Алматы қаласы Жетісу ауданы
М.Жұмабаев атындағы №137 жалпы білім беретін
мектебінің дене шынықтыру пәнінің мұғалімі
Хуанган Назымгул
«Тоғызқұмалақ» ұлттық ойыны және оның маңызы
Біздің халқымыз адамның санасын шынықтыратын ой спорты түрлерін
ерте кезден өте жетік меңгерген. Мектеп оқушыларын тәрбиелеу, олардың ойсанасын шынықтыру, жетілдіру, ойлау қабілетін дамыту құралдарының
қатарына жататын, терең ойды талап ететін, ойнасаң қызығына ешбір
тоймайтын қиын да, қызық ой спорты түрлерінің бірі – қазақтың
математикалық «Тоғызқұмалақ» ұлттық ойыны. Бұл да басқа спорт түрлері
сияқты жұртшылық қолдауын тауып, қазіргі заман талабына сәйкес дамып,
өріс алып келеді.
Президентіміз Н.Ә.Назарбаев «Тәуелсіздік – тәңірдің ұрпаққа берген
үлкен бақыты, халқымыздың мәңгілік құндылығы. Біз бүгінге дейінгі барлық
жетістіктерімізге Тәуелсіздіктің арқасында қол жеткіздік. ...... Еліміздің білім,
ғылым, денсаулық, спорт салалары айрықша даму үстінде» - деген болатын бір
сөзінде.
Сол сөзіндегідей мектептерде оқушыларға тоғызқұмалақ ойынын үйрету
және осы тоғызқұмалақ ойыны арқылы оқушылардың ойлау қабілеттерін
арттыру мақсатында үйірмелер ашылуда.
Қазіргі уақыттың негізгі талаптарының бірі – оқушыларды білімді,
әлемнің бүтіндей бейнесін қабылдай алатын, жаңаша, тәуелсіз ойлай алатын
шығармашыл адамға айналдыру.
Тоғызқұмалақ ойынын оқушыларға үйрету арқылы оқушылардың
логикалық ұғымдарын кеңейтіп, есептеу дағдыларын шыңдай түсуге болады.
Ойын үрдісінде балалардың білімі тереңдей түседі. «Тоғызқұмалақ»
ойынының басты ерекшелігі баланың ойлау қабілетін жетілдіру болып
табылады. Отаулардағы құмалақтарды санау арқылы оқушылар есептеуге,
логикалық ойлауға жүрік болады. Тоғызқұмалақты үйренген балалар әр
нәрсеге жақсы зейін қояды және көбірек есіне сақтайды. Ойын үстінде ол алға
қойылған мақсатты шұғыл және оңай жүзеге асырады. Тез әрі нақты шешім
қабылдауға үйренеді.
Қазіргі таңда республикада оның жеке қауымдастығы бар, облыс
орталықтарында тоғызқұмалақты үйренемін деушілерге қауымдастықтың
бөлімшелері мен спорт мектептерінде, жалпы білім беретін мектептерде
тоғызқұмалақ үйірмелері ашылған.
Тоғызқұмалақ ойынының аса бір өзіндік ерекшелігі күрделі құрал –
жабдықтарды қажет етпейді. Ертеректе ойыншылар кездескен бетте жерді
қазып, ойын тақтасын дайындаған. Барлық құмалақ салатын шұнқырды қазан,
тоғыз – тоғыздан құмалақ салатын шұңқырды отау деп атаған. Ертеректе

тоғызқұмалақ ойнайтын адамдар қойдың 162 құмалағын дорбаға салып
қанжығасына байлап алып жүрген.
«Тоғызқұмалақ» ойынының арнаулы тақтасы болады, оны симметрия
құрай, тең екіге бөліп, ағаштан ойып немесе пластмассадан құйып жасайды.
Әр жағында тоғыз-тоғыздан отаулары, бір-бірден көлденең орналасқан
құмалақ жинайтын қазаны бар. Әр жағының отаулары солдан оңға қарай
бірден тоғызға дейінгі реттік сандармен белгіленіп, отаулар мен қазандардың
көлбеу беттеріне жазылған. Әр ойыншының қазаны тақтаның өз бөлігінде
емес, қарсыласы жағында орналасқан. «Тоғызқұмалақ» ойынына құмалақтар
ретінде диаметрі мм-лік пластмассадан құйылған шариктер қолданылады.
Ойын тақтасында әр отау екі өзекшеге бөлінгендіктен, құмалақтардың өзі екі
қатар болып жатады да тақ (ашық), не жұп (жабық) екені анық көрініп тұрады.
Әрбір отауға он құмалақ сиятындықтан, (кейбір тақталарда 1 отауға 20
құмалақ) құмалақтардың санын анықтау үшін санап жатпаймыз. Міне,
тоғызқұмалақ ойынының бар құпиясы осы тақта мен құмалақтарды үйлестіріп
ойнай білуде. «Тоғызқұмалақ» ойынының әліппесін және оны тереңдеп
үйренуге арналған көптеген кітаптар, оқулықтар жарық көруде.
Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» атты
мақаласында «Мен халқымның тағылымы мол тарихы мен ерте заманнан
арқауы үзілмеген ұлттық салт-дәстүрлерін алдағы өркендеудің берік діңі ете
отырып, әрбір қадамын нық басуын, болашаққа сеніммен бет алуын
қалаймын» деген болатын.
Ұлттық дәстүрлерді өркендету, ұлттық ойынды қолдау және оны дамыту
мақсатында оқушылар және мұғалімдер арасында аудандық, облыстық,
республикалық жарыстар көптеп өткізілуде.