«Баянауыл ауданы білім беру бөлімінің

Үшқұлын жалпы негізгі білім беру мектебі»

коммуналдық мемлекеттік мекемесі

Арыкпанова Толкын

биология пән мұғалімі

Жұмыс дәптері

«ЗАТТАРДЫҢ ТАСЫМАЛДАНУЫ»

7 – сынып

Үшқұлын

2022 жыл

Түсінік хат

«Заттардың тасымалдануы» бөліміне арналған жұмыс дәптері осы бөлімді толығырақ оқып – игеруге арналған.жұмыс дәптерінде тапсырмалар сұрақтар, биологиялық диктант, кесте, сызба, тест, салыстыруға арналған тапсырмалар түрінде ұсынылды.

1. Өзектілігі:

• Тіршілік процестерінің негізгісі: Заттарды тасымалдау барлық тірі ағзалар үшін өмірлік маңызды процес болып табылады. Ол қоректену, тыныс алу, бөліп шығару және басқа да маңызды функцияларды қамтамасыз етеді.

• Ағзаның тұтастығы: Заттардың тиімді тасымалдануы ағзаның барлық мүшелері мен жасушаларының үйлесімді жұмысын қамтамасыз етеді.

• Экологиялық байланыстар: Өсімдіктердегі заттардың тасымалдануы экожүйелердегі зат айналымының маңызды бөлігі болып табылады.

2. Жұмыстың ғылыми–әдістемелік деңгейі:

• Бөлім оқу бағдарламасына және ғылыми білімнің қазіргі білімнің қазіргі деңгейіне сәйкес құрастырылған.

• Оқыту процесінде заманауи әдістер мен технологиялар (интерактивті тақта, бейнематериалдар, зертханалық жұмыстар) қолданылады.

• Оқушылардың зерттеу дағдыларын дамытуға бағытталған тәжірибелік және зертханалық жұмыстар қарастырылған.

• Әдістемелік құралдар, оқулықтар, жұмыс дәптерлері және қосымша материалдар қолданылуы керек.

3. Жаңашылдық, педагогикалық мақсаттылық:

• Білім алушылардың қызығушылығын арттыру үшін проблемалық оқыту, жобалық қызмет және басқа да белсенді оқыту әдістері қолданылады.

• Білім алушылардың сыни ойлау, зерттеу және коммуникативтік дағдыларын дамытуға бағытталған тапсырмалар мен жаттығулар қарастырылған.

• Білім алушылардың өмірлікдағдыларын қалыптастыруға (денсаулық сақтау, экологиялық сауаттылық) бағытталған білім беру мазмұны енгізілген.

• Заманауи ақпараттық технологияларды сабақ барысында қолдану.

4. Мақсаты: Білім алуушылардың өсімдіктер мен жануарлардағы заттардың тасымалдануы туралы білімдерін қалыптастыру, олардың ағзадағы маңызын түсіндіру.

5. Міндеттері:

• Өсімдіктердегі су мен минералды заттардың тасымалдану жолдарын (ксилема, флоэма) түсіндіру.

• Жануарлардағы қанайналым жүйесінің құрылысы мен қызметін (жүрек, қантамырлары, қан) сипаттау.

• Заттардың жасуша ішіндегі және жасша арасындағы тасымалдану механизмдерін (диффузия, осмос, белсендітасымалдау) түсіндіру.

• Ағзадағы заттардың тасымалдануының маңызын (қоректену, тынысалу, бөліпшығару) түсіндіру.

• Білім алушылардың зерттеу дағдыларын дамыту.

6. Теорияның маңыздылығы:

• Бұлбөлімбиологияныңнегізгіұғымдарынтүсінугекөмектеседі.

• Ол басқабиологиялықпәндерді (ботаника, зоология, адам физиологиясы) оқуғанегізболады.

• Заттардыңтасымалдануытуралыбілім медицина, ауылшаруашылығыжәне экология сияқтысалалардамаңызды.

7. Практикалық маңыздылығы:

• Білім алушылар өз ағзасының және өсімдіктердің жұмысын түсінеді.

• Олар салауатты өмір салтын ұстану және қоршаған ортаны қорғау туралы білім алады.

8. Күтілетін нәтижелер:

• Білім алушылар өсімдіктер мен жануарлардағы заттардың тасымалдану жолдарын біледі.

• Білім алушылар қанайналым жүйесінің құрылысы мен қызметін түсінеді.

• Білім алушылар жасушадағы заттардың тасымалдану механизмдерін түсіндіре алады.

• Білім алушылар ағзадағы заттардың тасымалдануының маңызын түсінеді.

