#1 слайд
ДНҚ репарациясыДНҚ репарациясы

1 слайд

#2 слайд
ЖоспарЖоспар  1.Кіріспе1.Кіріспе  2.Негізгі бөлім2.Негізгі бөлім  Мутагендер әсеріМутагендер әсері  Репарацияның типтеріРепарацияның типтері  ДНҚ репарациясының жүру механизміДНҚ репарациясының жүру механизмі  ДНҚ репарациясының бұзылуынан пайда ДНҚ репарациясының бұзылуынан пайда болатын ауруларболатын аурулар

2 слайд

#3 слайд
1.Кіріспе1.Кіріспе Репарация – тірі ағзалардың мутагендік факторлар әрекетіне байланысты Репарация – тірі ағзалардың мутагендік факторлар әрекетіне байланысты ДНК молекуласында пайда болған бұзылуларды қайта қалпына келтіру ДНК молекуласында пайда болған бұзылуларды қайта қалпына келтіру қасиеті. Репарация құбылысы тек ДНК құрылысындағы мутациялық қасиеті. Репарация құбылысы тек ДНК құрылысындағы мутациялық бұзылуларды жөндеуде емес, сонымен қатар тұқым қуалайтын бұзылуларды жөндеуде емес, сонымен қатар тұқым қуалайтын аурулардың қалыптасуында, ерте қартаю процесінде, жасушалардың аурулардың қалыптасуында, ерте қартаю процесінде, жасушалардың ісіктік трансформациясында (канцерогенез) т.б. маңызды рөл атқарады.ісіктік трансформациясында (канцерогенез) т.б. маңызды рөл атқарады. Жалпы, мутациялық өзгергіштік гендер мен хромосомалардағы тұрақты Жалпы, мутациялық өзгергіштік гендер мен хромосомалардағы тұрақты өзгерістер нәтижесінде қалыптасады да, генетикалық материалдың өзгерістер нәтижесінде қалыптасады да, генетикалық материалдың геномдық, хромосомалық және гендік (ДНК молекуласы) деңгейлеріндегі геномдық, хромосомалық және гендік (ДНК молекуласы) деңгейлеріндегі кез келген сандық және құрылыстық бұзылуларға әкеледі. Осыған кез келген сандық және құрылыстық бұзылуларға әкеледі. Осыған байланысты, яғни бұзылуларды қайта қалпына келтіру үшін ДНК байланысты, яғни бұзылуларды қайта қалпына келтіру үшін ДНК репарациясы жұмыс істейді. Қазіргі өзіндік жұмысымда репарацияның репарациясы жұмыс істейді. Қазіргі өзіндік жұмысымда репарацияның түрлерімен және оған жауапты түрлерімен және оған жауапты ферменттердің кемістігінен болатын кемістігінен болатын ауруларды атап, олар туралы мәлімет бере кетпекпін.ауруларды атап, олар туралы мәлімет бере кетпекпін.

3 слайд

#4 слайд
 Биосинтез кезінде және химиялық немесе физикалық агенттер әсерінен Биосинтез кезінде және химиялық немесе физикалық агенттер әсерінен өзгеріске ұшыраған Днқ молекуласының құрлымының қалпына келу өзгеріске ұшыраған Днқ молекуласының құрлымының қалпына келу процессі репарация деп аталады. Латынша “ reparatio” - түзелу, қалпына процессі репарация деп аталады. Латынша “ reparatio” - түзелу, қалпына келу деген мағынаны береді.келу деген мағынаны береді. Репарация бір жасушалыларда, өсімдік жасушаларында және Репарация бір жасушалыларда, өсімдік жасушаларында және жануарларда тірі қалу деңгейн көтеріп, аберациямен гендік мутацияларды жануарларда тірі қалу деңгейн көтеріп, аберациямен гендік мутацияларды төмендетеді. Репарация ерекше ферметтер арқылы жүзеге асады.төмендетеді. Репарация ерекше ферметтер арқылы жүзеге асады. Днқ молекуласын зақымдайтын агенттер 3-ке бөлінеді:Днқ молекуласын зақымдайтын агенттер 3-ке бөлінеді: 1.Физикалық1.Физикалық 2. Химиялық2. Химиялық 3.Биологиялық3.Биологиялық

