Материалдар / Тіл мәдениетіне арналған жаттығулар жинағы

Тіл мәдениетіне арналған жаттығулар жинағы

Материал туралы қысқаша түсінік

мұғалімнің қолдануына арналған жаттығулар

Бекматова Ботагөз Ескендірқызы

Автор материалды ақылы түрде жариялады. Сатылымнан түскен қаражат авторға автоматты түрде аударылады. Толығырақ

12 Қазан 2018

720

0 рет жүктелген

Қазақ тілі Жұмбақтар, жаңылтпаштар, әзілдер 5 сынып

770 ₸

Бүгін алсаңыз
+39 бонус беріледі
Бұл не?

Бүгін алсаңыз +39 бонус беріледі Бұл не?

Тегін турнир Мұғалімдер мен Тәрбиешілерге
Дипломдар мен сертификаттарды алып үлгеріңіз!

Бұл бетте материалдың қысқаша нұсқасы ұсынылған. Материалдың толық нұсқасын жүктеп алып, көруге болады

Материалдың толық нұсқасын
жүктеп алып көруге болады

Тіл мәдениеті

Өрік ағашыКөктем шығып, төңірек түрлене бастаған. Көбелек ұшып, бәйшешекпен көмкерілген қырқа әдемі-ақ. Көктемгі тіршілік тынымсыз. Есет былтырғы өзі көміп қойған өріктің дәнінен кішкене бұтаның көктеп шыққанын көрді. Ол қуана:

Апа,апа. Былтырғы дәннен өрік өсіп шығыпты,-деді ауланы тазартып жүрген анасына бар дауысымен айқайлап.

Кәне, көрсетші,-деді апасы жайдарман қалпымен.

Міне, мұнда. Былтыр мен күзде көмген болатынмын.

Иә, рас, өріктің жас бұтағы.Сен бұл жерді қалай адаспай таптың,-деді анасы таңырқап. Ол жусанда байлаулы тұрған қызыл матаны нұсқап:

Мен мұны дәнді көмген күні шатыспас үшін байлап қойғам.

Ой, ақылыңнан айналайын. Енді сен бұл ағашыңды өзің күтіп бапта. Бұл енді төрт-бес жылда жеміс береді. Ол үшін оны орнынан басқа жерге ауыстырып отырғызу керек. Ал мен саған тәтті тосап қайнатып берем,-деді.

Рас па?!-деді тәттіні өте жақсы көретін Есет аузының суы құрып. Анасы басын изеп, өз жұмысына кетті. Ал Есет өріктің тезірек жеміс беруін армандады.

Тапсырмалар:

Есетке мінездеме бер.

Дауысты дыбыстың астын бір рет, дауыссыз дыбыстың астын екі рет сыз.

Сөздерді буынға бөліп, буын түрлеріне ажырат.

Қарамен жазылған сөзге фонетикалық талдау жаса.

Айнымас досы бар адам-ең бақытты адамАдамдар бір-біріне адал, қалтқысыз сеніп, ортақ көзқараста болса ғана достықтары берік болады. Достық- өзара жауапкершілік пен қамқорлықтың, рухани жақындықтың белгісі. Достыққа адал болу, көмектесу және оны қадірлей білуден адамның жақсы қасиеті көрінеді.

Бағандағы сөздерден адал достыққа тән қасиеттерді тауып айтыңдар.Қуаныш КүлкіӨзара сыйластық ОқуЕңбек Өзара көмекШыншылдық СұлулықСатқындық ЖеңісСүйіспеншілік ТүсіністікМейірімділік ҚамқорлықКешірімділік Адалдық Жауапкершілік Әдептілік

Жақсы сөз-жанға қуат

Ой-жүйрік, тіл-шебер,Танытса шындықты.Мәнді ойды тілмен бер,Сөз тауып ұқыпты.

Жақсы сөздерді сахналап беріңдер. Арман-адамға қанат Адам көкейіндегі ізгі ниет, болашақтан күтер үміт, алға қойған мақсат арқылы арманына жете алады. ӨміргеСүйемін қатты сүйемін,Бақытты сұлу өмірім,Жас денемде жалын күш,Көтеріңкі көңілім.Қуанбасқа немене...Өсірген соң, өмірім!..