• Білім алушылар зерттеу дағдыларын қолданаалады.

9. Бағалау критерийлері:

• Білімнің толықтығы мен дұрыстығы.

• Дағдыларды қолдану деңгейі.

• Сыни ойлау және проблемаларды шешу қабілеті.

• Коммуникативтік дағдылар.

• Өздігінен жұмыс істеу қабілеті.

• Білім алушылының сабаққа қатысу белсенділігі.

10. Апробация:

• Бөлімнің мазмұны мен әдістемесі білім алушылармен тәжірибелік сабақтарда сыналған.

• Оқыту процесінде білім алуушылардың үлгерімі мен қызығушылығы бағаланған.

• Қажет болған жағдайда, оқыту мазмұны мен әдістемесіне түзетулер енгізілген.

• Бұл бөлімнен алынған нәтижелер, әдістемелік құралдарды жетілдіруге септігін тигізеді.

Оқу – тақырыптық жоспар

№	Тақырып	Сағат саны	Сабақ түрі
			Теория	Практика
1	Ағзадағы заттардың тасымалдануы	1	-	1
2	Ағаш сабағының ішкі құрылысы	1	-	1
3	Тамыр аймақтары	1	-	1
4	Тамырдың ішкі құрылысы	1	-	1
5	Жоғары сатыдағы өсімдіктердің тасымалдаушы ұлпалары	1	-	1
6	Қан айналым мүшелері – жануарлардағы тасымал	1	-	1
7	Қорытынды тест	1	-	1

Жұмыс дәптерінің мазмұны

Бөлім «Заттардың тасымалдануы»

1 - тақырып. «Ағзадағы заттардың тасымалдануы»

Заттар тасымалдануының тірі ағзалардың тіршілік әрекеті үшін маңызы. Заттардың тасымалдануына қатысатын тірі ағзалардың мүшелері менмүшелержүйесі.

7.1.3.1 - тірі ағзалардағы қоректік заттардың тасымалының маңызын түсіндіру;

7.1.3.2 - өсімдіктерде заттардың тасымалын қамтамасыз ететін мүшелерді

танып білу.

2-тақырып. Ағаш сабағының ішкі құрылысы

Сабақжәнетамыр.Сабақтыңішкіқұрылысы:қабық,камбий, сүрек,өзек.

7.1.3..3 – сабақтың ішкі құрылысын зерттеу

3 - тақырып. «Тамыр аймақтары»

Тамыраймақтары:бөліну,өсу,соружәнеөткізуаймақтары.Олардың қызметтері.

7.1.3..3 – тамырдың ішкі құрылысын зерттеу

4 - тақырып. «Тамырдың ішкі құрылысы»

Тамырдың ішкіқұрылысы:флоэма,ксилема,камбий.

7.1.3..3 – тамырдың ішкі құрылысын зерттеу

5 - тақырып. «Жоғары сатыдағы өсімдіктердің тасымалдаушы ұлпалары»

Ксилема, флоэмажәнеолардыңқұрылымдықэлементтері.

7.1.3.5 – флоэма мен ксилеманың элементтерін құрылысын салыстыру

6 - тақырып. «Қан айналым мүшелері – жануарлардағы тасымал»

Жануарлардағы қан айналым мүшелері: буылтық құрттар,ұлулар,буынаяқтылар және омыртқалылар.

7.1.3.6 – жануарларда заттар тасымалына қатысатын мүшелерді танып білу

7 - тақырып. Қорытынды тест.

Бөлім бойынша тест.

4 – бөлім: Заттардың тасымалдануы

Тақырып: Ағзадағы заттардың тасымалдануы

7.1.3.1 - тірі ағзалардағы қоректік заттардың тасымалының маңызын түсіндіру;

7.1.3.2 - өсімдіктерде заттардың тасымалын қамтамасыз ететін мүшелерді

танып білу.

1. – тапсырма: Биологиялық диктант:

Тірі жасушаларға жалпы ағзаларға сияқты ..........., ...................., ................., ........................, ................ қажет. Барлық жасушалар, мүшелер мен ағзалар тіршілік әрекеті үдерісінде түзілетін ............................... тазаруды қажетсінеді. Көптеген көпжасушалы жануарларды тасымалдау жүйесінің рөлін ............ және .....................атқарады.

Тамыр топырақтан ...................................... сіңіретін мүше. Оған өсімдікке қажет ..................., .................................... және ............................... жатады. Органикалық заттар - .................., ..............................., ......................... мен ........................... болмаған жағдайда өсімдік тіршілік ете алмайды..[1, 8 - 9]

Дескриптор:

• Білім алушылар тірі жасушаларға жалпы ағзаларға сияқты қандай қажеттіліктер қажет екенін біледі (қоректену, тынысалу, бөлу, көбею, тітіркенгіштік).

