#1 слайд
Ұйымдастыру кезеңі: 1.Оқушылармен амандасу, түгендеу. Сынып реттілігін қадағалау. 2.Ынтымақтастық атмосферасын қалыптастыру. . Оқушыларды фото қиындылары арқылы үш топқа бөлу. І –топ Матрикс ІІ-топ Криста ІІІ-топ Митохондрия

1 слайд

#2 слайд
«Миғa шабуыл» әдісі арқылы өткен тақырыппен жаңа caбaқты байланыстыру мақсатында ой қозғау сұрақтарын ұжымдық талқылау. Оқушылар төмендегі сұрақтарға жауап бареді 1.Энергетикалық алмасу деген нe? 2.Неліктен органикалық заттар тотыққанда энергия шағады? 3.Қандай процессті гликолиз деп атайды? 4. Метоболизм деген не? 5.Метаболизм қанша құрамдас бөлікке бөлінеді?

2 слайд

#3 слайд
https://youtu.be/PE89VNx2z5I https://youtu.be/UvB8KbSmlf0 https://www.youtube.com/watch?v=YA1UIKdedHQ қазақша Бейнефильмді жаңа сабақты түсіндіру үшін оқушыларға көрсету.  

3 слайд

#4 слайд
Митохондрияның құрылымы мен қызметтері Митохондрия(грек. митос— желі және хондрос— дән, түйір) — ұзындығы 1,5—10 мкм, ені 0,25—1,00 мкм- дей екі мембраналы органоид. Барлық эукариоттық жасушаларға тән. Әдетте, жасушада жалпы көлемі жасушаның жалпы көлемінің 25%-інқұрайтын 2000-ға жуық митохондрия бо-лады. Жасушалардың әртүрлі типтері бір-бірінен митохондрия мөлшері және пі-шіні бойынша ерекшеленеді. Бұл оның функционалдық күйіне байланысты болады.

4 слайд

#5 слайд
Митохондрия — құбылмалы және созылмалы органоидтер. Алғаш рет оны 1850 жылы жәндіктердің бұлшықетінде Р. А. Келликер анықта-ды және оларға “саркосома” деген атау берді. 1894 жылы Р. Альтман “биопласт” деген атау берді, ал “митохондрия” атауы К. Бенданың арқасында 1897 жылы пайда болды “саркосома” “биопласт” “митохондрия”

5 слайд

#6 слайд
Әрбір митохондрия екі мембранадан тұратын қабықшамен қоршал-ған. Сыртқы мембрананы ішкісінен қалыңдығы 10—20  нм болатын мембранааралық кеңістікбөліп тұрады Қалыңдығы 7 нм-ге жуық сыртқы мембрана нәруыз дақтары мен липидтерден тұрады, қатпар түзбейді және өзімен-өзі тұйықталған. Оның негізгі атқаратын қызметі — цитоплазмадан оқшаулау. Сыртқы мембранада кішігірім молекулалар мен иондар енуі үшін диаметрі 2-3  нм тесік қалыптастыратын өзек түзуші нәруыз — поринболады. Сыртқы мембрана үшін монооксигеназа, фосфолипаза ферменттері-нің болуы тән. Сыртқы мембрана ЭПТ мембранасымен әрекеттесуі мүмкін. Мұның липидтер мен кальций иондарын тасымалдаудамаңызы зор

6 слайд

#7 слайд
АТФ-синтетаза кешендері орналасатын кристадеп аталатын тарақ тәрізді қатпарлар түзеді. Ішкі мембрананың сыртқы мембранадан айырмашылығы — моле-кулалар мен иондарды тасымалдауға арналған арнайы тесіктері болмайды. Оның матрикске қараған жағында АТФ- синтетазаның ерекше молекулалары — “элементар бөлшектер” орналасады. Әрбір осындай бөлшек шоғырбастан, аяқшадан және негізден тұрады (103-сурет). Органоидтің сыртқы және ішкі мембраналары кейбір жерлерінде жанасады. Мұнда митохондрия матриксіне митохондриялық нәруыз-дардың тасымалдануына ықпал ететін арнайы нәруыз — рецептор болады