Шыңына шықтым құлпырып,Өмірдің биік дөңінің.Құшақтаймын аймалап,Жайнаған жас өмірім.Құлпырамын құндыздай,Көтеріңкі көңілім. Ә. ЕсмағанбетовТапсырмалар:

Өз арманың туралы ой бөліс.

«Арман алға жетелейді» дегенді қалай түсінетіндеріңді айтып беріңдер.

Тасымалдауға болмайтын сөздерді теріп жаз..

Буын үндестігі бойынша жалғанған қосымшалардың астын сыз.

Тапсырмалар:

Арманның үлкен-кішісі болады деп ойлайсың ба?

Өздеріңнің қандай армандарың бар?

Адамға армандау не үшін қажет деп ойлайсыңдар?

Арманға қалай қол жеткізуге болады?

Арман мен ақыл

Шіркін-ай, күйші болсам, Әлемге мәлім болсам,Бал тамған бармағынан! Ашқан көп жаңалықпен!Шіркін-ай, биші болсам, Көзіңнен күлімдегенШығып бір арманымнан! Бір ұшқын сезіп пе ең сен?!Шіркін-ай, әнші болсам, Алдымен Білім дегенКәдімгі күміс таңдай! Бәйгеден озып келсең.Шіркін-ай, батыр болсам, Актердің, ақынның даАйбаты арыстандай! Жанына ғылым керек. Шіркін-ай, ғалым болсам, Бүгінде Батырдың даТілдескен даналықпен! Өзіне білім керек. Қ.Мырза ӘлиТапсырмалар:

Кім болуды армандайсың?

Білімнің арманға қандай қатысы бар?

Өлең неге «Арман мен ақыл» деп аталған?

Қандай сөздердің жазылуына ерекше назар аудару қажет?

Орфография мен орфоэпия дегніміз не?

Қарамен жазылған сөзге фонетикалық талдау жаса.

Тілім- менің тірегім Ана тілім-ұраным, Ана тілім-құралым. Ана тілім болмаса, Болмас еді жыр-әнім.Ана тілім- елдігім, Ана тілін ақтаңдар,Ана тілім- ерлігім. Ана тілін сақтаңдар!Ана тілім болмаса, Ана тілмен безеніп,Бүтінделмес кемдігім. Ата берсін ақ таңдар! С.КәттебайұлыТапсырмалар:

Неліктен тілді анамен байланыстырып айтамыз?

Қандай адам өз тілін өте құрметтейді деп ойлайсыңдар?

Неліктен өз тілінде сөйлейтін адам сыйлы болады?

«Туған тілім-бабам тілі, өз тілім» дегенді қалай түсінесіңдер?

Айтылу мен жазылуында өзгеріс бар сөздердің астын сыз.

Мына мақал-мәтелдерді аяқта.

Өз білгеніңді кісіден сұра,Үлкен болмаса, ...Өнер алды-...Жіптің ұзыны, сөздің ... жақсы.Жүйелі... -жүйесін табар,Жүйесіз ... иесін табар. Мен елімді сүйемін Туған жердің көгілдір аспаны сенің кеудең секілді.Туған ел! Бұл кішкентай үйіңнің табалдырығынан басталады. Содан шетсіз-шексіз қияға өрлеп кете барады. Туған жерсіз адамның күні жоқ. Алыс кетсең, өз үйіңнің мұржасына дейін сағынасың. Туған жерің түсіңе енеді. Алыстан сені қол бұлғап шақырады. Туған ел мағынасы тереңде жатыр. Балған балалық шақ! Күлдір-күлдір кісінеп, айнала шапқылаған ала аяқты құлыншақ! Сәуірде бүршік атқан, қылқиып күн көзіне көрінген балауса көк шөп. Өзен үстінде үйіріліп ұшқан шағала! Күннің қызғылыт шапағына бөленген үйлер - осының бәрі тұтас тұрған туған ел! Ал енді ананың бесікте жатқан әлдиі, әженің тамылжыта төккен тамаша ертегілрі, туғандарыңның мейірбанды күлкілері, жеңгелеріңнің тәтті әзілдері - осының бәрі туған еліңнің керемет сипаттары! Туған елін, өскен жерін сүю- әрбір ұрпақтың парызы. Сондықтан да әрбір адам туып-өскен жерін аялайды, қастерлейді, қорғайды, мақтан тұтады. Өйткені Отан- алтын бесігіміз, ата-анамыз! С.МәуленовТапсырмалар:

«Туған жерсіз адамның күні жоқ»-дегенде нені түсінесіңдер?

Сендерге өз елің несімен ыстық?

Сендер өз еліңді сүйетіндеріңді қалай дәлелдей аласыңдар?

Туған жер мен Отан тақырыбына арналған қандай мақал-мәтелдерді білесіңдер?

Мәтіндегі сөздердің буын үндестігін көрсет.

Мәтіндегі сөйлемдерге екпінін қойып жаз.

Туған жер

Туған жер-алтын бесігім, Тербеттің мені төсіңде. Жүреді сенің есімің Мәңгі де бақи есімде.

Туған жер-алтын мекенім, Бақытым сенсің аңсаған. Мәңгі де бақи өтемін Қарыздар болып мен саған. Қ.Шаңғытбаев

Тапсырмалар:

Өз туған жеріңнің артықшылығы туралы не айтасың?

Ата-бабаларыңның туған жері туралы не білесіңдер?

Отанын қорғаған қандай батырлар бар?

Сурет бойынша әңгіме құра

Үлкен алдында қарызың, ата алдында бала қарызы- әдеп пен сый Тапсырмаларды сахналап көрсетіңдер:

Туыстар арасындағы сыйластық.

Қыз бен ұлдың сыйластығы.

Өзінен үлкендерге деген құрмет.

Келген қонаққа деген құрмет.

Өзгенің еңбегі мен пікірін құрметтеу.

Адамның адамгершілігі үлкенді сыйлау, сыпайы, ізетті болу, адамдарды ардақтау, елі мен жерін, ана тілін құрметтей білуінен танылады.

Қонақжайлық белгісі Ел аузынанСырттан келген мейманғаСәлем беріп, қол алсаң,Бірінші еткен құрметің.Түсіңіз деп түс беріп,Шылбырына оралсаң,Екінші еткен қызметің.Есік ашып енгізіп,Көрпе төсеп құп алсаң,Үшінші еткен құрметің.Мейман риза болмағы,Құрметпен үйге қонғаны.Қонақжайлық сол-дағы.

Тапсырмалар:

Құрмет көрсету дегенді қалай түсінесіңдер?

Құрмет кімдерге көрсетілу керек?

Дыбыс үндестігіне талдау жаса.

Бір сөйлемді буын түрлеріне ажырат.

Ертегілерді өз ойларыңмен жалғастырыңдар.

Қарлығаш пен дәуіт Бір қарлығаш ұя салып, балапандарын асырап жүреді. Бір күні жауыз жылан балапандарды жегісі келіп, ұя салынған ағашқа өрмелеп шыға бастайды. Қарлығаш жыланды көріп, қатты қорқып, қорғап қалатын арашашы іздейді...------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- Аю мен тышқан Бір тышқан аңдаусызда аюдың апанына тап болып қалады. Одан адасып жүріп, аюдың құлағына кіріп кетеді. Аю шошып оянып, құлағын баса қояды:

Менің құлағым-сенің інің деп пе едің?-деп ақырады. Өзіңді жақсылап сабайын ба?

Сабамашы. Мен де бір керегіңе жарармын.

Бармақтай болып, не керегіме жарармын дерсің,-деп аю күледі. Дегенмен, босатып жібереді...--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Жақсылық жерде қалмайдыЖақынды, досты аяла,Қанатың сонда талмайды.Барыңды жұрттан аяма,Жақсылық жерде қалмайды.Жайдары жүзбен жарқыра,Қатыгез болсаң- сол қайғы.Қайырымды бол халқыңа,Жақсылық жерде қалмайды. Е.БағайТапсырмалар:

Жақсылық жасау адамдарды қандай қуанышқа бөлейді?

