Батыс-Қазақстан инновациялық-технологиялық университеті

Өзіңдік жұмыс

Пәні: Дене тәрбиесі мен спорт түрлерінің физиологиялық негіздер Тақырыбы: Тоғызқұмалақ тарихы жане адамнын ақыл ойға пайдасы

Орындаған: 6B01401-дене шынықтыру және спорт Б.Б.БАманша М.Б

Тексерген: PhD Мендигалиева А.С.

Орал 2025

Жоспар

Кіріспе…………………………………………………………………..3

1. Тоғызқұмалақтың шығу тарихы………………………………..4

2. Ойынның құрылымы……………………………………………..5

3. Ойын ережелері…………………………………………………….6

4. Тоғызқұмалақ ойынынын адам ақыл ойына пайдасы ………9

5. Қазіргі кездегі тоғызқұмалақтың дамуы ……………………….13

Қорытынды………………………………………………………….14

Пайдаланылған әдебиеттер………………………………………..15

Кіріспе

Тоғызқұмалақ — қазақ халқының ежелден келе жатқан ұлттық зияткерлік ойыны. Ол халқымыздың тұрмыс-тіршілігімен, мәдениетімен және дүниетанымымен тығыз байланысты. Ежелгі замандарда бұл ойын қазақ даласында кең таралып, ауыл ақсақалдары мен жастардың сүйікті ермегіне айналған. Тоғызқұмалақ ойынының басты ерекшелігі — адамның ойлау қабілетін, логикалық пайымдауын, математикалық есептеу дағдысын дамытуында. Сондықтан да тоғызқұмалақты кейде «қазақтың шахматы» деп атайды.Бұл ойынның тарихы мыңдаған жылдарға созылады. Ол тек Қазақстанда ғана емес, Қырғызстан, Өзбекстан, Моңғолия және басқа да түркі халықтарының арасында кеңінен тараған. 1948 жылы алғашқы ресми республикалық жарыс ұйымдастырылып, тоғызқұмалақ спорт түрі ретінде дами бастады. Бүгінде ұлттық мұрамыз халықаралық деңгейде насихатталып, әлемнің көптеген елдерінде тоғызқұмалақ федерациялары жұмыс істейді.Тоғызқұмалақ — тек ойын ғана емес, ол ұлттың рухани қазынасы, интеллектуалды мәдениетінің көрінісі. Ойын барысында адам шыдамдылыққа, ойлануға, қарсыласын құрметтеуге, әділ шешім қабылдауға үйренеді. Бүгінгі таңда тоғызқұмалақ мектептер мен жоғары оқу орындарында арнайы пән немесе үйірме ретінде енгізіліп, жастардың ойлау қабілетін дамытуға үлкен үлес қосып келеді. [1]

3

1. Тоғызқұмалақтың шығу тарихы

Тоғызқұмалақтың нақты қай кезде пайда болғаны туралы жазбаша деректер жоқ. Алайда археологиялық және этнографиялық зерттеулерге сүйенсек, бұл ойынның тарихы кемінде 4–5 ғасырға созылады.Көшпелі өмір салтын ұстанған ата-бабаларымыз бұл ойынды мал бағу кезінде немесе ауыл арасындағы демалыс уақытында ойнаған. «Құмалақ» сөзі — қойдың кепкен нәжісі деген мағына береді. Ертеректе ойын тастарының орнына қойдың кепкен құмалақтары қолданылған.Тоғызқұмалақ тек қазақтарда ғана емес, қырғыз, өзбек, түрікмен сияқты түркі халықтарында да ұқсас нұсқаларымен кездеседі. Сондықтан бұл ойын түркі өркениетінің ортақ мәдени мұрасы болып саналады. [2]

1-Тоғызкумалақ тақтасы

4

2. Ойынның құрылымы

Тоғызқұмалақ ойыны арнайы ағаш тақтада ойналады. Тақтада екі қатар бар, әр қатарда 9 ұя, яғни барлығы 18 ұя және екі қазан орналасқан.

• Әр ұяда бастапқыда 9 тас (құмалақ) болады.

• Барлығы — 162 тас.

• Әр ойыншының 81 тасы және бір қазаны болады.