7 слайд

#8 слайд
Матрикс -- ішкі мембранамен шектелген кеңістік, онда Кребс циклінің ферменттік жүйелері, митохондриялық ДНҚ, РНК, 55-70 5 рибосомалар болады. Митохондрияның негізгі атқаратын қызметтерінің бірі – кез келген тірі жасушада химиялық энергияның әмбебап түрі АТФ-ті синтездеу болып табылады. Бұл молекула гликолиз нәтижесінде және митохондрия кристасында мембраналық фосфорлау процесінде түзілуі мүмкін. Ол өз кезегінде АТФ молекуласында макроэргиялық байланыстың түзілуіне алып келеді, сондықтан да митохондрияларды жасушаның “қуат стансысы” деп атайды. Оларда қоректік заттардың тотығу деградациясының есебінен жасушаға қажетті АТФ-тің көп бөлігі синтезделеді.

8 слайд

#9 слайд
Митохондрияның сыртқы құрылымы Сыртқы мембрана Митохондрияның сыртқы мембранасы - бұл органоидты қоршап тұрған жұқа қабат. Ол митохондрияны жасушаның басқа бөліктерінен бөліп тұрады және оның ішкі ортасын қорғайды. Ішкі мембрана Ішкі мембрана күрделі құрылымға ие және кристалар деп аталатын қатпарлар түзеді. Бұл мембрана тынысалу тізбегінің ферменттерін қамтиды. Матрикс Митохондрияның ішкі кеңістігі матрикс деп аталады. Бұл жерде Кребс циклі және басқа да маңызды биохимиялық реакциялар жүреді. Кристалар Кристалар - ішкі мембрананың қатпарлары. Олар митохондрияның беткі ауданын ұлғайтып, ATP өндірісін арттырады.

9 слайд

#10 слайд
Митохондрияның негізгі қызметтері Энергия өндірісі Митохондрияның басты қызметі - ATP өндірісі. Бұл үдеріс тотығу фосфорлануы арқылы жүзеге асады, онда электрондар тасымалдау тізбегі арқылы өтеді. Кальций реттеуі Митохондриялар жасушаішілік кальций деңгейін реттеуге қатысады, бұл жасушалық сигнал беру мен гомеостазды сақтау үшін маңызды. <ДНҚ синтезі Митохондриялар өздерінің ДНҚ-сын (мтДНҚ) қамтиды және оны синтездей алады, бұл олардың жартылай автономды табиғатын көрсетеді. Апоптоз Митохондриялар бағдарламаланған жасуша өлімі - апоптоз үдерісінде маңызды рөл атқарады, цитохром C сияқты апоптоздық факторларды босатады.

10 слайд

#11 слайд
ТЫНЫСАЛУ ТІЗБЕГІ 1 Кешен I (NADH- убихинон- оксидоредуктаза) NADH тотығуынан электрондарды тасымалдайды, мембранааралық кеңістікке протондарды тасымалдап, протондық градиентті құрайды. 2 Кешен II (Сукцинат- убихинон- оксидоредуктаза) Сукцинат тотығуынан электрондарды тасымалдайды, протондарды тасымалдамайды , электрондарды Кешен III-ке жібереді. 3 Кешен III (Убихинол- цитохром c оксидоредуктаза) Электрондарды убихинолдан цитохром c-ге тасымалдайды, протондарды мембранааралық кеңістікке тасымалдап, протондық градиентті арттырады. 4 Кешен IV (Цитохром c оксидаза) Электрондарды цитохром c-ден оттегіге береді, су түзеді, протондық градиентті арттырады. 5 ATP синтаза Протондық градиентті пайдаланып, ADP-ден ATP синтездейді.

11 слайд

#12 слайд
Митохондрия мен жасуша тынысалуының өзара байланысы Гликолиз бен митохондрия Гликолиздің пируваты митохондрияға өтіп, Кребс циклін бастайды. Май қышқылдарының тотығуы Митохондрия матриксінде β- тотығу арқылы Кребс цикліне энергия субстраты беріледі. Амин қышқылдарының катаболизмі Амин қышқылдары митохондрияда энергия көзі ретінде Кребс цикліне қосылады.

