#1 слайд
§28-29 Түркі империясы - көшпенділер мемлекеттілігінің классикалық үлгісі. Оқу мақсаты: 10.3.1.2 -Қазақстанда мемлекеттіліктің қалыптасуының тарихи кезеңдерін түсіндіру; 10.3.2.1 -деректерді талдау негізінде түркі мемлекеттерінің дамуын зерттеу, мемлекет құрылысындағы сабақтастықты анықтау; 10.3.2.2 -ерте және дамыған орта ғасырлардағы түркі мемлекеттерінің геосаяси белсенділігін сипаттау

1 слайд

#2 слайд
- Бірінші Түрік қағандығы (552-603 жж) - Батыс Түрік қағанаты (603-704 жж) Шығыс Түрік (екінші Түрік) қағандығы (682-744 жж) Түргеш қағандығы (704-756 жж) Бірінші Түрік қағандығы мен Батыс Түрік қағандығы тек түркі тайпаларын ғана емес, сондай-ақ басқа да тайпалар мен отырықшы халықтарды біріктірген көшпелілер империялары болды. Түркі империялары жалпыимпериялық құрылымды, идеологияны, ортақ жазу мен ортақ тілді қойып, олардың басын біріктіруге ұмтылды. 

2 слайд

#3 слайд
Түркі тайпалары Ғұн империясы ыдырағаннан кейін Орталық Азия аумағында ғұндардың мұрагерлері Түркі тілдес тайпалардың І мыңжылдықтың ортасында шоғырлануы Ұлы Далада көшпелілелер империяларының - Түрік қағандықтарының пайда болуына әкелді. Түрік қағандықтары сақтар, қаңлылар, үйсіндер мен ғұндар бастаған көшпелілер мемлекеттілігінің дәстүрлерін жалғастырды.

3 слайд

#4 слайд
Бірінші Түрік қағандығы /552-603 жж/ Астанасы – Суяб қаласы Негізгі қағандары: Бумын, Мұқан, Істемі. І. Мемлекетті қаған басқарды. Қағанның міндеті: 1.Будынды (халық) басқару 2.Көсем, сот, абыз рөлін атқарды. 3.Әсербасшы болды, әскери жорықтар ұйымдастырды. 4.Басып алған елдерін өз қарамағынан шығармай ұстау. ІІ. Қағаннан кейін басқару жүйесінде бектер тұрды. Бектер қол астындағы әскерге жауап берді. Бектер – ру ақсүйектері болып есептелді. Бектер қол астындағы Ашина руы – ең жоғарғы ру болып есептелді. ІІІ. Түрік қағанатында барлық ер адамның жауынгерлік қабілеті мықты болуы шарт болып есептелді. Барлық ерлер, оның ішінде қағандар мен бектер де жауынгерлер болып саналды.

4 слайд

#5 слайд
Тарихы Түркілер – ғұндардың ұрпақтары. 552 жылы құрылған Түрік қағанатының негізін салушы – Ашина руынан шыққан Бумын қаған. Бумын қағанға халқы «Ұлы Жабғу» атағын берген. Бумынның мұрагері Мұқан қаған Орталық Азия мен Оңтүстік Сібірде түркілердің үстемдігін орнатты, Солтүстік Қытай мемлекеттеріне салық салды. VI ғасырға қарай түркілер Жетісуды иеленді, Аралға дейінгі аумақты мекендеді. Аварлардың (жужандардың) соңына түсе отырып, Орал маңы мен Еділ бойын бағындырды. VI ғасырдың екінші жартысында Істемі қаған Иран шахымен одақтасып, эфталиттерді жеңді, Әмудариядан солтүстікке қарайғы барлық жерлерді бағындырды.  Одан кейін Істемі Солтүстік Кавказды жаулап алып, Византияға баратын Ұлы Жібек жолының «солтүстік тармағын» ашып, Византиямен сауда-саттық байланыстар орнатты. Түрік қағанатының ыдырау себептері: 1.Билеуші топтар арасындағы шайқас 2.Қытайдың кұшеюі, түрік қағанатына шабуылы 603 жылы түрік қағанаты екіге бөлініп кетеді: 1. Батыс Түрік қағанаты. 2. Шығыс Түрік қағанаты

5 слайд

#6 слайд
Батыс Түрік қағандығы /603-704 жж/ Астанасы – Суяб І. Мемлекетті қаған (жабғу) басқарды. Батыс Түрік қағанаты «Он оқ будун» елі деп атады. Он тайпадан құралды.  Батыс Түрік қағанаты «бес оқ - дулу» «бес оқ - нушиби» /шығыс бөлігі / /батыс бөлігі / Шығыс Түркістан, Шу өзені Жетісу Негізгі қағандары: Шегу, Тон, Елтеріс.

