Заманауи мектептегі критериалды бағалау технологиясының рөлі

Заманауи мектептегі критериалды бағалау технологиясының рөлі

Комекова Сандугаш Оралхановна

«Өрлеу» БАҰО АҚФ ҚР ББЖ ҚБАРИ «Инновациялық білім беру және ақпараттандыру технологиясы» кафедрасының аға оқытушысы,

педагогика ғылымдарының магистрі

Батырханова Умит Коктеубаевна

Алматы қаласы, Жетісу ауданы №103 мектеп-гиназия директорының оқу-ісі жөніндегі орынбасары

Әбдірахманова Эльмира Алдиярбекқызы

Абылай хан атындағы Қазақ Халықаралық Қатынастар және Әлем Тілдері Университеті магистранты (Алматы, Казахстан)

Қазіргі таңдағы мектептерде жүзеге асырылып жатқан бағалау стратегиясын зерделеп, критериалды бағалаудың жаңа жүйесі туралы түсінік алдық. Критериалды бағалау бұл білім алушылардың оқу жетістіктері мен оқу-танымдық құзыреттілігін қалыптастыруға ықпал ететін, білім беру мақсаттары мен мазмұнына сәйкес келетін, үдерістің барлық қатысушыларына алдын-ала белгілі, нақты анықталған, ұжымдық дамыған критерийлермен салыстыруға негізделген үдеріс.

Бағалау үдерісіне қатысатындардың барлығы (білім алушылар, мұғалімдер, ата-аналар және әкімшілік) Халықаралық Бакалавриат (International Baccalaureate) нұсқауларында сипатталған бағалаудың мақсаттарын, міндеттерін, қағидаларын, әдістерін, нысандары мен құралдарын түсінуі керек [1, 12б.].

Бағалаудың негізгі мақсаты – білім алушылардың оқуын жақсарту және қолдау. Осы мақсатта білім алушының оқу-тәрбие үдерісінің әртүрлі кезеңдеріндегі жетістіктері туралы мәліметтер жинақталып, талдануда.

Критериалды бағалау оқу жетістіктерін мақсаттар мен пән мазмұнына негізделген критерийлер бойынша анықтайды. Әрбір критерий бойынша жетістік деңгейінің сипаттамасы білім алушының қол жеткізген жетістіктері және нені жақсарту қажет екендігі туралы ақпарат береді.

Нақты анықталған критерийлерді әзірлеу, оларды дескрипторлар арқылы түсіндіру ұғымдардың өздерін бірдей нақты түсінуді талап етеді, бұл әрқашан байқалмайды. Мысалы, И.Г.Липатникова критерийлерді анықтау алгоритмін аша отырып, жасалған әрекетті орындау кезінде оларды қадамдық операциялармен байланыстырады. Сонымен, И.Г.Липатникованың пайымдауынша критерийлер дескрипторлардың жалпы мағынада рөлін атқарады, қалыптасқан әрекеттің негізгі мағынасын түсінуге және білім алушылардың оны меңгерудегі жетістіктерін бағалауға қосымша ақпарат береді [2, 177–182б.].

А.А.Красноборованың жұмысында бесінші және алтыншы сыныптардағы мектеп оқушыларының оқу жетістіктерін бағалаудың жалпы өлшемдерін, оларды топтарға біріктіріп, олардың саны пәндік саласына байланысты (үштен алтыға дейін) әр түрлі болуын анықтау ұсынылады. Оларды оқу пәні блогының мақсаттары мен міндеттеріне байланысты ашып, критериалды бағалау шкаласында дескрипторлар арқылы сипатталады. [3, 217б.].

Көптеген жылдар бойы мектептегі бағалауда білім алушының жетістіктерін басқа да білім алушылардың нәтижелерімен салыстыра отырып жүзеге асырды. Бұл тәсілдің бірқатар кемшіліктері бар екендігі тәжірбие жүзінде анықталып, өзекті мәселеге айналды. Сондықтан оқу мақсаттарына, міндеттеріне және күтілетін нәтижелерге сәйкес білім алушылардың оқу жетістіктерін бағалаудың жаңа жүйесін енгізу қажеттілігі туындады. Мектептер үшін білім алушылардың оқу жетістіктерін критериалды бағалау жүйесі пәнді оқытудың мақсаттары мен міндеттеріне, пәндер бойынша оқу бағдарламаларын оқытудың күтілетін нәтижелеріне сәйкес әзірледі. Критериалды бағалауды әзірлеу және қолдану кезең-кезеңмен жүзеге асырылады (сурет - 1).

Сурет – 1. Критериалды бағалауды әзірлеу және қолдану кезеңдері [4, 19б.]