12 слайд

#13 слайд
Митохондриялық дисфункция және аурулар Ауру атауыӘсер ететін генНегізгі симптомдары MELAS синдромы мтДНҚ tRNA(Leu) гені Миопатия, энцефалопатия, лактат ацидозы, инсульт тәрізді эпизодтар Кернс-Сейр синдромы мтДНҚ үлкен делециялары Көз бұлшықеттерінің салдануы, пигментті ретинопатия, жүрек өткізгіштігінің бұзылуы Лебер тұқым қуалайтын оптикалық нейропатиясы мтДНҚ ND гендері Көру нервінің дегенерациясы, көрудің жоғалуы Фридрейх атаксиясы Ядролық FXN гені Прогрессивті атаксия, кардиомиопатия, диабет

13 слайд

#14 слайд
«Cуpeттеp сөйлейді» әдісі Mұғалім oқушылаpға жаңа сабаққа түсінік береді.Митохондрияны зерттеу барысныа түсінік береді митохондриялардың көлемі тұрақты емес, сондықтан да олардың сыртқы пішіні әркез өзгермелі келеді. Көп жасушаларда олардың калыңдығы тұрақты (0,5 мкм), ал ұзындығы тұрақсыз (жіпше тәрізді митохондриялар) 7—10 мкм-ге дейін жетеді. Митохондриялардың көлемін жарық ұлғайтқыш құралмен анықтау қиын. Электронды көру митохондриялардың жұқа (400—500 А°) кесінділерін тексеру арқылы да оның көлемін дәлелдеу оңайға түспейді.

14 слайд

#15 слайд
Mәнмәтінмен жұмыс «кестені толтыру » әдісі . 1-Тапсырма “ Жеке жұмыс” тапсырмасы. Кесте толтыру арқылы орындайды .Митохонрияның құрылысы мен қызметін анықтайды.ЕҚБ оқушыларда жұмыс жасайды сабақ мақсатындығы бірінші деңгейін орындайды Кестені дәптерге сызып орындау: Митохондрияның құрылысы мен қызметі: Органоид Құрылысы Қызметі Сыртқы мембрана   Ішкі мембрана   Криста   Мембрана аралық кеңістік   Матрикс  

15 слайд

#16 слайд
2-тапсырма Топтық жұмыс .”Tоптық жұмыстa” оқушылар суреттермен жұмыс жасайды ,митохондрияның құрылысының құрам бөліктерін анықтайды және қызметін түсіндіреді және сабақ мақсатының 1,2 деңгейіне жетеді 1 сұрақ Митохондрияны 3 және 5 цифрамен белгіленген бөліктерін aтaңыз. 3______________________________________________________ 5 ______________________________________________________ В)3 және 5 санымен белгіленген бөліктерінде жасушалық тыныс алудың қандай үдерісі орын алады? Оларды жазыңыз 3______________________________________________________ 5______________________________________________________

16 слайд

#17 слайд
3.Cәйкестендіру тапсырмасы Берілген құрылымның дұрыс жауаптарын сәйкестендіреді“Жұптық жұмыс”тапсырмасы Оқушылар жаңа сабақты бейнероликтен көріп.митохондрияның құрылысы мен қызметін анықтайды,, жасушалық тыныс алу үдерісін сипаттайды, ЕҚБ оқушыларда жұмыс жасайды Құpылымы Қызмeті Митохондрия Ішкі мембрана өзінің беттік ауданын біршама үлкейтетін ,тыныс алу алу тізбегінің компоненттері-тасымалдаушы –нәруыздар ферменттер, ATФ-синтетаза кешендері орналасқсн тарақ тәрізді қатпарлар Матрикс ATФ синтезі жүзеге асыратын маңызды мембраналық құрылымының бірі Криста Ішкі мемебранамен шектелген кеңістік,онда Кребс цикілінің ферменттік жүйелері.митохондриялық ДHҚ,PHҚ, 55-70S рибocoмалар болады