6 слайд

#7 слайд
Батыс Түрік қағандығы Шегу мен Тон жабғу кезінде гүлдену шегіне жетті. Тон жабғудың өлімінен кейін дулу мен нушибидің арасында өзара соғыс болып, ол қағандықтың ыдырауына әкелді. Батыс Түрік қағанатының шаруашылығы: отырықшылық пен көшпелілік қатар дамыды. Орта Азиялық мемлекеттер Хорезм, Ферғана, Шаш, Соғды елдері оларға салық төлеп отырды. Батыс Түрік қағанатындағы соғдылықтардың орны: Соғдылар Ұлы Жібек жолы арқылы саудамен айналысқан.  Жетісуда соғдылардың бірнеше ондаған қалалары болған. Соғдылықтар қағандықтағы ақша соғу ісін жүзеге асырып отырды. Елтеріс әкімшілік реформасы: 630-704 жылдары Батыс Түрік қағанында ұзаққа созылған дағдарыс уақыты болды. 634 жылы нушибиге сүйеніп, «он оқ» жүйесін қалпына келтірді. Өзге елдерге бақылауды күшейту үшін қаған туысы – «шад» жіберілді. Дулулар өздеріне жіберілген шадты қаған етіп сайлайды. Қытайлармен (Таң империясы) жүргізілген жиырма жылдық соғыс нәтижесінде ыдырайды.

7 слайд

#8 слайд
Шығыс Түрік (Екінші түрік) қағандығы немесе АШИНА мемлекеті деп те аталды. 682-744 жж Орталығы – Өтікен (Хангай тауларынан Алтайға дейін) Мемлекетті қаған басқарды. Негізгі қағандары: Құтлық, Қапаған, Білге Шығыс Түрік қағанатын Ашина әулеті деп те атаған. 682 жылы шығыс түркілер Қытайдан өз тәуелсіздігін алды. Бірінші қағаны Құтлық болды. Қапаған қаған кезінде қағандық өзінің ең жоғарғы шегіне жетті. Білге қағанның кезінде мемлекет 723 жылы Білге қаған мен Күлтегін Қытаймен соғыста жеңіске жетті. 731 жылы әскербасы болған Білгенің көмекшісі Күлтегін қайтыс болады. Білге қаған өз жақындарының қастандығынан қаза табады. Монғолияда, Орхон өзенінің жағасында Білге мен Күлтегінге арналған ескерткіш пен руна жазулары бар тас бағандар тұрғызылды. 744 жылы Ашина әулеті өз өмір сүруін тоқтатты.

8 слайд

#9 слайд
Түргеш қағандығы (704-756 жылдар) Астанасы - Суяб Мемлекетті қаған басқарды. Негізгі қағандары: Үшелік, Сақал (Сұлу). Жетісудағы Қытай тағайындаған билеушіні құлатты. 699 жылы түргештер мен дулу тайпаларын біріктірген тайпа көсемі Үшелік билік орнатты. Түргеш қағанатында «он оққа бөліну», әскери-әкімшілік салт-дәстүр сақталды. Үшелік қаған әкімшілік реформа жүргізді. Үшелік қаған Шу мен Іле жазықтарында өз Ордасын құрып, қағандықты 20 аймаққа бөлді. 708 жылы Үшеліктің мұрагері Сақал (Согэ) Кучадағы Қытай билеушісінің әскерін талқандады. 711 жылы шығыс түркілердің әскері Жоңғарияда Сақалдың әскерін талқандап, қаған қаза тапты. Сұлу Жетісуда өзін қаған етіп жариялап, мемлекетті қалпына келтірді.  Сұлу қаған екі майданда күрес жүргізуге тура келді. Шығыста қытайлар қауіп төндірсе, батыста арабтар қауіп төндірді. Шығыстан төнген қауіпті диломатиялық жолмен шешті. Оңтүстік-батысында Сұлу қаған арабтардың баса-көктеп кіруіне қарсы күреске белсенді қатысты. Арабтар Сұлуға Әбу Музахим яғни, «Сүзеген» деп ат қойды, одан қауіптенді. 732 жылы арабтар түргештерді талқандап, Бұхара кірді. 737 жылы Сұлу қаған шайқаста өлді. Түргеш қағандығы ыдырады.

9 слайд

#10 слайд
Қорытынды І мыңжылдықтың ортасында түркі тайпаларының бірігуі олардың Ұлы Далада мемлекеттік үлгі бойынша көшпелілер империясына жататын бірнеше ірі мемлекет құруына әкелді. Империя – қағандықтар түркі тайпалық одақтарын да, сондай-ақ бағындырған халықтар мен вассалдық мемлекеттерді де біріктірді. Империя бірыңғай әскери-әкімшілік жүйемен басқарылды. Түркі қоғамы аумақтарды басып алу және әскери олжа түсіру идеологиясымен жұмылдырылды. Империяда рулық ақсүйектер артық жағдайға ие болды. Түркі империялары Еуразияның геосаяси сипатын өзгертіп, халықаралық істер мен саудаға белсенді араласты.

10 слайд