• Білім алушылар тіршілік әрекеті үдерісінде түзілетін зат алмасу өнімдерінен тазару қажет екенін біледі.

• Білім алушылар көп жасушалы жануарларда тасымалдау жүйесінің рөлін қандай мүшелер атқаратынын біледі (қанжәне лимфа).

• Білім алушылар тамырдың топырақтан қандай заттарды сіңіретін мүше екенін біледі (су және минералды тұздар).

• Білім алушылар өсімдікке қажетті минералды заттарды атай алады (азот, фосфор, калий).

• Органикалық заттардың қандай түрлерін біледі (көмірсулар, майлар, нәруыздар, витаминдер).

• Органикалық заттарсыз өсімдіктің тіршілік ете алмайтынын біледі.

2. – тапсырма: Төмендегі сөздердің мағынасын түсіндір:

Топырақ құнарлығы ___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Тамыр қысымы _________________________________________________

_________________________________________________________________

[1, 15-16]

Дескриптор:

• Топырақ құнарлығы:

• • Топырақ құнарлығының өсімдіктердің өсуіне қажетті қоректік заттармен және сумен қамтамасыз ету қасиетін түсіндіреді.

• Тамыр қысымы:

  • Тамыр қысымының өсімдіктердің тамыр жүйесінде пайда болатын қысым екенін түсіндіреді.

3. – тапсырма: Кестені толтыр:

Қанайналым жүйесі

Ашық

Анықтама:

Мысалдар:

Тұйық

Анықтама:

Мысалдар:

1. 2 3 4

[2 , 28 - 29]

Дескриптор:

• Ашық қанайналымы:

  • Ашық қанайналымының анықтамасын береді (қан тамырлардан шығып, ішкі мүшелердің арасындағы қуыстарға құйылады).

  • Ашық қанайналымына мысалдар келтіреді (буынаяқтылар, моллюскалар).

• Тұйық қанайналымы:

  • Тұйық қанайналымының анықтамасын береді (қан тек тамырлардың ішінде айналады).

  • Тұйық қанайналымына мысалдар келтіреді (омыртқалылар, буылтыққұрттар).

• Ашық және тұйық қанайналым жүйесінің айырмашылығын салыстырып, түсіндіре алады.

Тақырып: Ағаш сабағының ішкі құрылымы

3. – сабақтың ішкі құрылысын зерттеу

1 - тапсырма: Ағаш сабағының ішкі құрылысын және әрбір компоненттің қызметін жаз:

Тін, камбий, тоз, сүрек, өң, қабық, өзек.

[2 , 45]

Дескриптор:

• Ағаш сабағының ішкі құрылысының компоненттерін дұрыс ретпен атайды:

• Әрбір компоненттің негізгі қызметін қысқаша сипаттайды.

2. – тапсырма: Ұлпалар ағаш сабағының қай қабатында орналасқанын анықта:

Жабын ұлпа –

Негізгі ұлпа –

Тірек ұлпасы –

Түзуші ұлпа –

Өткізгіш ұлпа –

Қор жинаушы ұлпа –

[2 , 57 -59]

Дескриптор:

 Ағаш сабағының негізгі қабаттарын анықтайды.

 Әр қабатта орналасқан ұлпалардың атауларын келтіреді.

3. – тапсырма: Қабық қабаттарының қызметін жаз:

Қабық қабаттары	Қызметері
Өң
Тоз
Тін

[3 , 62-63]

Дескриптор:

 Қабықтың негізгі қабаттарын ажыратады.

 Әр қабаттың құрылысын сипаттайды.

 Әр қабаттың атқаратын негізгі қызметтерін түсіндіреді.

4. – тапсырма: Ойланып жауап бер (логикалық тапсырма):

Неліктен тропикалық ағаштарда жылдық сақина болмайды?

______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

[3 ,71-72]

Дескриптор:

 Жылдық сақиналардың пайда болу себептерін анықтайды.

 Тропикалық климаттың ерекшеліктерін сипаттайды.

 Ағаштардың өсуіне әсер ететін факторларды талдайды.

 Климаттық өзгерістердің ағаш өсуіне әсерін түсіндіреді.

 Тропикалық ағаштардың құрылысы мен ерекшеліктерін салыстырады.

 Жылдық сақиналардың жоқтығының себептерін анықтайды.

 Тропикалық ағаштардың жыл бойы біркелкі өсуін түсіндіреді.

