQLFV» жур на лын да $OWDLU­ ком пьюте­
рі нің су ре ті жа рия лан ды. Бұл ком пью тер дің пер не тақ та сы да, эк ра ны да 
бол ма ды. Алай да ха лық «өші ріп­қос қыш тар мен шам дар дың жи ын ты ғын» 
жап пай са тып ала бас та ды. Са ты лым ға шы ға рыл ған ал ғаш қы ай дың ішін де 
ком пью тер дің мың ға жу ық да на сы са тыл ды. Ау қат ты адам дар пер не тақ та 
мен эк ран ды бө лек са тып ал ды.
Ком пью тер Гар вард уни вер си те ті нің сту ден ті Билл Гейтс ті %$6,& 
прог рам ма лау ті лін жа зу ға ша быт тан дыр ды. Бұл қа зір гі 0LFURVRIW ком па ния­
сы ның ал ғаш қы өні мі бол ды.
Сұрақтарға­жауап­берейік
Себебін­анықтайық
Ком­пью­тер­де­орын­дай­ықКомпьютерде­орындайық
Тал­дап,­салыстырайық

24
Дəп­тер­ге­орын­дай­ық
Кестені толтырыңдар.
№ ­Жыл­да­ры­ Бу­ын­да­ры
І бу ын ком пью тер ле рі
ІІ бу ын ком пью тер ле рі
ІІІ бу ын ком пью тер ле рі
ІV бу ын ком пью тер ле рі
Үй­де­орын­дай­ық­­
Бо ла шақ та қан дай ком пью тер лерің бол ға нын қа лай-
сыңдар? Өз ой ларың ды су рет пен бейнелеңдер. Су ре тті бе-
зен ді ріңдер.
Дəптерге­орындайық
Үй­тапсырмасы

25
§ 5. Ком пью тер  а лай ‘’ мыс  ˙ тей ді?
Сен дер тө мен гі сы нып тар-
да ком пью тер дің құ рыл ғы ла-
рымен және олар дың қыз мет-
те рімен танысқан болатын-
сыңдар.
Ком­пью­тер­де­ген­не?
Ком пью тер (ағылш. computer – «есеп теу іш») – ақ па рат ты өң-
деу ге ар нал ған құ рыл ғы лар жи ынтығы. Ком пью тер ақ па рат ты
про грам ма лар дың кө ме гі мен өң дей ді.
Дер бес ком пью тер мы на дай бө лік тер ден тұ ра ды (8-су рет):
– ақ па рат ты өң деу жә не сақ тау құ рыл ғы сы – жүй елік блок;
– ақ па рат ты шы ға ру құ рыл ғы сы – мо ни тор;
– ақ па рат ты ен гі зу құ рыл ғы сы – пер не тақ та.
Монитор
Пернетақта
Жүйелік блок
8-су рет. Ком пью тер дің не гіз гі құ рыл ғы ла ры
Ком пью тердің ең негізігі бө лі гі – жүй елік блок. Жүй елік
блок қа ком пью тер дің не гіз гі жә не қо сым ша құ рыл ғы ла ры жалғанады. Ком пью тер дің не гіз гі құ рыл ғы ла ры ның өза ра әре- кет те суін қарастырайық.
Ком пью тер дің не гіз гі ап па рат тық құ рыл ғы ла ры:
– мә лі мет тер мен ақ па рат тар ды ен гі зу ге, код тау ға, ұсы ну ға
ар нал ған ен гі зу құ рыл ғы ла ры нан;
Кел,­ойланайық!
• Dом пvю тер де ген не?
• Dом пvю тер қан дай құрылғылардан
тұ ра ды?
Бүгін­үйренетініміз:
• ком пvю тер дің не гіз гі құ рыл ғы ла-
ры ның өза ра əре кет те суі;
• ана лық тақ шаның, ор та лық про pес-
сор дың, бай ла ныс порт та ры ның
қыз ме ті.
Құ­рыл­ғы­лар­–­Mст рой ст ва – Fgxkegu