Тақтадағы ұялар бірден тоғызға дейін саналады. Әр ойыншы өз жағындағы ұяларға иелік етеді және қарсылас ұяларына тастар таратады. [2]

2- Жаттығу сәті

5

3. Ойын ережелері

Тоғызқұмалақ – екі ойыншы арасында ойналатын зияткерлік ойын, оның ережелері қарапайым болғанымен, ойнау кезінде ойыншылардан логикалық ойлау, стратегия құру және шыдамдылық талап етіледі. Бұл ойында ойын алаңы, құмалақтар, және олардың орналасу ережелері ойын барысына айтарлықтай ықпал етеді. Тоғызқұмалақ ойыны арнайы тақтада ойнайды. Ойын алаңы екі қатардан тұратын тоғыз ойықтан (клеткадан) жасалған. Әр қатарда 9 ойық орналасқан, олардың әрқайсысында ойыншының бастапқы құмалақтары орналасады.

• Ойын алаңы: Тоғызқұмалақтың тақтасы ұзын, параллель орналасқан екі қатардан тұрады. Әр қатарда 9 ойық бар. Бұл ойықтардың әрқайсысы "қапшық" деп аталады, оларды ойыншылар өздерінің құмалақтарын жинақтайтын орын ретінде пайдаланады.

• Құмалақтар: Әр ойыншының өз ойығы бар, оған бастапқыда тоғыз құмалақ орналастырылады. Яғни, ойыншының әр қатарындағы 9 ойықта бастапқы 9 құмалақ бар. Барлық құмалақ саны 18 болады.

Ойыншылардың әрқайсысының алдында 9 құмалақ бар. Ойынның негізгі мақсаты – қарсыластың құмалақтарын алу және өз құмалақтарын мүмкіндігінше көп жинау. Ойын алаңында әр ойықта құмалақ саны өзгеріп отырады, ал ойыншының міндеті – қарсыласының құмалақтарын өз жағына алып, жеңіске жету. Ойын барысы:

6

1. Ойын басталуы: Ойыншы бір ойықтан құмалақтарды алады және оларды белгілі бір бағытта таратады.

2. Құмалақтарды тарату барысында әрбір құмалақ алдымен сол қатардағы келесі ойыққа орналастырылады. Құмалақтар бір-бірден таратылады, бір ойықтан екіншісіне ауысып отырады.

3. Құмалақтарды тарату: Ойыншы өз құмалақтарын тарату кезінде тек өз қатарындағы ойықтардан құмалақ алып, ойын алаңының қарама-қарсы жағына таратуға болады. Әрбір құмалақ тарату кезінде ойыншы белгілі бір ойықты «толтыру» қажет. Егер ойыншы белгілі бір ойыққа құмалақ таратқанда сол ойықта 4 немесе одан көп құмалақ болса, ойыншы бұл құмалақтарды жинап, өзіне қосады.

4. Ойыншының жүрісі: Ойыншы кезекпен бір ойықтан құмалақ алып, оларды тарата отырып, өз құмалақтарын жинауға тырысады. Егер ойыншы тарату кезінде қарсыласының ойығында 4 немесе одан көп құмалақ бар болса, ол сол құмалақтарды жинап алады. Бұл жағдай ойыншының жеңіске жетуіне мүмкіндік береді.

Тоғызқұмалақ ойында қарсыластың құмалақтарын жинау үшін арнайы ережелер бар:

1. Қарсыластың құмалағын жинау: Егер қарсыластың ойығында тек 1 немесе 2 құмалақ қалса, онда ол ойықтың құмалақтарын жинау мүмкіндігі болмайды.

2. Қарсыластың құмалағын өз ойығыңа қосу: Егер ойыншы қарсылас ойыншының ойығында көп құмалақ бар болса, ол оларды өз ойығына жинап алады.

7

3. Ойыншының мақсаты — қарсылас ойыншысының құмалақтарын өз ойығына жинап, оны

өз қарамағына алу.

4. Қарсыластың соңғы құмалағын алу: Егер қарсыластың соңғы құмалағы ойын алаңының шетінде орналасса, оны ойыншы жинап алу арқылы ойынға жеңіске жетуі мүмкін.