4 слайд

#5 слайд
 Мутагендер әсеріМутагендер әсері Ең маңызды физикалық мутагендердің бірі- иондаушы Ең маңызды физикалық мутагендердің бірі- иондаушы радиация. Оның әсерінен жасушада бос радикалдар (жұп емес радиация. Оның әсерінен жасушада бос радикалдар (жұп емес молекулалық электрондар) пайда болады.молекулалық электрондар) пайда болады. Тағы бір мутаген – ультракүлгін сәулелер. Олар әсіресе тері Тағы бір мутаген – ультракүлгін сәулелер. Олар әсіресе тері жасушаларына көп әсер етеді. Ультракүлгін сәулелендіруден Днқ жасушаларына көп әсер етеді. Ультракүлгін сәулелендіруден Днқ молекуласында тиминдік димирлер қалыптасады. Бұл ДНК-ның молекуласында тиминдік димирлер қалыптасады. Бұл ДНК-ның репликациясы мен транскрипциясының оқылуы кезінде репликациясы мен транскрипциясының оқылуы кезінде қателіктерге әкеледі.қателіктерге әкеледі. + Химиялық мутагендердің бірі – азоттық қышқыл. Олар + Химиялық мутагендердің бірі – азоттық қышқыл. Олар цитозинді урацилге, аденинді инозинге айналдырады.цитозинді урацилге, аденинді инозинге айналдырады. + Метилнитразамин Днқ-ны OH және NH-ге + Метилнитразамин Днқ-ны OH және NH-ге митилдендіреді.митилдендіреді. + Бензипирен негізінен қауіпсіз, бірақ метобализм кезінде + Бензипирен негізінен қауіпсіз, бірақ метобализм кезінде канцерогендік әсерге ие болады.канцерогендік әсерге ие болады.

5 слайд

#6 слайд
РепарацияныРепарацияны ңң типтері:типтері:  1.1.Жарық репарациясы.Жарық репарациясы. 2.Қараңғылық репарациясы.2.Қараңғылық репарациясы. 3.Репликациядан кейінгі репарациясы.3.Репликациядан кейінгі репарациясы. 4. SOS- репарация.4. SOS- репарация.

6 слайд

#7 слайд
1.1.Жарық репарациясыЖарық репарациясы  Жарықтық репарацияны, яғни жарыкта жүретін репарацияны алғаш, ХХ Жарықтық репарацияны, яғни жарыкта жүретін репарацияны алғаш, ХХ ғасырдың 40 жылдары А. Кельнер ашқан.ғасырдың 40 жылдары А. Кельнер ашқан. Бактериялар мен саңырауқұлақтарға ультракүлгін сәулесімен әсер Бактериялар мен саңырауқұлақтарға ультракүлгін сәулесімен әсер еткенде, ДНК құрылысында пайда болған мутациялар нәтижесінде олар еткенде, ДНК құрылысында пайда болған мутациялар нәтижесінде олар тіршілігін жойған. Сәулелендірілген жасушаларды жарық жағдайға тіршілігін жойған. Сәулелендірілген жасушаларды жарық жағдайға ауыстырғанда, олар тіршілігін жалғастырған. Тәжірибе нәтижесінде көзге ауыстырғанда, олар тіршілігін жалғастырған. Тәжірибе нәтижесінде көзге көрінетін жарық ДНК – құрылысын қалпына келтіріп, жасушалардың көрінетін жарық ДНК – құрылысын қалпына келтіріп, жасушалардың қызмет атқаруына мүмкіндік туғызған деген қорытынды жасалады.қызмет атқаруына мүмкіндік туғызған деген қорытынды жасалады. Кейінірек, ультракүлгін сәулесінің әсеріне ұшыраған жасушаларда көзге Кейінірек, ультракүлгін сәулесінің әсеріне ұшыраған жасушаларда көзге көрінетін жарықтың әсерінен арнайы фотолиаза ферментінің түзілетіні көрінетін жарықтың әсерінен арнайы фотолиаза ферментінің түзілетіні анықталды. Фотолиаза ферменті мутантты ДНК тізбегіндегі қатар анықталды. Фотолиаза ферменті мутантты ДНК тізбегіндегі қатар орналасқан екі пиримидиндік негіздердің арасында түзілген байланысты орналасқан екі пиримидиндік негіздердің арасында түзілген байланысты (димерлер) үзіп, ДНК құрылысын бастапқы қалпына келтіреді.(димерлер) үзіп, ДНК құрылысын бастапқы қалпына келтіреді.