26
– про грам ма лық жасақтаманың және есеп теу лер дің нә ти же-
ле рін сақ тау ға ар нал ған іш кі жә не сырт қы компью тер
жа ды нан;
– мә лі мет тер мен ақ па рат тар ды өң деу про це сін бас қа ра тын
не гіз гі құ рыл ғы – про цес сор дан;
– өң деу нә ти же ле рін шы ға ру ға жә не қа ғаз ға ба сып шы ға ру ға
ар нал ған шы ға ру құ рыл ғы ла ры нан;
– бар лық құ рыл ғы лар ара сын да ақ па рат тасымалдау қыз-
ме тін ат қа ра тын жүй елік ши на дан тұ ра ды.
Ком пью тер іс ке қо сыл ған да осы құ рам дас бө лік тер дің бар-
лы ғы ақ па рат тар ды өң деп, дай ын ақ па рат тар ды ұсы ну үшін
жұ мыс жа сай ды, өзара әре кет те се ді (3-сызба).
Процессор Ішкі жады Сыртқы жады
Жүйелік шиналар
Енгізу құрылғылары Шығару құрылғылары
3-сыз ба. Құ рам дас бө лік тер дің өзара әре кет те суі
@үй елік блок та қан дай құ рыл ғы лар ор на лас қан?
Ком пью тер дің ен гі зу, шы ға ру құ рыл ғы ла ры, қо сым ша құ-
рыл ғы лар жүйелік блоктың сыртында орналасатыны бел гі лі. Олар: мо ни тор, пер не тақ та, тін туір, ба сып шы ға ру құ рыл ғы сы, мо дем және т.б. Әр бір сырт қы құ рыл ғы ком пью тер дің про цес- со ры мен ар найы блок тар – адап тер лер не ме се конт рол лер, ал ба сып шы ға ру құ рыл ғы сы т.с.с. құ рыл ғы лар (USB) порт тар конт рол ле рі ар қы лы жал ға на ды.
Про цес сор бас қа құ рыл ғы лар мен көп те ген сым дар дан
тұ ра тын ка бель ар қы лы жал ғанады, оны ши на деп атай ды.
Ал жү йелік блок тың ішін де орналасқан құ рыл ғы лар біз ге кө рін бей ді. Жүй елік блок тың ішін де ор на ла са тын құ рыл-
ғы лар: • ана лық тақ ша; • мик роп ро цес сор; • ком пью тер дің іш кі жа ды ;

27
• диск же тек – алынбалы тасымалдаушыны оқуды және оған
ақпаратты жазуды жүзеге асыратын құрылғы;
• жүй елік ши на;
• ком пью тер дің түр лі құ рамдас бөліктерінің бай ла ны сын
қам та ма сыз ете тін элект рон ды сұлба лар;
• қо рек тен ді ру бло гы, жел де ту, қор ғау жүй еле рінен тұратын
ком пью тер дің элект ро ме ха ни ка лық бө лі гі.
Ана лық тақ ша – ком пью тер дің ап па рат тық не гі зі. Ана лық
тақ ша ар қы лы жүй елік блок тың құ рыл ғы ла ры өза ра әрекет-
теседі және ақ па рат ал ма са ды. Ана лық тақ ша – ком пью тер дің
мик роп ро цес со ры, тұ рақ ты ес те сақ тау құ рыл ғы сы (ТЕСҚ)
жә не бас қа да құрамдас бөліктері ор на лас қан тақ ша. Ана лық
тақ ша ның не гіз гі қыз ме ті – ком пью тер дің дұ рыс жұ мыс іс теуін
қам та ма сыз ету. Ана лық тақ ша мыс өт кіз гіштермен қап тал ған
(9-су рет).
9-су рет. Ана лық тақ ша
Мик роп ро цес сор – ком пью тер дің мә лі мет тер ді өң деу ге жә не
ком пью тер жұ мы сын бас қа ру ға ар нал ған негізгі бөлігі. Мик роп ро-
цес сор про грам ма лар ар қы лы бе рі ле тін ко ман да лар ды орын дай ды
(10-су рет). Мик роп ро цес сор не ғұр лым шап шаң жұ мыс істесе,
ком пью тер де со ғұр лым жылдам жұмыс істейді. Ол ком пью тер-
дің бар лық құ рам дас бө лік те рі мен бай ла ныс та бо ла ды. Заманауи
мик роп ро цес сор лар көпяд ро лы. Көпяд ро лы мик роп ро цес сор лар
ең бек өнім ді лі гін арт ты ру ға мүм кін дік бе ре ді. Про цес сор дың бас-
ты си пат та ма сы – тактілік жиілік. Ол ме га герцпен (МГц) жә не ги-
га герцпен (ГГц) өл ше не ді. Тактілік жиілік қаншалықты жоғары
болса, процессор алынған мәліметтерді соғұрлым тез өңдейді.

