Ыбырай Алтынсарин



Ыбырай Алтынсарин 1841 жылы 2 - ші қарашада
қазіргі Қостанай облысы Қостанай ауданында дүниеге
келген. Ыбырайдың өз әкесі Алтынсары ерте қайтыс
болғандықтан, ол атасы Балғожа бидің тәрбиесінде
өскен. Балғожа би немересі Ыбырайды 1850 жылы
Орынбор шекара комиссиясының қазақ балалары үшін
ашқан жетіжылдық мектебіне оқуға береді. Ресей
үкіметінің көздегені осындай мектептер арқылы жергілікті
әкімші, орындардаға қазақтың өз ішінен қызметкерлер
әзірлеу еді. Мектеп оқушылары отаршылдық саясат
рухында тәрбиеленуге тиіс болды. Бірақ жасынан зерек
Ыбырай Алтынсарин
бұл мектептің оқу жүйесі
шеңберінде қалмай, дүние жүзі әдебиеті мен орыс
әдебиеті классиктерінің шығармаларын өздігінен оқып,
білмін жетілдірді.

Алтынсарин өз отбасымен бірге, 1889 жыл



Ыбырай
Алтынсарин
дүние
жүзі
педагог
классиктерінің гуманистік идеяларын басшылыққа
алып,
оларды
қазақ
даласында
оқу-ағарту
тәжрибесіне енгізген тұғыш педагог болды. 1860-1879
жылдар арасында Ыбырай Алтынсарин мұғалімдік,
ағартушылық қызметімен қатар басқада қызметтер
атқарды. 1868-1874 жылдары Орынбор генерал
губернаторының арнай тапсыруы бойынша төрт рет
Торғайдың уездік судьясы, 1876-1879 жылдары
Торғай уездік бастығының аға жәрдемшісі болды.
Инспекторлық қызметке кіріскен кезден бастап,
Ыбырай Алтынсарин зайырлық мектептер ашуды
қолға алды. Ең алдымен, ол облыстық, уез
орталықтарында
училищелер
ашуға
шешім
қабылдады.



Елек, Қостанай, Торғай уездеріне бір-бірден
екі сыныптық орыс-қазақ мектептерін ашты,
олардың
бәрінде
де
кітапханалар
ұйымдастыруға зор мән берді. Осыдан кейін
облыстық бастауш мектептер ашу ісін қолға
алды.
Бұл үшін ол «болыстық қазақ
мектептері туралы записка» жазды. Мұнда
Ыбырай Алтынсарин тек қазақ даласының
ғана емес, Ресейдің жартылай көшпелі
аймақтарының өмір тіршілігіне бейім, қыста
бір жерде орнықты отыратын мектептің жаңа
түрін ұсынып, халық ағарту жүйесіне елеулі
үлес қосты.

1864 жылы Торғай қаласында Ыбырай Алтынсарин
ашқан тұңғыш мектеп

Ыбырай Алтынсарин шәкірттерімен бірге



Ыбырай Алтынсариннің ұсынысы бойынша
1888 жылы 10 сәуірде Орскіде бастауыш
мектептер
үшін
қазақ
жастарынан
оқытушылар даярлайтын мектебі ашылды.
Оған Торғай, Ырғыз қалаларындағы орысқырғыз
училищелерінің
жақсы
бітірген
жастары алынды. Ыбырай Алтынсарин қазақ
жастары арасынан экономика салаларына
қатысты қажетті мамандар әзірлеу ісіне ерекше
мән беріп, қолөнер, ауылшаруашылығы
училищелерін ашуға көп күш жұмсады.
Торғайда қолөнер училищесін ұйымдастырды.

1884 жылы Ыбырай Алтынсарин құрған Қостанай
екі сыныптық орыс-қазақ училищесі

Торғайдағы қолөнер училищесі

Обағандағы болыстық мектеп



Ыбырай Алтынсарин қайтыс болар алдында
Қостанайда
ашылғалы
отырған
ауылшаруашылығы
училищесіне
өзінің
иелігіндегі
жерін
беретіні
туралы
өсиет
қалдырды. Ыбырай Алтынсарин Ырғызда қазақ
қыздары үшін жанында интернаты бар мектеп
аштырды.
Мұның
өзі
қазақ
халқының
тарихындағы маңызды оқиға болды. Ол патша
әкімшілігінен
Торғай
облысының
барлық
уездерінде
қыздар
училищелерін
ұйымдастыруды өтінді. Алайда бұл рұқсат ол
қайтыс болған соң, екі жыд өткеннен кейін,
Торғайда
(1891ж.),
Қостанайда(1893ж.),
Қарабұтақта (1895ж.), Ақтөбеде (1896ж.) жанында
интернаттары бар қыздар училищелері ашылды.