Тақырып: Тамыр аймақтары

7.1.3..3 – тамырдың ішкі құрылысын зерттеу

1 - тапсырма:

Кестені толтырыңыз:

Тамыраймағы	Құрылысы	Қызметі	Ерекшеліктері
Бөліну аймағы
Өсу аймағы
Сору аймағы
Өткізу аймағы

[4, 2-5]

Дескриптор:

• Тамырдың негізгі аймақтарын анықтайды (бөліну, өсу, сору, өткізу).

• Әр аймақтың құрылысын сипаттайды (ұлпалардың орналасуы, жасушалардың ерекшеліктері).

• Әр аймақтың атқаратын негізгі қызметтерін түсіндіреді.

• Әр аймақтың ерекшеліктерін атайды (мысалы, тамыр түктерінің болуы, өткізгіш шоқтардың орналасуы).

• Аймақтардың өзара байланысын көрсетеді.

• Тамырдың ішкі құрылысының өсімді күшін маңыздылығын бағалайды.

• Әр аймақтың құрылысы мен қызметініңбайланысынтүсіндіреді.

2 - тапсырма: Сәйкестіктіорнатыңыз

Тамырдың аймақтары мен олардың қызметтерін сәйкестендіріңіз:

№	Аймақтар	Қызметі
1	Өсу аймағы	Су мен минералды заттардың сіңірілуі
2	Бөліну аймағы	Заттардың жоғары қарай қозғалысы
3	Сору аймағы	Жасушалардың белсенді бөлінуі
4	Өткізу аймағы	Жасушалардың ұзаруы және мамандануы

Дескриптор:

• Тамырдың негізгі аймақтарын анықтайды.

• Әр аймақтың атқаратын негізгі қызметтерін біледі.

• Тамыр аймақтары мен олардың қызметтері арасындағы сәйкестікті орнатады.

[3 , 47]

3.Тест тапсырмалары:

1. Егер бұл аймақты алып тастаса, тамыр ұзарып өсуін тоқтатады:

А) Тамыр оймақшасы

В) Сору аймағы

С) Бөліну аймағы

Д) Өсу аймағы

2. Тамыр түкшелері бар аймақ:

А) Сору аймағы

В) Өсу аймағы

С) Өткізу аймағы

Д) Тамыр оймақшасы

3. Сыртқы жасушалары өлі жасушалар:

А) Бөліну аймағы

В) Тамыр оймақшасы

С) Өткізу аймағы

Д) Сору аймағы

4. Бұл аймақтар арасында бөлу шегі жоқ:

А) Бөліну аймағы

В) Өткізу аймағы

С) Сору аймағы

Д) Өсу аймағы

5. Сору аймағында сіңірілген заттардың сабаққа түсуін қамтамасыз етеді

А) Сору аймағы

В) Өткізу аймағы

С) Бөліну аймағы

Д) Өсу аймағы

[4 , 46-47]

Дескриптор:

Тамырдың өсу аймағын атайды.

• Тамырдың бөліну аймағын анықтайды.

• Тамырдың сору аймағын көрсетеді.

• Тамырдыңөткізуаймағынажыратады.

• Тамырдың оймақшасын анықтайды.

Тақырып: Тамырдың ішкі құрылысы

7.1.3.4 – сабақтың құрылысы мен қызметі арасындағы байланысты сипаттау

1 – тапсырма: Сәйкестікті орнатыңыз:

Төменде тамырдың құрылымдық бөліктері мен олардың қызметтері берілген. Әр бір құрылымдық бөлікке сәйкес келетін қызметті табыңыз.

Құрылымдықбөлік	Қызметі
1. Өткізгіш шоқтар	А. Механикалық беріктікті қамтамасыз етеді
2. Өзек	Ә. Су мен минералды тұздарды өткізеді
3. Қабық	Б. Қоректік заттарды сақтайды
4. Механикалық ұлпа	В. Тамырды сыртқыортаның әсерінен қорғайды

[5 , 5-8]

Дескриптор:

• Қабықтың қорғаныш қызметін түсіндіреді.

• Сүректің тірек және өткізу қызметтерін жазады.

• Өзектің қоректік заттарды сақтау қызметін көрсетеді.

• Өткізгіш шоқтардың су мен минералды тұздарды және органикалық заттарды тасымалдау қызметін көрсетеді.

2 – тапсырма: Проблемалық сұрақ:

Егер тамырдың механикалық ұлпасы зақымданса, өсімдікке қалай әсер етеді? Жауабыңызды егізіңіз.

________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

[5, 44 - 45]

Дескриптор:

• Механикалық ұлпаның зақымдануы тамырдың беріктігін төмендететінін болжайды.