Педагогтардың, педагогикалық ұжымның және мектеп басшылығының басты міндеті жеке тұлғаның өзін-өзі тәрбиелеуге, өзін-өзі тануына, сонымен қатар жетістікке жетуге деген ынтасын дамытуға қолайлы жағдай жасау екені сөзсіз. Критериалды бағалаудың артықшылықтары мен басымдылықтарының бірі критериалды бағалау технологиясының жаңа жүйесінің объективтілігі, ашықтығы және айқындығы болса, ең бастысы, әрине, білім алушылар мен мұғалімдердің денсаулығын сақтаудағы ынталандырушы әлеует [5, 215-218б].

Біздің зерттеуімізше, критериалды бағалау технологиясының негізгі артықшылықтары келесідей:

1. Бұл әдістеме өте ашық және пәннің оқу мақсаттарына сәйкес келеді;

2. Білім алушылардың білімі алдын ала таныс құрастырылған бағалау критерийлеріне сәйкес объективті бағаланады;

3. Білім алушылардың білімін бағалаудың бұл әдісімен білім алушылар, ата-аналар, мұғалімдер тарапынан ешқандай талап қоюға болмайды;

4. Оқу үдерісінде пәнді оқыту әдістемесі, пән бойынша бағалау критериалды бағалау технологиясы бойынша алдын ала дайындалған стратегиялық жоспар бойынша жүзеге асырылады;

5. Бұл әдістеме білім алушыларға алдын ала дайындалуға мүмкіндік береді және өзін-өзі бағалау дағдыларын дамытуға ықпал етеді, сонымен қатар оларды осы пән бойынша өздігінен білім алуға үйретеді;

6. Өтілген материалдың сапасын жақсартады.

Сонымен қатар, ықтимал тәуекелдерді ескеру қажет. Зерттеу барысында анықталған тәуекелдер тізімі келесідей:

1. Критериалды бағалау және нәтижелерді талдау үшін қажетті материалдарды әзірлеуге мұғалімдердің формальды көзқарасы.

2. Критериалды бағалауды жүзеге асырудағы бейімделу кезеңінің шығындары.

3. Ата-аналардың критериалды бағалау жүйесін дұрыс түсінбеуі.

4. Кейбір мұғалімдердің критериалды бағалаудың негізгі мәселелері бойынша теориялық дайындығының жеткіліксіздігі, олардың осы жүйені енгізу бойынша тәжірибелік дағдыларының болмауы.

5. Критериалды бағалауды жүзеге асыруда мектеп әкімшілігі тарапынан тиісті бақылаудың және қолдаудың болмауы.

Біз өз зерттеу тәжірибемізде критериалды бағалауды қолдану арқылы әрбір білім алушының жоғары нәтижеге жетуге деген ұмтылысы, яғни оқуға деген ынтасы артады деген қорытындыға келдік. Екіншіден, ойлау түрі өзгерді (пікірлердегі, бағалаудағы объективтілік); үшіншіден, білім алушылардың эмоционалдық әл-ауқаты жақсарды; төртіншіден, құзыретті тұлғаны қалыптастыруға ықпал етеді; бесіншіден, мұғалім-білім алушы, білім алушы – білім алушы жүйесіндегі қарым-қатынас сипаты өзгерді [6].     

Критериалды бағалау технологиясының артықшылықтарымен қатар бұл жүйенің кейбір күрделі аспектілерін атап өтуге болады.

Ең бастысы, педагогтер қауымы осындай жүйеге бағыт-бағдар беріп, сабақты өткізу кезінде, білім алушылардың білімін бағалауда, оқыту материалдарын, мәселен, белгілі бір жаңа тест тапсырмаларын дайындағанда әдеттегі дәстүрлі көзқарастарын өзгертуі қажет. Бір сөзбен айтқанда, дәстүрлі жүйелерді түбегейлі өзгертіп, критериалды бағалау технологиясы бойынша оқу үдерісінің жүйесін қайта құру қажет, мұның бәрі заңды түрде белгілі еңбекті және уақытты қажет ететін жұмыс.

Қазіргі уақытта педагогикалық тәжірбиеде білім беру жобасының қызметін бағалау мәселесі туындайды. Жобаларды бағалаудың бірыңғай критерийлерінің жоқтығы жоба мен жобалық қызметтің не екенін әркім әрқалай түсінуінің себебі болып табылады.  

Білім алушылардың өз бетінше танымдық іс-әрекетін ұйымдастыру түрі ретінде оқу үдерісін және оқу жобасын ұйымдастырудың белсенділік түрлерін пайдалану, оқу жобаларының әдісі алға қойылған міндеттерді шешуге барынша сәйкес келеді.

