Презентация "Тоғыз құмалақ"

1 слайд
ТОҒЫЗҚҰМАЛАҚ ЕРЕЖЕЛЕРІ ЖӘНЕ ДҮНИЕТАНЫМДЫ Қ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ НҰР-СҰЛТАН-2021НҰР-СҰЛТАН-2021

2 слайд
ТОҒЫЗҚҰМАЛАҚ ТОҒЫЗҚҰМАЛАҚ Тоғызқұмалақ – әлемдік мәдениеттің озық үлгілерімен бой теңестіре алатын рухани ойын, логикалық ойлау өнері. Бұл өнердің басты қасиеті – адам санасын жетілдіруге, ақыл-ойын кемелдендіруге ерекше күш салады. Түркі халықтарының ұрпақ тәрбиесіне жауапкершілікпен қарайтынына осы ойынның өзі де дәлел бола алады. Жасөспірімнің дене күшінің мол болуымен қатар, ақылды болуына да көп мән берген бабаларымыз осы ойынды ойлап тапқан.

3 слайд
ТОҒЫЗҚҰМАЛАҚ ТОҒЫЗҚҰМАЛАҚ ТАҚТАСЫТАҚТАСЫ  Тоғызқұмалақ ойыны арнайы тақтада екі адам арасында ойналады. Ойын тақтасы – 2 қазан, 18 отау, 162 құмалақтан тұрады. Ойын басында әр ойыншыға бір қазан, тоғыз отауға тоғыз-тоғыздан салынған сексен бір құмалақ тиесілі.

4 слайд
БАСТАПҚЫ КӨРІНІСБАСТАПҚЫ КӨРІНІС

5 слайд
ЖҮРІС ЖАСАУ ЖҮРІС ЖАСАУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІЕРЕКШЕЛІКТЕРІ  Жүріс ойыншылар тарапынан кезектесіп жүріледі. Жүрісті кімнің жасайтыны жеребемен немесе қарсыластардың келісімімен анықталады.  1. Жүріс жасау үшін өз жағыңыздағы отаулардың бірінен бар құмалақтарды қолға алып, біреуін орнына қалдырып, солдан оңға қарай бір-бірлеп таратамыз. Тарату сәтінде құмалақтар өз отауларымыздан асып кететін болса, қарсыластың отауына таратамыз.

6 слайд
ЖҮРІС ЖАСАУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ  . Егер соңғы құмалақ қарсыластың тақ санды құмалағы бар отауына түсіп, ондағы құмалақтарды жұп қылса (2, 4, 6, 10, 12 және т.б.), сол отаудағы құмалақтар ұтып алынып, өз қазанымызға салынады. Егер соңғы құмалақ қарсыластың жұп санды құмалағы бар отауына түсіп, тақ қылса немесе өз отауымызға түссе, құмалақ ұтып алынбайды. Мәселен, жоғарыдағы тақтадағы алғашқы жағдайда бастаушы N7 отаудағы 9 құмалағын таратса, соңғысы қарсыласының N6 отауына барып түседі және ондағы 9 құмалақ соңғы құмалақпен 10 болып, ұтып алынады және қазанға салынады. Сол кезде тақтада төмендегідей жағдай қалыптасады.

7 слайд

8 слайд
1. Егер қарсылас № 7 отаудағы 9 құмалағын таратса, төмендегі жағдай орын алады. Қостаушы құмалақ ұтып алмайды.

9 слайд
II. II. Тұздық алу ережесіТұздық алу ережесі .. Тоғызқұмалақ ойынында құмалақтан басқа ойында бір рет қарсыластың отауын ұтып алуға да болады. Оны ежелде – “тұзды үй”, қазіргі тілде – тұздық деп атайды. 1. Тұздық алу үшін жүріс жасаған кезде, қарсыластың екі құмалағы бар отауына (маңдайдан басқа) таратқан құмалағыңыздың соңғысын түсіру керек. Сонда сол отауда қалыптасқан 3 құмалақпен бірге отау да ұтып алынып, ойынның аяғына дейін сіздің меншігіңізге айналады.

10 слайд
Мына тақтадағы жағдайға назар Мына тақтадағы жағдайға назар аударайықаударайық

11 слайд
  Осы жағдайда қостаушы ойыншы N7 отаудағы 10 құмалағын тарату арқылы, соңғы құмалағын бастаушының N 7 отауына түсіріп, ондағы 2 құмалақты үшеу етіп, осы құмалақтарды ұтумен қатар, осы отауға тұздық жариялайды.

12 слайд
Ендігі кезде бүкіл ойын барысында N 7 отауға түскен құмалақтар – қостаушының меншігіне айналады.    Тұздық ойында бір рет алынады және N9 отаудан ешқашан алынбайды.  Тұздық аттас отаулардан алынбайды. Мысалы, жоғарыдағы диаграммадағы жағдайда қостаушы ойыншы N7 отаудан тұздық алды, енді бастаушы ойыншы ойын барысында бұл отаудан тұздық алуға қақысы жоқ.  