28
10-су рет. Мик роп ро цес сор
Жүй елік ши на. Жүй елік ши на ның не гіз гі қыз ме ті про-
цес сор лар ара сын да жә не дер бес ком пью тер дің қал ған бас қа
да құ рыл ғы ла ры ның ара сын да ақ па рат тар тасымалдау бо лып
та бы ла ды (4-сыз ба). Ши на ның раз ряд ы он да ғы сым да рдың са-
ны на тәу ел ді. Де рек тер ді жазу кезінде про цес сор ад рес ши на сы
бой ын ша іш кі жад қа ұя шық ад ре сін бе ре ді жә не де рек тер ши-
на сы бой ын ша осы ұяшыққа жазылатын ақпаратты ала ды.
Деректер шинасы
Адрестер
шинасы
Басқару шинасы
Жүйелік шина
4-сыз ба. Жүй елік ши на құ ры лымы
Іш­кі­жə­не­сырт­қы­жа­ды
Опе ра тив ті ес те сақ тау құ рыл ғы сы не ме се ЭЕМ-нің же дел
жа ды (RАМ), сон дай-ақ тұ рақ ты ес те сақ тау құ рыл ғы сы (RОМ) ком пью тер дің іш кі жа ды н құ рай ды. Ішкі жады жұ мыс ке зін де про цес сормен мә лі мет ал ма сып оты ра ды. Өң де луі қажет кез кел ген мә лі мет ал ды мен ком пью тер дің сырт қы жа ды нан (маг- нит тік дис кі лер ден) же дел жа ды на жа зы ла ды.
Ком пью тер дің же дел жа дын да осы ме зет те жылдам өң де луі
ти іс мә лі мет тер мен про грам ма лар ға на сақ та ла ды.
Іш кі жа ды жүйелік блокта орналасқан мик роп ро цес сор мен
жұ мыс іс теу ге ар нал ған. Сырт қы жа ды ақ па рат тар ды сырт қы та сы мал дау шы ларда сақ тай ды (5-сызба).

29
Ішкі Сыртқы
Жедел
жады
(ЖЕСҚ)
RAM
Тұрақты
жады
(ТЕСҚ)
ROM
Магниттік
дискілер
Флеш-
жады
Опти-
калық
дискілер
Кэш-жады Қатты
дискі-
лер (вин-
честер)
Иілгіш
дискілер
(дискет)
CD-R,
CD-RW
дискілер
DVD-R
DVD-RW
дискілер
17 Гбайт
жүздеген
Гбайт
1,44 Мбайт
700 Мбайт т.б.
USB флеш
512 Мбайт
1 Гбайт
2 Гбайт
4 Гбайт
8 Гбайт
16 Гбайт т.б.
2,4,8 Гбайт
т.б. 3 Мбайт т.б.
Компьютер жады
5-сызба. Ком пью тер жа ды
Ком­пью­тер­порт­та­ры
Порт – ком пью тер ден ком пью тер ге де рек бе ре тін құ рыл ғы-
лар ды жал ғау ға ар нал ған қосқыш. Мы са лы, ба сып шы ғар ғыш тар
параллель порт тар ға (LPT), ал мо дем дер тіз бек ті порт тар ға (COM)
жал ға на ды. Со ны мен қа тар қо сым ша құ рыл ғы ларды жалғау
үшін тіз бек ті порт және USB порт пай да ла нылады. USB пор ты
ком пью тер дің ал дың ғы не ме се арт қы жа ғын да, тіз бек ті не ме се
параллель порт тың жа нын да ор на ла са ды (11-су рет).

30
11-су рет. Ком пью тер порт та ры
Сұ­рақ­тар­ға­жау­ап­бе­рейік
1. Дер бес ком пью тер қан дай құрылғылардан тұ ра ды?
2. Жүй елік блок тың қыз ме ті қан дай?
3. Жүй елік блок тың іші нде қан дай құ рыл ғы лар ор на лас қан?
4. Ана лық тақ ша ның не гіз гі қыз ме ті қан дай?
5. Мик роп ро цес сор қан дай қыз мет ат қа ра ды?
6. Ком пью тер порт та ры де ге ні міз не?
Се­бе­бін­анық­тай­ық
1. Неліктен ақ па рат ал ма су процесі ана лық тақ ша ар қы лы
өтеді?
2. Не се беп ті ком пью тер дің бар лық құ рыл ғы ла ры өза ра
әре кет те седі?
3. Ком пью тер порт та ры не үшін қолданылады?
Ком­пью­тер­де­орын­дай­ық
1. PowerPoint про грам ма сын іс ке қо сың дар.
2. «Ком пью тер құ рыл ғы ла ры жә не жүй елік блок тың ішін де
ор на лас қан құ рыл ғы лар » тақырыбына презентация
дайын даңдар. Презентацияға Интернеттен суреттер алып
қолданыңдар.
3. Пре зен та ция ға фон және ди зайн қойып, безендіріңдер.
4. Әрбір су рет тің ас ты на атауы мен қыз ме тін қыс қа ша жа-
зың дар.
5. Жа са ған пре зен та ция ла рың а атау қой ып, өз бу ма ла ры ңа
сақ таң дар.
6. Презентацияларыңды ин те рак тив ті тақ та арқылы сы нып-
тас та рың а көрсетіңдер.
Сұрақтарға­жауап­берейік
Себебін­анықтайық
Ком­пью­тер­де­орын­дай­ықКомпьютерде­орындайық