• Өсімдіктің топырақтағы тірек функциясының бұзылуын талдайды.

• Зақымдану су мен қоректік заттардың сіңуіне әсер етуі мүмкін екенін көрсетеді.

• Зақымданудың өсімдіктің жалпы жағдайына әсерін бағалайды.

Тақырып: Жоғары сатыдағы өсімдіктердің тасымалдаушы ұлпалары

7.1.3.5 – флоэма мен ксилеманың элементтерін құрылысын салыстыру

1 – тапсырма: Кестені толтырыңыз:

Төменде флоэма мен ксилеманың элементтерінің сипаттамалары берілген. Кестенітолтырыңыз.

Элемент	Флоэма	Ксилема
Құрылысы
Қызметі
Жасушалардыңтүрі
Қабырғаларыныңерекшеліктері
Заттардыңқозғалысбағыты

[6 , 4-5]

Дескриптор:

• Флоэманың негізгі элементтерін атайды (елеуіш тәрізді түтіктер, серік жасушалар).

• Ксилеманың негізгі элементтерін атайды (трахеидтер, трахеялар).

• Флоэманың тірі жасушалардан (елеуіш тәрізді түтіктер, серік жасушалар) тұратынын атайды.

• Ксилеманың өлі жасушалардан (трахеидтер, трахеялар) тұратынын атайды.

• Флоэма жасушаларының қабырғаларының жұқа екенін атайды.

• Ксилема жасушаларының қабырғаларының қалың және лигнинмен қапталған екенін атайды.

• Қабырғаларының ерекшеліктерінің тасымалдау қызметіне әсерін түсіндіреді.

• Флоэмада заттардың екі бағытта да (жоғары және төмен) қозғала алатынын атайды.

• Ксилемада заттардың тек жоғары қарай қозғалатынын атайды.

2 – тапсырма: Сызбаны салыстырыңыз:

Флоэма мен ксилеманың элементтерінің сызбаларын салыстырыңыз. Олардың құрылысындағы ұқсастықтар мен айырмашылықтарды атаңыз.

[6 , 10-11]

• Дескриптор:

• Флоэманың елеуіш тәрізді түтіктерінің құрылысын сипаттайды (жасушалардың арасындағы елеуіш пластинкалар).

• Серік жасушалардың қызметін түсіндіреді (елеуіш тәрізді түтіктерге көмектесу).

• Ксилеманың трахеидтері мен трахеяларының құрылысын сипаттайды (өлі жасушалар, қабырғаларында лигнин бар).

• Екеуі де өткізгіш ұлпалар екенін атайды.

• Екеуі де өсімдік бойымен заттарды тасымалдайтынын көрсетеді.

• Флоэма органикалық заттарды тасымалдайтынын, ал ксилема су мен минералды тұздарды тасымалдайтынын атайды.

• Флоэма тірі жасушалардан, ал ксилема өлі жасушалардан тұратынын көрсетеді.

• Флоэмада заттар екі бағытта да қозғала алады ал ксилемада тек жоғары қарай қозғалады.

3 – тапсырма: Кестенітолтырыңыз:

Ұлпа түрі	Құрылысы	Қызметі	Жасушалардың түрі	Қабырғаларының ерекшеліктері	Заттардың қозғалыс бағыты
Флоэма
Ксилема

[7 , 4-5]

Дескриптор:

• Тасымалдаушы ұлпалардың негізгі түрлерін анықтайды (флоэма, ксилема).

• Әр ұлпаның құрылысын сипаттайды (элементтердің орналасуы, жасушалардың ерекшеліктері).

• Әр ұлпаның атқаратын негізгі қызметтерін түсіндіреді (органикалық заттарды, су мен минералды тұздарды тасымалдау).

• Әр ұлпаның жасушаларының түрлерін атайды (елеуіш тәрізді түтіктер, серік жасушалар, трахеидтер, трахеялар).

• Әр ұлпаның жасушалары қабырғаларының ерекшеліктерін сипаттайды (жұқа, қалың, лигнинмен қапталған).

• Әр ұлпаның заттардың қозғалыс бағыттарын көрсетеді (екі бағытта, жоғары қарай).

• Ұлпалардың өзара байланысын көрсетеді.

• Тасымалдаушы ұлпалардың өсімдік үшін маңыздылығын бағалайды.

• Әр ұлпаның құрылысы мен қызметінің байланысын түсіндіреді.