Ойын аяқталған кезде жеңіске жеткен ойыншы өзінің құмалақтары мен қарсыласын басымырақ жинақтаған ойыншы болады. Бұл кезде барлық ойыншылар өздерінің қақпаларын немесе ұпайларын есептеп шығады. Бұл ойында соңғы ойықтың ерекше рөлі бар – егер ойыншы өзінің кезекті жүрісінде қарсылас ойыншының ең маңызды ұпайларын жинап алса, ойын аяқталады. Тоғызқұмалақта жеңіске жету үшін ойыншылардың зияткерлік қабілеттері ғана емес, қырағылықтары мен стратегиялары да маңызды. [3]

8

4. Тоғызқұмалақ ойынынын адамнын ақыл ойына пайдасы

Логикалық және стратегиялық ойлау қабілетін жан-жақты дамытады

Тоғызқұмалақ — математика мен логикаға негізделген ойын. Әр жүрісті дұрыс жоспарлап, қарсыластың келесі әрекетін болжай білу қажет. Бұл:

• Себеп–салдарлық байланысты түсінуге көмектеседі;

• Бірнеше жүріс алға жоспарлап ойлауға үйретеді;

• Стратегиялық жоспар құру, жағдайға қарай тактиканы өзгерту дағдысын қалыптастырады;

• Аналитикалық ойлау жүйесін дамытады.

Мидың логикалық орталығы белсенді жұмыс істеп, ойды дәлелдеу және дұрыс шешім қабылдау жылдамдайды.

2. Математикалық қабілеттерді жетілдіреді

Ойын барысында ойыншы үнемі санау және есеп жүргізеді.

9

• Ұяшықтардағы құмалақ санын есептеу, қарсыластың жүрісінен кейінгі өзгерістерді болжау, ұпай жинау ережелерін қолдану – бұлардың бәрі арифметикалық дағдыларды жетілдіреді.

• Математикалық ойлауға бейімділікті күшейтіп, есептерді тез шығару қабілетін арттырады.

• Балалар үшін бұл — есепті қызықты жолмен үйренудің тиімді тәсілі.

3. Есте сақтау қабілеті мен зейінді күшейтеді

Тоғызқұмалақта сәтті ойнау үшін:

• Ойын тақтасын, ұяшықтардың орналасуын, құмалақ сандарын, қарсыластың алдыңғы жүрістерін есте сақтап отыру керек;

• Бір сәтке назар аудармай қалсаң, ойын барысы өзгеріп кетуі мүмкін.

Осы арқылы:

• Қысқа мерзімді ес (жылдам есте сақтау);

• Ұзақ мерзімді ес (ойын ережесі мен стратегияларды есте сақтау);

• Зейінді шоғырландыру қабілеті едәуір артады.

Бұл қасиеттер оқу процесінде де, күнделікті өмірде де өте маңызды.

4. Жылдам және дұрыс шешім қабылдауға үйретеді

10

Көп жағдайда ойыншыларда ойлануға уақыт шектеулі болады. Сондықтан:

• Әр жүрісті тез, бірақ дәл жоспарлау керек;

• Қарсыластың мүмкін жүрістерін жылдам талдап, ең тиімді жауапты табуға үйренесің.

Бұл қасиет миға шұғыл жағдайларда дұрыс шешім қабылдау қабілетін береді.

5. Сабырлылық пен эмоциялық тұрақтылықты қалыптастырады

Тоғызқұмалақ ойыны ұзақ уақытқа созылуы мүмкін. Әр жүріс салмақты болуы қажет. Осы арқылы ойыншы:

• Сабыр сақтауға, асығыстық жасамауға үйренеді;

• Қарсыластың күшті немесе күтпеген жүрістеріне эмоциялық тұрақтылықпен жауап беруге машықтанады;

• Ойын барысындағы жеңіс пен жеңілісті дұрыс қабылдауға, салауатты бәсекеге дайын болуға дағдыланады.

• Екі ми жартышарының тең жұмыс істеуін ынталандырады

Ғылыми тұрғыдан алғанда, тоғызқұмалақ ойнағанда:

• Сол жақ ми жартышары (логика, сандар, талдау) — есептеу мен стратегия арқылы белсендіріледі;

11

• Оң жақ ми жартышары (интуиция, елестету, шығармашылық) — қарсыластың жүрісін болжау мен ойын өрісін елестетуде қатысады.