Ыбырай Алтынсарин орыс-қазақ мектептері үшін
арнаулы оқу құралдарын шығару қажет деп санады.
Оқыту әдістерін жаңа бағытта құрды, оқуға деген
баланың ынтасы мен қызығушылғын арттыруды
көздеді, оқуды ана тілінде жүргізді.
Қазақ балаларының таным-түсінігіне лайықты оқуәдістемелік құралдар жазды. 1879 жылы оның
«Қазақ хрестоматиясы» атты оқулығы және оқыту
әдістемесі жөнінде «Қазақтарға орыс тілін
үйретудің бастауыш құралы» құралы жарық көрді.
Бұл екі кітап та қазақ баларын кириллица негізінде
оқытуға арналған тұңғыш оқу құралдары болды.

1879 жыл



Ыбырай Алтынсарин өз
мақалаларында жерді пайдалану,
қазақтардың отырықшылыққа көшуі,
тағы басқа мәселелерді көтерді.
Ресей империясының қазақ даласын
отарлау, қазақ еңбекшілерінің
шұрайлы жерлерін мемлекет қорына
тартып алу жөнінде заң жобасына
1880 жылы «Оренбургский листок»
газетінде өз наразылығын білдірді.



Ыбырай Алтынсарин -жаңа дәуірдегі
қазақ әдебиетінің қалыптасауына
қомақты үлес қосты. Ол қазақ жастарын,
ең алдымен, оқу, өнер-білім, техника
тілін білуге шақырады. Өнер-білімі
жетілген елдердің артықшылығы
қандай, олар сол өнермен нені игеріп
отыр, ертеңгі өмірдің талап-тілектері не
секілді күрделі мәселелерді жастар
алдына көлденең тарту арқылы оларға
ой-тастап, өнер-білімді батыл игеруге
шақырады.



Ыбырай Алтынсарин өз
шығармаларында өмірдегі шындықты
жазды, өмірге аса қажет жаңалықтарды
дәріптеді. Мысалы: «Кел балалар,
оқылық», «Өнер-білім бар жұрттар»,
«Әй, достарым», «Әй, жігіттер» деген
өлеңдерінде жастарды білім алуға
угіттеп, халықты сол кездегі ғылымның
табыстарымен таныстарды, көркем
сөзбен жазылған әңгімелерінде
халықты отырықшылыққа егін, қолөнері
кәсіптерімен шұғылдануға үгіттеді.



Табиғат көріністерін жеке алып, нақты суреттеу
Ыбырай Алтынсариннің лирикалық
өлеңдерінен басталады. Ақын өзінің «Жаз»,
«Өзен» атты өлеңдерінде жыл мезгілдерін
шеберлікпен сипаттайды. Ыбырай
Алтынсариннің төл әңгімелері қысқа да нұсқа
құрылып, мазмұны жағынан ұтымды келеді.
Осыған орай оның «Қыпшақ Сейітқұл», «Кейіз
үй мен ағаш үй» тәрізді новеллаларын тілге
тиек етуге болады. Бұлармен үндес «Аурудан
аяған күштірек», «Асыл шөп», «Шеше мен
бала», «Бай мен жарлы баласы», «Таза бұлақ»
тағы басқа әңгімелері де әсерлі де көркем
шығармалар.



Ыбырай Алтынсарин мұраларын
жан жақты мол қамтып, зерттеген
ғалымдар М. Әуезов, Қ. Жұмалиев,
Қ. Жармағамбетов, Ш. Сәтпаева,
Ә. Сыдықов, Ә. Дербісалин,
Ыбырайтанушы Б. Сүлейменов,
Қ. Жарықбаев, С. Қалиев және тағы
басқалары ұлы ағартушының өмірі
мен қайраткерлік қызметі туралы
жазды.

Оспанұлы С. Ыбырай Алтынсарин және “Оренбургский
листок” газеті /С.Оспанұлы//Мәдени мұра.-2010.-№5.-32-35 б.