Тақырып: Қан айналым мүшелері – жануарлардағы тасымал

6. – жануарларда заттар тасымалына қатысатын мүшелерді танып білу

1 – тапсырма: Сөйлемдерді аяқта:

А) Қан тамырлар жүйесі ең алғаш пайда болған жануарлардың өкілі -

Ә) Ең бірінші жүрек пайда болған жануар –

Б) Шаянның жүрегі –

В) Жәндіктерде қан тасымалдайды –

Г) Жүрегі екі қуысты, бір қанайналым шеңбері –

Ғ) Қарыншаларында пердешелері бар жануар –

Д) Кіші қан айналым шеңбері _____________ арқылы өтеді.

Е) Құстардың жүрегі _________ қуысты, ________ қан айналым шеңбері.

[8 , 16-19]

Дескриптор:

• Қан тамырлар жүйесі алғаш пайда болған жануарларды атайды (буылтық құрттар).

• Ең алғаш жүрек пайда болған жануарды атайды (буылтық құрттар).

• Шаянның жүрегінің құрылысын атайды (қап тәрізді).

• Жәндіктерде қан тасымалдайтын сұйықтықты атайды (гемолимфа).

• Екі қуысты жүрегі бар және бір қанайналым шеңбері бар жануарларды атайды (балықтар).

• Қарыншаларында пердешелері бар жануарларды атайды (бауырымен жорғалаушылар).

• Кіші қанайналым шеңбері өтетін мүшені атайды (өкпе).

• Құстардың жүрегінің қуыстарының санын және қанайналым шеңберлерінің санын атайды (төрт қуысты, екі қанайналым шеңбері).

2. – тапсырма: Буылтық құрттың қан айналым жүйесі:

Жүрегі –

Қанның түсі –

Қан тамырлары –

[9 , 8-9]

Дескриптор:

• Буылтық құрттың жүрегінің қан тамырларының жиырылуынан пайда болатынын атайды.

• Жүректің арқа қан тамырында орналасқанын көрсетеді.

• Жүректің қанды дененің алдыңғы бөлігіне қарай айдайтынын түсіндіреді.

• Буылтық құрттың қанының түсінің қызыл екенін атайды.

• Қанның құрамында гемоглобин бар екенін түсіндіреді.

• Қанның оттегін тасымалдау қызметін сипаттайды.

• Буылтық құрттың арқа және құрсақ қан тамырлары бар екенін атайды.

• Қанның арқа тамырынан алға, құрсақ тамырынан артқа қарай қозғалатынын көрсетеді.

• Қан тамырларының өзара байланысын түсіндіреді.

3– тапсырма: Ұлу мен бақаның қан айналым шеңберін салыстыр:

[10 , 11-12]

Дескриптор:

• Ұлудың ашық қан айналым жүйесін анықтайды.

• Ұлудың жүрегінің құрылысын атайды.

• Бақаның жабық қанайналым жүйесін анықтайды.

• Бақаның жүрегінің құрылысын атайды (үш камералы).

• Ұлу мен бақаның қан айналым жүйесінің ұқсастықтарын атайды (жүрек, қантамырлары).

• Ұлу мен бақаның қанайналым жүйесінің айырмашылықтарын атайды (ашық/жабық жүйе, жүрек құрылысы).

Тақырып: Қан айналым мүшелері – жануарлардағы тасымал

1. – тапсырма: Сәйкестігін тап:

	Жүрек		Жануар
1		А
2		В
3		С
4		Д

[11 , 22-26]

Дескриптор:

Жануарлардың жүрек құрылысының ерекшеліктерін анықтау:

• Балықтардың жүрегінің құрылысын атайды (екі камералы).

• Қосмекенділердің жүрегінің құрылысын атайды (үш камералы).

• Бауырымен жорғалаушылардың жүрегінің құрылысын атайды (үш камералы, кейбірінде төрт камералы).

• Құстар мен сүтқоректілердің жүрегінің құрылысын атайды (төрт камералы).

2. – тапсырма: Қан айналым шеңберлерінің маңызын түсіндір:

___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

[12 , 39-41]

Дескритор:

• Қанайналымның үлкен және кіші шеңберлерін атайды.

• Әр шеңбердің басталу және аяқталу нүктелерін көрсетеді.

• Қанның әр шеңбердегі қозғалыс бағытын сипаттайды.

• Үлкен қанайналым шеңберінің қызметін түсіндіреді (барлық мүшелерге оттегі мен қоректік заттарды жеткізу, көмірқышқыл газын шығару).

• Кіші қанайналым шеңберінің қызметін түсіндіреді (өкпедегі газ алмасу, қанды оттегімен байыту және көмірқышқыл газынан тазарту).

• Әр шеңбердің ағза үшін маңыздылығын көрсетеді.

