«Батыс Қазақстандағы құлпытастар тарихы» Ғылыми жұмыс

1 слайд
Дайындаған: 8-сынып оқушысы Ташаева А.Е. Жетекшісі: Тарих пәні мұғалімі Оразгалиева Е.Ж 2019-2020 оқу жылы.

2 слайд
Абстракт • Жаңа жобаның өзектілігі: Еліміздің тарихы, тарихи ескерткіштері туралы ақпаратты жандандыру мақсатында өлке тарихын зерттеу жұмыстары жүргізілді. • Жобаның мақсаты: Батыс Қазақстандағы құлпытастар тарихын зерттеу, өлкедегі құлпытастардың тізімін жасақтап, өлке тарихын жаңа мәліметтермен толықтыру. • Гипотеза: Өлке тарихын насихаттау, өлке тарихындағы белгісіз тұлғаларды зерттеу арқылы патриоттық тәрбие беруде рөлін көтеру. • Жоба жаңалығы: Есенсай ауылындағы құлпытастардың карта-сызбасын жасау. Құлпытастардың тізімін жасақтап, құрылымына сипаттама беру. • Күтілетін нәтиже: Біздің өңіріміздегі зерттелген құлпытастар туралы BQO сайтынан мәлімет ала алады. • Түрлі бағыттағы оқулықтардан зерттелген құлпытастардағы тарихи тұлғалар туралы ақпарат алады.

3 слайд
• Тақырыптың өзектілігі. Еліміздің егемендік алып, мемлекетіміздің тәуелсіздікке қол жеткізуі төл тарихымыздың ұлттық мүдде тұрғысынан жаңаша зерттелуіне соны серпіліс әкелгені баршамызға белгілі. Осы жылдар ішінде қазақ тарихын қайта таразылауда мемлекеттік деңгейде біраз іс-шаралар жүзеге асырылды. Түрлі бағдарламалар қабылданып, алыс- жақын шетел мұрағаттарынан ұлт тарихына тікелей қатысы бар құнды жәдігерлер елге әкелінді. Ұлттық деңгейге көтерілген тұлғалар тарихын түгендеу бағытындағы тұлғатану саласында да айтарлықтай жұмыстар атқарылды. Елбасымыз таяуда жариялаған «Болашаққа бағдар: Рухани жаңғыру» атты бағдарламалық сипаттағы мақаласында «Туған жер» бағдарламасын қолға алуды ұсынды. Мемлекет басшысы отансүйгіштік сезімнің кіндік қаның тамған жеріңе, өскен ауылыңа, қалаң мен өңіріңе, яғни туған жеріңе деген сүйіспеншіліктен басталатынын қадап айтты. • Сонымен аймақтағы қазақ құлпытастарын зерттеудің қажеттілігі не? Тарихи тұрғыдан маңызы қаншалықты?

4 слайд
• Біріншіден, облыстағы қазақ құлпытастарын зерттеп, зерделеу өлке тарихын, соның ішінде тұлғалар тарихын түгендеп, толыға түсуіне зор септігін тигізеді. Себебі, аталған ескерткіштер жеке тұлғалар басына қойылатын белгі болғандықтан, оларда өлке тарихында өзіндік ізін қалдырған тұлғалардың тағдыр, тарихы түзілген. • Екіншіден, құлпытас баға жетпес шынайы дерек көзі. Өйткені, ескерткіштер мәтіні қысқа да, мәліметтері соншалықты көп болмағанымен деректік жағынан маңызы зор әрі нақты да анық ақпарат беруімен ерекшеленеді. Оның үстіне құлпытастағы жазу мәтіні түпнұсқалығымен құнды. Яғни, тасқа қашалған жазудың бүгінге еш өзгеріссіз сол қалпында жетуімен және басқа мәліметтерге қарағанда неғұрлым дәл түсінік беруімен маңызды. • Үшіншіден, кез-келген құлпытас қазақтың төлқұжаты іспеттес. Онда марқұм болған тұлғаның қай рудан шыққанын анықтайтын ата-тегі туралы, лауазымы, қайтыс болған уақыты мен өмір сүрген жасы, ұрпақтары (баласы, немересі), ру таңбасы жөнінде мәліметтер беріліп, тұлғаның өмірбаяндық ғұмырнамасынан нақты хабардар етеді. • Түйіндеп айтқанда, қазақ құлпытастарын зерттеу төл тарихымыздағы тұғырлы тұлғалар тағдырындағы түйткілдерді тарқатып, түгендеу үшін өте қажет.

5 слайд
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Құлпытастар Қазақстанның барлық жерінде кездеседі. Жалпы тас құлпытастардың шығуы туралы мәселе ғылыми әдебиетте талас тудырады. • Мәйіт үсті құрылыстары көшпенділердің жерлеу-культтік архитектурасы ретінде С.Е.Әжіғалидың монографиялық еңбегінде толық қамтылған [1]. Ғалымның «Архитектура кочевников – феномен истории и культуры Евразии (памятники Арало-Каспийского региона)» деген еңбегінде де Батыс Қазақстан өңіріндегі құлпытастар туралы құнды деректер келтірілген [3]. • Батыс Қазақстан облысындағы құлпытастардың негізгі түрлері алғаш рет 2005 жылы жарық көрген «Батыс Қазақстан құлпытастары» басылымында көрініс тапты. • Соңғы жылдары Батыс Қазақстандағы құлпытастар жүйелі түрде зерттелу үстінде. «Жайық Пресс» ЖШС-ның басшысы Ж.Н.Сафуллиннің бастамасымен облысымыздағы құлпытастар тарихын зерттеу қарқынды түрде жүзеге асуда. 2014 жылы БҚО Ішкі саясат басқармасының қолдауымен ұйымдастырылған «Батыс Қазақстан облысындағы ежелгі құлпытастарды зерттеу бойынша этникалық экспедиция жүргізу» жобасы аясында «Құлпытас сырын ашайық» жинағы құрастырылып, жарық көрді. • Қорыта келгенде, Батыс Қазақстандағы құлпытастар тарихын зерттеу бабаларымыздың бай да баға жетпес тарихи мұраларына деген ынта-ықыласты оятып қана қоймай, өлкеміздегі тұлғалар тарихын толықтыра түсетіндігі сөзсіз.