13 слайд
Мәселен, бұл жағдайда қай Мәселен, бұл жағдайда қай отаудан тұздық ала алады. отаудан тұздық ала алады. Әрине, Әрине, 1 1 отаудан. отаудан.

14 слайд
Сонда мына жағдай Сонда мына жағдай қалыптасады.қалыптасады.

15 слайд
III. III. Атсырау ережесіАтсырау ережесі Ойын аяқталуға жақындаған сайын әр ойыншының отауларындағы құмалақ таусыла бастайды. Әр құмалақ ұтып алынған сайын немесе тұздыққа түскен сайын қарсыластардың жүріс мөлшері кеми береді. Сондықтан ойын соңында қарсыластардың бірінің отауларында жүріс жасай алмайтын жағдай да кездеседі. Ойыншылардың бірінің отауларындағы құмалақты бірінші таусып алып, жүріссіз қалуы – атсырау деп аталады. Атсырауға ұшыраған ойыншының қарсыласы бұл жағдайда қосымша бір жүріс жасап, барлық құмалақтарды өз қазанына салып алады. Мысалы:

16 слайд
Ойын соңыОйын соңы

17 слайд

18 слайд

19 слайд

20 слайд
І. Тоғызқұмалақ – шексіз қозғалыс ойыныІ. Тоғызқұмалақ – шексіз қозғалыс ойыны "Құмалақтың не сегіз, не жеті немесе он бір, он үш болмай дәл тоғыз болу себебі кездейсоқ емес. Қазақ халқының ауызекі сөйлеу тілінде көп кездесетін сандардың бірі – тоғыз (Мысалы, "тоғыз жолдың торабы", "тоғыз қабат торқадан, тоқтышақтың терісі артық", "тоғыз інген боталап, тоғыз інген құлындап"). "Тоғыз" саны ежелгі түркілерде көптік мағынаға ие болған. Бабаларымыз осы санды шексіздік қасиеті бар сан деп түсінген. "Тоғыз жолдың торабы" деген тіркес нақты тоғыз жолды емес, көп жолдың тіркесуін бейнелейді.   Құмалақтың бір қасиеті – оның қозғалысқа бейімділігінде. Оны түртіп қалғанда жылжиды, яғни қозғалады, қозғалысқа түседі. Демек "құмалақ" – қозғалыстың символы, көшпенділіктің коды.

21 слайд
ІІ. Оң жаққа бағыт алуІІ. Оң жаққа бағыт алу : Тоғызқұмалақ ойынындағы жүріс жасау бағыты дәстүрлі дүниетанымдық негіздерден туындаған. Мәселен, Қ.Сапарбеков: "Қазақ атқа мінгенде үзеңгіге сол аяғын салып, оң аяғын ердің оң жағына асырып түсіреді. Былайша айтқанда оң жағына бағыт ұстайды. Сол секілді тоғызқұмалақшылар да құмалағын жүріс кезінде оң жағындағы отауларға салып отырады. Бұл жерде кейбір халықтар оң жақты басқаша түрде ескереді. Мысалы, орыстар аттың оң жағынан мінеді, сиырдың оң жағынан сауады. Дәл осы жерде еске ұстарлық нәрсе сол – қазақ тоғызқұмалақ жүрісін өз бағытына үйлестірген”. Тоғызқұмалақтың кейбір түрлерінде жүріс сол жаққа немесе екі жаққа да таңдау бойынша жасалады. Тоғызқұмалақта тек оң жаққа ғана жасалады.

22 слайд
ІІІ. Жұптың табысты болуы ІІІ. Жұптың табысты болуы Тоғызқұмалақ ойынындағы ұтып алынатын құмалақтар санының жұп болып келуі – дәстүрлі дүниетаным аясында қызықты болжамдар жасауға негіздейді. Көне түркілік дәстүрлі ұғымда бабаларымыз аспанды – әке, жерді – ана деп санаған. Немесе Нұх пайғамбардың кемесінен түскен жан- жануарлардың жұп-жұбымен түсіп, тіршіліктің әрі қарай жалғасуына баспалдақ болғаны белгілі. Сонымен қатар ғалым Қ.Сартқожаұлы "Екі негіз" ұғымы туралы қызықты пікір айтады: "Екі негіз ұғымы байырғы түркілердің әлемді түсіну философиясы. Көне түркілер пайымында әлем – аталық пен аналықтан тұрады. Аталықтың көктегі символы – күн, аналықтікі – ай, жердегі символы – тау, аналықтың символы – су"[8.31] және "Түркілер "екі негіздік" дүниетанымды ұстана отырып, түркі әлемінің барлық бітім-болмысын осы жұптық жүйеге негіздейді. .