7 слайд

#8 слайд
Типы повреждений ДНКТипы повреждений ДНК

8 слайд

#9 слайд
Жарык репарациясыЖарык репарациясы

9 слайд

#10 слайд
 ЖАРЫҚ РЕПАРАЦИЯСЫЖАРЫҚ РЕПАРАЦИЯСЫ 1. Қалыпты ДНК молекуласы.1. Қалыпты ДНК молекуласы. 2. Ультракүлгін жарығымен сәулелендіру.2. Ультракүлгін жарығымен сәулелендіру. 3. Мутантты ДНК молекуласы .3. Мутантты ДНК молекуласы . 4. Көзге көрінетін жарықтың әсері.4. Көзге көрінетін жарықтың әсері. 5.Фотолиаза ферментінің синтезі.5.Фотолиаза ферментінің синтезі. 6.Димерлердің ажыратылуы.6.Димерлердің ажыратылуы. 7.ДНК құрылысының бастапқы қалпына келуі.7.ДНК құрылысының бастапқы қалпына келуі.

10 слайд

#11 слайд
Эксцизиялық репарация Эксцизиялық репарация  Эксцизиялық репарация көзге көрінетін күндізгі Эксцизиялық репарация көзге көрінетін күндізгі жарықты қажет етпейді. Репарацияның бұл жарықты қажет етпейді. Репарацияның бұл түрінде ДНК – ның бұзылған учаскесі арнайы түрінде ДНК – ның бұзылған учаскесі арнайы ферменттер тобының қатынасуымен кесіліп алып ферменттер тобының қатынасуымен кесіліп алып тасталады да, оның орнына қалыпты тасталады да, оның орнына қалыпты нуклеотидтер жалғанады. Эксцизиялық нуклеотидтер жалғанады. Эксцизиялық репарацияға қатынасатын гликозилаза репарацияға қатынасатын гликозилаза ферменттерінің әрқайсысы нуклеотидтердің түрлі ферменттерінің әрқайсысы нуклеотидтердің түрлі бұзылуларын тауып байланысады.бұзылуларын тауып байланысады.

11 слайд

#12 слайд
Эксцизиялық репарация мына кезеңдерден Эксцизиялық репарация мына кезеңдерден тұрады:тұрады:  1. 1. Мутагеннің әрекетіне байланысты Мутагеннің әрекетіне байланысты ДНК молекуласында тиминдік димер ДНК молекуласында тиминдік димер (T–T)түзіледі.(T–T)түзіледі. 2.2. Тиминдік димер uvrA және uvrB Тиминдік димер uvrA және uvrB белоктарымен танылады. Тиминдік белоктарымен танылады. Тиминдік димерге А белогының екі молекуласы димерге А белогының екі молекуласы және В белогының бір молекуласы және В белогының бір молекуласы жалғанады.жалғанады.  3. 3. ДНКға иілген пішін беру үшін ДНКға иілген пішін беру үшін және В белогы конформациясының және В белогы конформациясының өзгеруіне АТФ энергиясы жұмсалады.өзгеруіне АТФ энергиясы жұмсалады.  4. 4. А белогының екі молекуласы ДНК А белогының екі молекуласы ДНК – дан бөлініп кетеді де, димерлік – дан бөлініп кетеді де, димерлік аймақта В белогының бір молекуласы аймақта В белогының бір молекуласы ДНК – мен байланысқан күйде ДНК – мен байланысқан күйде қалады.қалады.