6 слайд
Мақсаты: Жұмыстың мақсаты – Батыс Қазақстандағы құлпытастар тарихын зерттеу болып табылады. Бұл мақсатқа жету үшін зерттеу жұмысының алдына мынадай міндеттер қойылды: • - Батыс Қазақстандағы құлпытас түрлерін саралау; • - Батыс Қазақстандағы құлпытастардың құрылымын зерделеу; • - Ақжайық ауданындағы құлпытастарға талдау жасау; • - Қаратөбе және Сырым ауданындағы құлпытастардың тарихын айқындау; • - Бөкейліктегі құлпытастардың тарихын баяндау.

7 слайд
• Көлеміне қарай үш түрге бөлінуі ескерткіштердің барлық типтеріне ортақ болып табылады: кішкентай (миниатюралық), оптималды және гиганттық. Бұл әсіресе құлпытастарға және жерлеу орындарына тән. • кішкентай оптималды гиганттық

8 слайд
• Құлпытастар үлкен бес топқа бөлінеді: өңделмеген немесе алғашқы өңдеуден өткен тастан қойылған дөрекі құлпытастар, сәндік-көркемдік (классикалық құлпытастар), ферттар, антропоморфты және уникумдар. Бұл топтардың арасында ескерткіштердің өтпелі типтері кездеседі. • «А» тобы. Дөрекі құлпытастар. Көлемі үлкен емес (биіктігі 0,7 метрден жоғары емес) жазық немесе қырылған плиталар мен блоктар түрінде жерге қағылған құлпытастар. • «Б» тобы. Сәндік-көркемдік құлпытастар. Өте көп және әртүрлі құлпытастардың тобы. Бұл тип барлық аумақта таралған. «В» разряды . Ферт-құлпытастар. Маңғышылақтың бөлек мекендерінде таралған түркімен құлпытастарының ерекще тобы (негізгі ареалы – Түркімения). Бұл құлпытастардың формасы «Ф» - «ферт» әрпіне ұқсағандытан революцияға дейінгі зерттеушілер (Г.Эппель) осылай атаған. «Г» разряды . Антропоморфты құлпытастар Аталған разрядқа анық көрінетін антропоморфты белгілері бар ескерткіштер жатқызылған. «Д» разряды. Уникум-құлпытастар Бұл аталған разрядқа жарқын айрықша белгілері, функционалдық ерекшеліктері бар ескерткіштер жатқызылған.

9 слайд
Сыртқы белгілеріне қарай құлпытастардың бөлінуі

10 слайд
Құлпытастар түрлері

11 слайд

12 слайд
• Облыстағы құлпытастардың электрондық сайты Облысымызда құлпытастарды зертеу ісі соңғы жылдарда қолға алынып, қыруар жұмыстар атқарылып жатыр. Көптеген аудандардағы құлпытастар зерттеу нысанына айналып, олардың тізімі, оқылуы мен түсініктемесі жинақталған кітаптар да жарық көрді. Алайда мұндай шаралар барлық ауданды әлі де қамти қойған жоқ. Кітаптар барша халыққа қолжетімді емес. Сол себепті біз облыстағы құлпытастардың электрондық сайтын жасақтауды ұсынамыз. Сайттың адресі: BQO_kulpitastary •  

13 слайд
Әр ауданға кіру тетігін басқан кезде қорымның атауы, орналасқан жері, құлпытастың суреті, мәтіні мен оқылуы беріледі.   Сонымен қатар сайтта іздеу тетігі болады, іздеу тетігіне қолданушылар өзідерінің тапқысы келетін атасының бірінің атын енгзізеді. Сол кезде дәл сондай атпен жазылған құлпытастардың тізімі шығады. Сонымен қатар қай жерде орналасқаны, мәтіні, суреті де беріледі.  

14 слайд
Сонымен қатар сайтта тек қана құлпытастардың тізімі ғана емес, осы салаға қатысты танымдық бейнематериалдар, пікірлер, мақалалар көруге де болады .

15 слайд
Маршрут картасы

16 слайд
Есенсай ауылының картасы

17 слайд
• Маршрут: Есенсай - Тасоба қорымы-Сүгір қорымы-Қарағай қорымы- Молдахмет сайы-Қарой- Қарқап-Әжімбет ата-Мәтсай- Кеңсуат-Тайландағы Науша батыр-Ақшкол-Есенсай

18 слайд
Өлкетанулық экспедицияны ұйымдастыруға құрал-жабдықтар: 1.Күнделік; 2.Фотоаппарат; 3.Өлшейтін құрал; 4.Күрек; 5.Қылқалам; 6.Бор; 7.Сыр; 8.Компас; 9.Щетка. 10.Номерлер. 11. JPS құралы

19 слайд

20 слайд

21 слайд

22 слайд

23 слайд

24 слайд

25 слайд

26 слайд

27 слайд

28 слайд
Назарларыңызға рахмет