Адамдар арасындағы мейірімділікті қалай түсінесің?

«Жақсының жақсылығын айт, нұры тасысын» деген халық даналығын қалай түсінесің?

Қарамен жазылған сөздердің мағынасын ашып жаз.

Қатыгез сөзінің синонимдерін жаз.

Талаптан да білім мен өнер үйрен,Білімсіз, өнерсіз болады ақыл тұл Ш.Құдайбердіұлы Адам өмірден өз орнын табуда талапты, қабілетті, еңбекқор, ізденгіш болуы қажет. Адам өзінің ынта-ықыласы, жігері және талмас талабы арқылы көздеген мақсатына жете алады.

Тапсырмалар:

Адам талаптану арқылы қандай жетістіктерге жете алады деп ойлайсыңдар?

«Талапты жетер мұратқа» тақырыбына эссе жаз.

Сенің қай балаға ұқсағың келеді?

Білімге құштарлық«Кітап-білім бұлағы,Білім- өмір шырағы»Осы мақал мәнісіҚалай?-деп інім сұрады. -Болғың келсе білімді,Кітаппен достас мәңгілік.Жадыңа білім жаңғырып,Оятар сана- сезімді.Танырсың жатты,өзіңді,Ашарсың сөйтіп көзіңді.

Тапсырмалар:

«Кітап-білім бұлағы,

Білім- өмір шырағы»,-дегенді қалай түсінесіңдер?

Білімнің адам өмірінде қандай маңызы бар?

Білімді өз бойларыңа қандай жолмен жинақтауға болады деп ойлайсыңдар?

Сөздің тура және ауыспалы мағынасы дегеніміз не?

Қарамен жазылған сөздерге лексикалық талдау жаса.

Ата-ананың ақылы, Сайрап жатқан жолмен тең. Ақылдының ақылы, Сарқылмайтын көлмен тең Халық мақалы

Адамдарға ізет білдіріңдер!

Түсінбегеніңді сұрап алыңдар!

Айтылған сөзге мән беріңдер!

Әңгімені мұқият тыңдап алыңдар!

Сөйлеушінің сөзін бөлмеңдер!

Сөйлеп тұрған адамға көңіл бөліңдер!

Ақылды тыңдай білу-өнегеБіз-бақытты баламыз еркелеген,Тыңдап өстік ән мен күй, ертегі, өлең.Туған жердің аймалап самал лебі,Отан-ана біздерді мәпелеген.Өнеріне халқымның бас иемін,Тыңдап өткен бабалар өсиетін.Мен-қазақтың баласы өнер сүйген, Қадірлеген елінің қасиетін! Еңбексүйгіш пен Еріншек

Еңбексүйгіш пен Еріншек деген егіз туған екі адам болған екен.Еңбексүйгіш таңның атуы мен күннің батуына дейін жұмыс істейді, ал Еріншек күн шыққанша ұйықтайды. Ал күн шыққан кезде бір жамбасынан екінші жамбасына қарай аунап түсіп жата береді. Сөйтіп, қос бауыр өмір бойы осылай тіршілік етеді. Қартаяды, олардың да ажал сағаты жақындайды.Оларды әулие өзіне шақырып алып:

Қане, маған өмірді қалай өткізген жылдарыңды көрсетіңдерші,-дейді.

Еңбексүйгіш: «Менің өмір сүрген жылдарым»,-деп, ну орманды көрсетеді. Өз өмірінде ол күн сайын бір ағаштан отырғыза беріпті, содан орман өсіпті.Әулие Еріншектен сұрапты:

Сен көрсетші өзіңнің өткізген жылдарыңды,-дейді.Ал Еріншектің көрсетері жоқ. Еріншектің ұнжырғасы түсіп, тұрып қалады. Әулие орнынан тұрып:

Енді әулие мына- Еңбексүйгіш болады,-депті.