• Бұл ми қызметін теңестіріп, зияткерлік дамуға үлкен үлес қосады.

7. Балалардың интеллектуалды дамуына ерекше әсер етеді

Мектеп жасындағы балалар тоғызқұмалақ ойнау арқылы:

• Зейінді тыңдауға, есте сақтауға, есеп жүргізуге машықтанады;

• Оқу үлгерімін жақсартады (әсіресе математика мен логика сабақтарында);

• Шығармашылық пен аналитикалық ойлау қабілеттері қатар дамиды.[4]

12

5 ) Қазіргі кездегі тоғызқұмалақтың дамуы

Тоғызқұмалақ тәуелсіздік алғаннан кейін жаңа деңгейге көтерілді.

• 2002 жылдан бастап әлем чемпионаттары өткізілуде.

• Қазақстанда арнайы Тоғызқұмалақ федерациясы жұмыс істейді.

• Ойынның ресми ережелері халықаралық деңгейде бекітілген.

• Тоғызқұмалақтан республикалық және халықаралық жарыстар тұрақты түрде ұйымдастырылады.

• Компьютерлік және мобильді қосымшалар, онлайн платформалар (мысалы: togyzkumalak.com) арқылы кез келген адам ойынды үйреніп, онлайн ойнай алады.

Қазіргі таңда тоғызқұмалақ халықаралық зияткерлік спорт түрі ретінде танылып, түркі елдерінде ғана емес, Еуропа мен Азия елдерінде де кеңінен тарауда.[5]

13

Қорытынды

Тоғызқұмалақ – қазақ халқының бай мәдени мұрасының маңызды бөлігі болып табылады. Бұл ойын тек көңіл көтеру немесе уақыт өткізу ғана емес, сонымен қатар зияткерлік қабілеттерді дамытуға бағытталған, терең логика мен стратегияны талап ететін ұлттық спорт түрі. Тоғызқұмалақтың тарихы өте тереңде жатыр, ол түркі халықтарының мәдениетімен тығыз байланысты және ғасырлар бойы ұрпақтан ұрпаққа беріліп келеді. Ойынның ережелері мен ойын барысы қарапайым болғанымен, оның ішіндегі ойлаудың күрделілігі мен стратегиялық тереңдігі оны ерекше етеді. Қазіргі қоғамда тоғызқұмалақтың орны айтарлықтай маңызды. Ол тек ұлттық ойын ретінде ғана емес, зияткерлік спорт ретінде кеңінен танылып, жастардың логикалық ойлау қабілеттерін дамытуға зор ықпал етеді. Сондай-ақ, тоғызқұмалақ қазақ халқының ұлттық құндылықтарын сақтап, мәдени мұра ретінде насихатталып жатыр. Бұл ойын адамның шыдамдылығын, ақыл-ойын, ұқыптылығын дамытуда маңызды рөл атқарады, сондықтан оның қоғамдағы орны әлі де жоғары болмақ. Бүгінде тоғызқұмалақ халықаралық деңгейде де танылып, түрлі жарыстар мен чемпионаттар өткізіледі. Бұл ойынның мәні мен маңызының арта түсуі оның әлемдік аренада қазақ мәдениетінің бірегей өнімі ретінде танылуына ықпал етіп отыр. Ұрпақтан-ұрпаққа берілетін ұлттық ойын ретінде тоғызқұмалақтың болашағы жарқын және оның танымалдығы күннен-күнге арта түсуі ықтимал.

14

Пайдаланылған әдебиеттер

1. Қазақ энциклопедиясы. — Алматы, 2015.

2. ҚР Тоғызқұмалақ федерациясының ресми сайты — www.tozgyzkumalak.kz

3. Тоғызқұмалақ ережелері. — Астана, 2019.

4. Бекенов Ж. «Тоғызқұмалақ – ұлттық зияткерлік ойын». — Алматы, 2018.

5. Төлегенов А. «Ұлттық ойындардың тәрбиелік мәні». — Орал, 2021.

15