12 слайд

#13 слайд
 5. 5. ДНК молекуласына uvrC белогы жалғанады. ДНК молекуласына uvrC белогы жалғанады. 6.6. uvrC белогы ДНК тізбегін 5´- ұшынан, ал uvrВ белогы 3´- uvrC белогы ДНК тізбегін 5´- ұшынан, ал uvrВ белогы 3´- ұшынан кеседі. Соңынан С белогы ДНК молекуласынан бөлініп ұшынан кеседі. Соңынан С белогы ДНК молекуласынан бөлініп кетеді.кетеді.  7. 7. Геликаза ферменті (uvr Д белогы) екі жағынан кесілген, Геликаза ферменті (uvr Д белогы) екі жағынан кесілген, ұзындығы 12 нуклеотидке тең ДНК фрагментін негізгі тізбектен ұзындығы 12 нуклеотидке тең ДНК фрагментін негізгі тізбектен бөліп ажыратады. Бұл әрекет те АТФ – ң бір молекуласындағы бөліп ажыратады. Бұл әрекет те АТФ – ң бір молекуласындағы энергияны сіңіре жүреді.энергияны сіңіре жүреді. 8. 8. ДНК полимераза І бұзылған тізбектегі түзілген бос, ашық ДНК полимераза І бұзылған тізбектегі түзілген бос, ашық жерді бұзылмаған екінші тізбекке комплементарлы жерді бұзылмаған екінші тізбекке комплементарлы нуклеотидтермен толтыра бастайды.нуклеотидтермен толтыра бастайды. 9.9. Синтезделген жаңа фрагменттің екі ұшын ДНК – ның бос Синтезделген жаңа фрагменттің екі ұшын ДНК – ның бос ұштарына ДНК – лигаза ферменттері тігіп, жалғап ДНК – ның ұштарына ДНК – лигаза ферменттері тігіп, жалғап ДНК – ның қалыпты құрылымын түзейді.қалыпты құрылымын түзейді.

13 слайд

#14 слайд
2.Қаранғылык 2.Қаранғылык репарациясырепарациясы  Пострепликативтік репарация.Пострепликативтік репарация. Ағзада немесе жасушада жарықтық және эксцизиялық репарация механизмдері жұмыс істемей қалған кезде келесі бір репарация типі – пострепликативтік репарация іске қосылады. Ағзада немесе жасушада жарықтық және эксцизиялық репарация механизмдері жұмыс істемей қалған кезде келесі бір репарация типі – пострепликативтік репарация іске қосылады. Егер ДНК – дағы барлық кемістіктер репликацияға дейін жойылмаса, онда ДНК – дағы бастапқы екі тізбектің біреуінде сол бұзылған учаске (тиминдік димер) сақталып, оған Егер ДНК – дағы барлық кемістіктер репликацияға дейін жойылмаса, онда ДНК – дағы бастапқы екі тізбектің біреуінде сол бұзылған учаске (тиминдік димер) сақталып, оған комплементарлы екінші тізбек қалыпты күйінде қалады. Репликация кезінде бұзылған учаскесі бар тізбекке комплементарлы түзілген жаңа тізбекте сол тиминдік димерге қарсы тесік комплементарлы екінші тізбек қалыпты күйінде қалады. Репликация кезінде бұзылған учаскесі бар тізбекке комплементарлы түзілген жаңа тізбекте сол тиминдік димерге қарсы тесік ашық жер қалады, ал екінші тізбекке сай түзілген жаңа тізбек қалыпты жағдайда синтезделеді. Бұдан кейін, бұзылған учаскенің пострепликативтік репарациясы жүреді:ашық жер қалады, ал екінші тізбекке сай түзілген жаңа тізбек қалыпты жағдайда синтезделеді. Бұдан кейін, бұзылған учаскенің пострепликативтік репарациясы жүреді: 1 1 – RecA белогының молекуласы ашық қалған учаскеге жалғанады; – RecA белогының молекуласы ашық қалған учаскеге жалғанады; 2 2 – RecA белогының бақылауымен рекомбинация жүреді, яғни бастапқы екінші тізбектің комплементарлы бөлігін, бірінші тізбектегі ашық жерге орналастырады; – RecA белогының бақылауымен рекомбинация жүреді, яғни бастапқы екінші тізбектің комплементарлы бөлігін, бірінші тізбектегі ашық жерге орналастырады; 3 3 – комплементарлы бөлігі алынған бастапқы екінші тізбектің бос қалған жері репликация кезінде толықтырылады. Қосылған жаңа учаскелер мен ескі тізбектердің ұштары лигаза – комплементарлы бөлі...

14 слайд