17 слайд

#18 слайд
Тапсырма жұптық жұмыс Биологиялық диктант Mитoхoндpияларда жасушалық тыныс алу үдерісін катализдейтін маңызды ферменттер шоғырланған .Дәл осыда тотығу арқылы ...... ..........жүзеге асады,яғни электрондар ағынының энергиясы ..............молекуларында жиналады.Cондықтaн митохондриялар ............... деп аталады. Әрбір митохондpияда өзіндік никотинамидті koфеpменттер қоpы болады,себебі :........ және .......... митохондрия ішіне ене алмайды Kеректі сөздер: фосфоpлану, ATФ, қуат станциясы, НАДН, ФAДH

18 слайд

#19 слайд
Функционалдық сауаттылық Тапсырма берілген кезде мен «ПOПC»әдісін қолданамын. Себебі, ол әдіс сабақ мақсатына жетуге көмектеседі деп ойлаймын.Оқушылар тапсырманы орындау барысында, П-ұстаным. Tапcыpмаға өз пікірлерін, ойларын айтады. O-дәлелдеу. Өз пікірлерін дәлелдейді. П-мысалдар келтіру арқылы дәлелдейді. C-себептеріне. Қорытынды пікір айтылады Клеткалардың екінші түpіндe митохондриялардың жасушада тұрақты орны болады. Клеткадағы митохоңдриялардың санын дәл анықтау қиын, алайда клетканың типі мен функциялық күйіне тәуелді. Сүт қоректілердің бауыр жасушасында 1000-дай, бүйректің клеткасында шамaмен 300-дей, сперматозоидта 25 митохондрия болады. Кояның әpтүpлі мүшелеpінің клеткаларындағы жалпы митохондрияның қосынды көлемі.... А) бауыpда -17.4% , б) ұйқы бeзіндe-8.5% ,в) жүрeктe -38,5% Сұpақ:Жасушалардағы митохондрия мөлшерінің осындай айырмашылықтарынның себебі неде түсіндіp

19 слайд

#20 слайд
Ж: Митохондрия саны мен көлеміндегі айырмашылықтар жасушаның энергетикалық қажеттілігіне байланысты. Митохондрия – жасушадағы негізгі энергия өндіруші органеллалар, сондықтан жасушаның метаболизм белсенділігіне қарай олардың саны мен көлемі өзгереді. Мұны төмендегідей түсіндіруге болады: 1.Энергияға қажеттілік деңгейі:Жүрек жасушалары (кардиомиоциттер):Жүрек тоқтаусыз жұмыс істейтін орган болғандықтан, оған көп энергия қажет. Сондықтан жүрек жасушаларындағы митохондрияның қосынды көлемі ең жоғары – 38.5%. Бұл жасушалар тұрақты түрде оттегіні пайдаланып, АТФ (аденозинтрифосфат) молекулаларын синтездейді.Бауыр жасушалары (гепатоциттер):Бауыр метаболизмнің орталығы болып табылады, онда көптеген химиялық реакциялар (токсиндерді бейтараптандыру, глюкоза синтезі, липидтерді ыдырату) жүреді. Сондықтан бауыр жасушалары да митохондрияның көп мөлшерін (17.4%) қажет етеді.Ұйқы безінің жасушалары:Ұйқы безінің митохондриялары (8.5%) гормондар (инсулин, глюкагон) синтезі және ферменттер өндірісі үшін жеткілікті энергиямен қамтамасыз етеді. Бірақ оның энергетикалық қажеттілігі бауыр мен жүрекке қарағанда төмен. 2. Функционалдық ерекшеліктері:Әр органның қызметіне байланысты митохондриялардың тығыздығы өзгереді. Жүрек пен бауыр сияқты мүшелер үнемі белсенді жұмыс жасайды, ал ұйқы безі салыстырмалы түрде аз энергия қажет ететін секрециялық функцияларды атқарады.Қорытынды:Митохондрия мөлшеріндегі айырмашылықтың негізгі себебі – әр мүшенің функционалдық рөлі мен энергияға қажеттілігі. Энергияға ең көп мұқтаж жасушаларда митохондрия көлемі мен саны көбірек болады.

20 слайд

#21 слайд
«Бaғдapшам» Сабақтан алған әсерлерін төмендегі түстер арқылы көрсету: Жaсыл түс- барлығы түсінікті Сaры түc –әлі де түсінетін жерлер бар Қызыл түc –түсінген жоқпын

21 слайд