3. – тапсырма:

Кестені толтырыңыз:

Жануарлар тобы	Жүрек құрылысы	Қан тамырлары	Қанның ерекшеліктері	Қанайналым ерекшеліктері
Буылтық құрттар
Ұлулар
Балықтар
Қосмекенділер
Бауырымен жорғалаушылар
Құстар
Сүтқоректілер

[13 , 22 – 31 ]

Дескриптор:

• Жануарлардың негізгі топтарын анықтайды (буылтық құрттар, ұлулар, балықтар, қосмекенділер, бауырыменжорғалаушылар, құстар, сүтқоректілер).

• Әр жануарлар тобының жүрек құрылысын сипаттайды (камералардың саны, құрылыс ерекшеліктері).

• Әр жануарлар тобының қан тамырларының ерекшеліктерін атайды (түрлері, орналасуы).

• Әр жануарлар тобының қанының ерекшеліктерін сипаттайды (түсі, құрамы).

• Әр жануарлар тобының қан айналым ерекшеліктерін түсіндіреді (шеңберлердің саны, қанның қозғалыс бағыты).

• Жануарлардың әр түрлі топтарының қанайналым жүйесінің ерекшеліктерін салыстырады.

• Қанайналым жүйесінің эволюциялық дамуын көрсетеді.

• Әр жануарлар тобының қан айналым жүйесінің тіршілік ортасына байланысын түсіндіреді.

Бөлім бойынша қорытынды тест

Нұсқа 1

1. Өсімдіктерде су мен минералдардың тасымалдануын қамтамасыз ететін негізгі тін:

   • а) Өң

   • б) Сүрек

   • в) Камбий

   • г) Тін

2. Жануарларда оттегі мен көмірқышқыл газының тасымалдануы қай жүйе арқылы жүзег еасырылады?

   • а) Ас қорыту жүйесі

   • б) Тыныс алу жүйесі

   • в) Қанайналым жүйесі

   • г) Зәр шығару жүйесі

3. Өсімдіктерде фотосинтез нәтижесінде түзілген органикалық заттар қай тін арқылы тасымалданады?

   • а) Сүрек

   • б) Өң

   • в) Камбий

   • г) Тін

4. Қанның құрамындағы оттегіні тасымалдайтын жасушалар:

   • а) Лейкоциттер

   • б) Тромбоциттер

   • в) Эритроциттер

   • г) Лимфоциттер

5. Өсімдіктерде судың булануы арқылы заттардың жоғары қарай қозғалу процесі қалай аталады?

   • а) Диффузия

   • б) Осмос

   • в) Транспирация

   • г) Фотосинтез

6. Жануарларда ас қорыту нәтижесінде түзілген қоректік заттар қай жүйе арқылы қанға сіңіріледі?

   • а) Тынысалужүйесі

   • б) Ас қорытужүйесі

   • в) Зәршығаружүйесі

   • г) Қанайналымжүйесі

7. Өсімдіктерде тамырдан жапыраққа дейін судың қозғалуын қамтамасыз ететін күш:

   • а) Желдіңкүші

   • б) Күнніңкүші

   • в) Тамыр қысымы және транспирация

   • г) Жердің тарту күші

8. Жануарларда қанның құрамындағы көмірқышқыл газы қай мүше арқылы шығарылады?

   • а) Бүйректер

   • б) Өкпе

   • в) Бауыр

   • г) Тері

9. Өсімдіктерде лептесіктердің қызметі:

   • а) Фотосинтез

   • б) Транспирация және газ алмасу

   • в) Су мен минералдардың тасымалдануы

   • г) Органикалық заттардың тасымалдануы

10. Жануарларда қанның құрамындағы қалдық заттар қай мүше арқылы шығарылады?

    • а) Өкпе

    • б) Бауыр

    • в) Бүйректер

    • г) Тері

[14 , 75 - 79]

Жауаптар:

1. б

2. в

3. б

4. в

5. в

6. б

7. в

8. б

9. б

Нұсқа 2

1. Өсімдіктерде судың жоғары қарай қозғалуын қамтамасыз ететін негізгі күш:

   • а) Диффузия

   • б) Осмос

   • в) Транспирация

   • г) Фотосинтез

2. Жануарларда қанның құрамындағы оттегі қай мүшеге жеткізіледі?

   • а) Бүйректер

   • б) Өкпе

   • в) Барлық жасушаларға

   • г) Бауыр

3. Өсімдіктерде органикалық заттардың тасымалдануы қай бағытта жүзеге асырылады?