Иманбаева Д.Ә. Ұлы ағартушы, ұстаз – Ыбырай Алтынсарин/
Д.Ә.Иманбаева//12 жылдық білім беру.-2010.-№9.-32-35 б.



Қазақ халқының асыл перзенті,
Ы.Алтынсаринді мәңгі есте қалдыру
мақсатымен оның есімі Отанымызда 51
мектепке, 1 колледжге, 1 педагогикалық
институт пен Білім академиясына
берілген. Тұғыш-педагог атымен бірқатар
елді мекен, көптеген көше аталған,
мұражайлар ашылған. Білім беру
саласының үздіктері үшін
«Ы.Алтынсарин» медалі тағайындалған

Ыбырай Алтынсариннің Қостанай облыстық
мемориалдық мұражайы

Ыбырай Алтынсариннің ордендері

Ыбырай Алтынсарин кесенесі – ұлы ұстаз және
ағартушының моласы орнындағы ескерткіш. Ескерткіш
Тобыл өзенінің оң жағалауында Қостанай қаласынан 7 км
жерде орналасқан.

Ы. Алтынсарин атындағы №159 гимназия

Ыбырай Алтынсарин атындағы дарынды
балаларға арналған мектеп-интернаты

Ы.Алтынсарин атындағы орта мектеп

Ыбырай исі қазақ ұстазы еді,
Білімнің төрт құбыласын ұстап еді.
Тәңірім талабына хоштық берсе,
Ғарышқа қанат байлап ұшпақ еді
Отыншы Әлжанов

Пайдаланылған әдебиеттер
1.Алтынсарин Ы. Таңдамалы шығармалары. - Алматы: Ғылым, 1994.- 288 б.
2.Алтынсарин Ы. Қазақ хрестоматиясы (Киргизская хрестоматия). - Алматы: Білім, 2003. - 112 б.
3. Алтынсарин Ыбырай (1841-1889) //Қазақстан: Ұлттық энциклопедия /бас. ред. Ә.Нысанбаев. - Т. 1.
– Алматы, 1998. – 318-320 б.
4. Ыбырай Алтынсарин тағылымы: Әдеби-сын мақалалар мен зерттеулер /құраст.
М.Жармұхамедов.- Алматы: Жазушы,1991. - 384 б.
5.Алтынсариннің таңдамалы педагогикалық мұралары /пед.ғылымдарының Ы.Алтынсарин атын.
ғыл.-зерттеу ин-ты; құраст. С.Қалиев ж. Б.- Алматы: Рауан, 1991.-200 б.
6. Ыбырай Алтынсарин. Шәкәрім Құдайбердіұлы /бас.ред. Б.Аяған.- Алматы: Қазақ
энциклопедиясының бас редакциясы, 2007.- 3-368 б.
7. Ы.Алтынсарин мұралары және білім берідің өзекті мәселелері: Аймақтық ғылыми практикалық
конференцияның материалдары.- Жезқазған: ЖезУ, 2001 ж. – 233 б.
8. «ЖаҺандану жағдайында ұлттық білім беру жүйесінің даму мәселелері», «Алтынсарин оқулары»
халықаралық ғылыми-практикалық конференцияның материалдары, 20 қазан, 2008 ж.
Материалы Международной научно-практической конференций, «Алтынсаринские чтения
«Развитие национальной системы образования в условиях глобализации» 20 октября, 2008г.
9.Ыбырай Алтынсарин //Қазақтың тәлімдік ойлар антологиясы: 10 томдық. – Т.5. (Қазақстанның
Ресейге бағыну кезіндегі тәлімдік ойлар және оқу-ағарту ісінің жайы) /құраст. С.Қалиев, К.Аюбай.
– Алматы: Сөздік-Словарь, 2008.- 106-192 б.
10. Мәдібаева Қ.Қ. Ыбырай Алтынсариннің тарихи тұлғасы /Қ.Қ.Мәдібаева // Қазақ тілі мен әдебиеті
қазақ, орыс сыныптарында.-2011.- № 6.- 2-4 б.
11. Ыбырай Алтынсарин туралы мақалалар // Аңыз адам. - 2013.- № 6.- 3 - 50 б.
12. kk.wikipedia.org/wiki/Ыбырай
13. tarihi-tulgalar.kz/ibrai
14. bilimkozy.idhost.kz/kz/referat