Адам өмірден өтеді, ал егер ол нағыз адам болса, өткен жылдары өшпейді. Сухомлинский В.А.Тапсырмалар:1. Еңбексүйгіш пен Еріншектің әрекеттерін салыстырыңдар.2. «Нағыз адамның өткен жылдары өшпейді» дегенді қалай түсінесіңдер?3. Еңбексүйгіштің бойындағы жақсы қасиеттерді атап беріңдер.4. «Адал еңбек», «еңбектің жеміс» деген сөздердің мағынасын түсіндіріңдер.5. Еңбекқор бала мен еріншек балаға мінездеме беріңдер.

Даналық сөздерді оқып, мағынасын түсініп алыңдар!

Шыдаған ғана іс тындырар

Сағди

Еңбектің жеңбейтін ештеңесі жоқ

Дж. Бруно

Шыдаудың өзі ащы болса да, жемісі тәтті.

Ж.Ж. Руссо 4. Табандылық кез келген кедергіні жеңеді. Л.Винчи 5. Еңбек-қуаныш, жалқаулық- айрылмас азап. Абай6.Батыл болмай, батыр болмайды. Халық даналығы

Болмағын кекшіл, болсайшы көпшіл.

Абай Асыл шөп Ы.АлтынсаринЗылиха мен Бәтима деген біреудің қызметінде тұрған екі қыз төбесіне бір-бір жәшік жеміс көтеріп, қалаға сатуға келе жатыпты. Зылиха аһлап-уһлеп, шаршадым деп, Бәтима күліп, әзілдесіп келе жатыпты. Сонда Зылиха айтыпты:

Сен неге мәз болып қуанып келесің? Төбаңдегі жәшіктің ауырлығы да менің басымдағыдан кем емес. Өзің де менен күшті емессің.

Мен жәшігімнің ішіне ауырды жеңілдететін бір асыл шөп салдым,-депті Бәтима

Ай, ондай болса, шөбіңнің атын айтшы, мен де жүгімді жеңілдетейін,-депті Зылиха.

Ол шөп сенің қолыңа түспей ме деп қорқамын, ал іздегің келсе, аты «сабыр» деген,-депті Бәтима.

Тапсырмалар:

Бәтиманың көңілді жүруінің себебі

неде деп ойлайсың?

Сендердің ойларыңша сабырлы

адам қандай болады?

Зылиханың «сабыр» атты шөпті

таба алуы мүмкін бе?

Қарамен жазылған сөздерге

лексикалық талдау жаса.

Омоним, синонимі бар сөздерді

теріп жаз.

Мақал-мәтелдер мен даналық сөздерді оқып, мағынасын түсіндіріңдер.

Сабыр түбі-сары алтын,

Сақтаған жетер мұратқа.

Сабырлы жетер мұратқа,

Сабырсыз қалар ұятқа.

Ақыл-адам көрігі, ақылдың сабыр-серігі.

М.Әуезов * Сабырлылық-мінездің түп қазығы. О.Бальзак

Сабырлылық- адам бойындағы сезімнің, ойлаудың тереңдігі. Сабырлы адам-ақылды, шыдамды, байыпты, ұстамды болады. Сабырлылық адамның дұрыс шешім қабылдауына, мұратына жетуіне мүмкіндік береді. Ешқандай жақсылық зая кетпейді Үнді нақылыКөп нүктенің орнына тиісті сөздерді қойып мақал-мәтелдердің мағынасын түсіндір.

Жақсы-...,

Әлемге бірдей.

Жақсы келді дегенше,

... келді десейші.... нышанынАлып келді десейші.

... үлгісі

Жанып тұрған... .... - ортақ, ... - ортақ, ...- ортақ.Керекті сөздер: жақсылардың, күн, ай, шамдай, жақсы, жарық, ай мен күндей, жақсылықтың.

Аңса жаным Мен тілейін,Жарқыным, сен де тіле:Жақсылық орнасын деп жер бетіне.Аққу тіле айдынның келбетіне,Айдын тіле аққуды тер

Ресми байқаулар тізімі

Республикалық байқауларға қатысып жарамды дипломдар алып санатыңызды көтеріңіз!