   • а) Тек жоғарықарай

   • б) Тек төменқарай

   • в) Жоғары және төмен қарай

   • г) Көлденең бағытта

4. Қанның құрамындағы қорғаныш қызметін атқаратын жасушалар:

   • а) Эритроциттер

   • б) Лейкоциттер

   • в) Тромбоциттер

   • г) Плазма

5. Өсімдіктерде газ алмасу қай мүше арқылы жүзеге асырылады?

   • а) Тамыр

   • б) Сабақ

   • в) Жапырақ

   • г) Гүл

6. Жануарларда ас қорыту нәтижесінде түзілген қоректік заттар қай сұйықтық арқылы тасымалданады?

   • а) Лимфа

   • б) Зәр

   • в) Қан

   • г) Тер

7. Өсімдіктерде тамыр қысымының қызметі:

   • а) Фотосинтез

   • б) Транспирация

   • в) Судың жоғары қарай қозғалуы

   • г) Газ алмасу

8. Жануарларда қанның құрамындағы көмірқышқыл газы қай жасушалар арқылы тасымалданады?

   • а) Эритроциттер

   • б) Лейкоциттер

   • в) Тромбоциттер

   • г) Плазма

9. Өсімдіктерде лептесіктердің ашылуы мен жабылуын реттейтін факторлар:

   • а) Жарық және су

   • б) Температура және жел

   • в) Топырақ және ауа

   • г) Тыңайтқыштар

10. Жануарларда қанның құрамындағы қалдық заттар қай сұйықтық арқылы шығарылады?

    • а) Лимфа

    • б) Зәр

    • в) Тер

    • г) Қан

[15, 88-91]

Жауаптар:

1. в

2. в

3. в

4. б

5. в

6. в

7. в

8. а

9. а

10. б

Дескриптор:

• Су мен минералды тұздардың тасымалдану жолдарын атайды.

• Органикалық заттардың тасымалдану жолдарын көрсетеді.

• Қанайналым жүйесінің құрылысын атайды.

• Тыныс алу жүйесіндегі газ алмасу процесін түсіндіреді.

• Өсімдіктер мен жануарлардың тіршілігіндегі тасымалданудың рөлін көрсетеді.

• Заттардың тасымалдануының әр түрлі факторларға тәуелділігін талдайды.

• Өсімдіктер мен жануарлардағы заттардың тасымалдануының ұқсастықтары мен айырмашылықтарын ажыратады.

• Әр түрлі жануарлардың қанайналым жүйесінің құрылысын салыстырады.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. А. Оспанов, Т. Ахметжанова, Қ. Кульбаева, Биология «Шың кітап», Алматы, «Шың-кітап» баспасы, 2021;

2. Жунусова К,,Алимкулова Р., Жумагулова К. Учебник 7 класса по биологии. – Алматы: Атамура, 2022;

3. Соловьева А. Р., Ильясова Э. М., «Биология оқу құралы», Алматы: Атамұра, 2020;

4. Төленбек И., «Адам мен жануарлар физиологиясы», Алматы: «Білім», 2022.

5. Физиология растений: Авторы: П.А. Герасимович. – Минск: Вышэйшая школа, 1991.

6. Физиология животных: Авторлары: Н.А. Базанова, А.А. Глаголева. – Москва: Высшая школа, 1988.

7. Демьянков Е.Н. «Биология в вопросах и ответах». М. «Просвещение». 2020;

8. Есжанов Б. Е., Дәуітбаева К. Ә., Оспанбаева Ж. О., «Жануарлар әлемі», Алматы: «Аруна», 2023;

9. Сағымбай Ө. Ж., Есжанов Б. Е., Дәуітбаева К. Ә., «Жануарлар. құстар, жәндіктер», Алматы: «Аруна», 2023.

10. Жасушабиологиясы: Авторлары: Б. Алпысбаева, С. Әбілаева. – Алматы: Мектеп, 2010.

11. Өсімдіктердің анатомиясы мен морфологиясы: Авторлары: Т. Дарканбаева, А. Арыстангалиев. – Алматы: Қазақ университеті, 2004.

12. Адам және жануарлар физиологиясы: Авторлары: Р. Бөкеева, А. Жұмаділова. – Алматы: Білім, 2003.

13. А. К. Мұқашев. "Заттардың тасымалдану механизмдері". Журнал "Биология", 2021, №3, 45-50 беттер.

14. Е. Т. Тұрысбек. Заттардыңтасымалдануы: практикалықжәнеэксперименттікзерттеулер. Алматы: "Тенгри", 2020.

15. Жануарлар физиологиясы: Авторлары: Р. Бөкеева, А. Жұмаділова. – Алматы: Білім, 2002.