Білім алушылардың жобасы – бұл жобаны ұйымдастыруда да, жүзеге асыруда да балалардың өзіндік белсенділігі. Жобалық іс-әрекетте сабақтардағы мұғалімнің рөлі өзгереді: ол білім алушының ойын өздігінен іздеуді дұрыс бағыттайды, ақпарат көздерін таңдауға көмектеседі (бірақ мәселені дайын түрде шешуді ұсынбайды). Осылайша, жобалық техниканы қолданатын сабақтарда мұғалім кеңесші ретінде әрекет етеді.

Оқу үдерісіндегі білім алушылардың рөлі де өзгеруде: олар үдерісінің белсенді қатысушылары болады, жұмыс топтарындағы қызмет оларға «команда да» жұмыс істеуге үйренуге көмектеседі. Білім алушылар мақсатқа жету үшін әдістер мен қызмет түрлерін еркін таңдайды.

Критериалды бағалау әдістемесінің көмегімен бағалаудағы субъективтілікті жоюға мүмкіндік береді. Жобаға ұпай берілгеннен кейін білім алушыға рефлексия жасауға мүмкіндік беру керек. Бұл тәржірбиелік тапсырманы орындау оның дамуына қандай бағыт берді, қалай көмектесті, немесе көмектеспесе неліктен (яғни, түсінбеу, қабілетсіздік, ақпараттың болмауы және т.б.); егер сәтсіздіктердің объективті себептері табылса, болашақта оларды қалай болдырмау керек. Мұндай рефлексияда білім алушылардың өзін және басқаларды объективті бағалауға үйренуі маңызды.

Бірыңғайландырудың қажетті деңгейіне жету талабы критериалды бағалауды анықтауда атап өтілген критерийлерді ұжымдық әзірлеу мәселесін өзекті етеді. Сонымен қатар, «білім беру мақсаттары – критерийлер – дескрипторлар – бағалау материалдары» сызбасындағы алдыңғы сілтемеден келесіге өтудің әрбіреуі осындай ұжым қызметінің ерекшеліктерін анықтайды. Осындай іске асырудың мүмкін нұсқаларының бірі 1-кестеде көрсетілген

Кесте 1. «Білім беру мақсаты – критерий – дескриптор – бағалау материалдары» сызбасын ұжымдық жүзеге асыру мысалы

Мектеп тәжірибесіне критериалды бағалауды енгізу тұрғысынан өте маңызды тағы бір мәселе – олардың оқу жетістіктерін бағалау критерийлерін білім алушыларға қалай және қашан жеткізу керек деген мәселе. Бұл мәселенің маңыздылығы білім алушыларды бақылау және бағалау іс-әрекетіне қатыстыру, олардың бойында өзін-өзі бақылау және бағалау дербестігін қалыптастыру қажеттілігімен түсіндіріледі [7].

Қорыта келе, кез-келген теория тәжірбиеде сынақтан өтуді қажет ететіндіктен, барлық реформалар мен инновациялар біршама қобалжумен қабылданады. Іске асыру үшін ұсынылған кез келген жаңа бағдарламаның оң және теріс жақтарын анықтау үшін уақыт пен адам ресурстары қажет. Білім беру үрдісіне еңгізіліп жатқан инновациялық технологияларды оқу үрдісіне, кәсіби білімге тез және сәтті қабылдап ары қарай қолдану үшін жан-жақты зерттеу мен тәжірибелік негіздеуді қажет етеді.

Қолданылған әдебиеттер тізімі

1. Система критериального оценивания учебных достижений учащихся. Методическое пособие – Астана, 2013

2. Липатникова, И. Г. Оценивание как диагностическая процедура формирования конечных результатов обучения по математике / И. Г. Липатникова // Педагогическое образование в России. - 2016. — № 7. — С. 177–182.

3. Красноборова, А. А. Критериальное оценивание как технология формирования познавательной компетентности учащихся: специальность 13.00.01 «Общая педагогика, история педагогики и образования»: диссертация на соискание ученой степени кандидата педагогических наук / Красноборова Анастасия Андреевна. — Пермь, 2010. — 217 с.

4. Руководство по критериальному оцениванию для учителей начальной школы. Учебное пособие – Астана, 2016

5. Абекова Ж.А., Оралбаев А.Б., Бердалиева М., Избасарова Ж.К. технология критериального оценивания, методика ее применения в учебном процессе // Международный журнал экспериментального образования. – 2016. – № 2-2. – С. 215-218

6. Корпач Зарина Дастановна. Роль критериального оценивания в повышении мотивации к обучению. Электронный ресурс: URL: https://www.prodlenka.org/metodicheskie-razrabotki/120411-rol-kriterialnogo-ocenivanija-v-povyshenii-mo

7. Инструктивно-методическое письмо на 2017-2018 учебный год – Астана, 2017