23 слайд
ІІІ. Жұптың табысты болуы ІІІ. Жұптың табысты болуы Бұған тоғызқұмалақ ойынындағы "жұп" мәселесін қосуға да болады. Әрине, "екі негіз" ұғымы әлі де тереңдей зерттеуді қажетсінеді, бірақ жұптасып өмір сүрудің өзі табиғи түрдегі – табысқа жетудің жолы екенін бабаларымыз ерте кездерден пайымдаған. Мәселен, тек қана "бас екеу болмай, мал екеу болмайды" деген қанатты сөздің өзі осы дәстүрлі дүниетанымнан алыс кетпейді. Ал калах және овари ойындарында табысты жүріс жасау үшін жалғыз құмалақ немесе 2, 3 шар жеткілікті. Ал түркілік дүниетанымда "жалғыздың үні шықпас", "жалғыздық құдайға ғана жарасқан" деп жалғыздық мәселесіне оң шырай танытпаған. Жұптасып өмір сүру – жаратылғандардың маңдайына жазылған заңдылық.

24 слайд
ІІ VV . Қара шаңырақ . Қара шаңырақ Шетелдік басқа қозғалыс ойындарынан ұлттық ойынның тағы бір ерекшелігі – жүріс жасағанда отауға бір құмалақ қалдыру. Бұл ереже түркі халықтарының дәстүрлі ұғымындағы "қара шаңырақты" сақтап қалу сеніміне байланысты шыққан болуы керек. Ата-ана әрқашан кенже ұлды немесе сүйікті ұлдарының бірін қолына қалдырып, үрім- бұтағы жұрттың орнын жоғалтпай қара шаңырақтың иесі болып отырған.   Қара шаңырақ дегеніміз не? Бұл – мұрагерлік жолмен ұрпақтан-ұрпаққа көшкен бір әулеттің арғы аталарының түтін түтеткен үйі. Қазақ дәстүрі бойынша бір әкеден туған ағайындылар ержетіп, бастарын құраған соң, өз алдарына отау тігіп, бөлек үй болады да, бірі ғана сол шаңырақта әке-шешесінің қолында қалады. Осы ерекшелік тоғызқұмалақ ойынында ереже түрінде көрініс тапқан.

25 слайд
VV . Тұздық алу немесе отауға ие болу. Тұздық алу немесе отауға ие болу Түркі халықтары діни сенімінде ерте кезден Тәңірге табынған және оның ризашылығы үшін құрбандықтар берген. Құрбандықтар жаратушы иеге, Ұмай анаға, аруақтар әлеміне ризашылықпен шалынып отырған. Олар осы киелі күштердің жебеп, қолдап жүретіндеріне сенген. Міне, ұлттық ойындағы тұздық алынған отауға жүріс жасаған сайын бір құмалақтың салынып отыруы (сапарға шығу алдында Тәңірге құрбандық шалу) – осы құрбандық беру ғұрпын елестетеді.   "Халықтар арасында жалпы жаратылысты тігінен алғанда Жоғарғы әлем – Тәңірлер әлемі, Ортаңғы әлем – Адамзат әлемі, Төменгі әлем – аруақтар әлемі деп үшке бөлген". Сондықтан болса керек, тоғызқұмалақ ойынында тұздық – отауда 3 құмалақ болған жағдайда ғана алынады.       .

26 слайд
VV . Тұздық алу немесе отауға ие болу. Тұздық алу немесе отауға ие болу Тоғызқұмалақ ойынында тұздыққа ие болу үшін –қарсыластың 2 құмалағы бар отауына соңғы құмалақты 3 етіп түсіру керек.   Яғни артық отауға ие болу үшін 3 құмалақ өте маңызды. Қазақы дүнитанымда да отауды сақтап қалу үшін отбасыда 3 жанның болуы маңызды. Ол дүниеге келген ұрпақ. Атам қазақ дүниеге нәресте келсе, ұлан асыр той жасаған. Яғни ұрпақтың болашақ үшін маңызы зор.     .

27 слайд
VV І. Атсырау ережесіІ. Атсырау ережесі Атсырау ережесі – халқымыздың адамның өмірден өтуіне байланысты “дәм-тұзы” таусылды мағынасына келетін секілді. Өйткені атсыраудың – өзі жүріс сұрау , ат сұрау , күш сұрау . Күші таусылған , демі таусылған пенде өмірден өтеді . Ондай кезде оның барлық иелігі жарық дүниеде қалып , басқа біреулердің меншігіне өтеді . Сондықтан атсырауға ұшыраған ойыншының қарсыласы қосымша бір жүріс жасап , барлық отауларындағы құмалақтарды өз қазанына салып алады . Егер қосымша жүріс жасағанда жүрісі таусылған қарсыластың отауларына құмалақ түссе , ойын жалғаса береді . Шынында бұл да өте қызықты ерекшелік . Калах пен манкалада жүріс таусылса , ойын тоқтатылады . Ал ұлттық ойында ойыншыға тағы да бір мүмкіндік беріледі . Оның қайтадан тірілуіне , қайтадан күш алуына мұрсат бар .     .

28 слайд
VV ІІ. Отау аттарыІІ. Отау аттары Қазақ халқының әр құбылысқа немесе маңызды оқиғаларға ат қою дәстүрі тоғызқұмалақ ойынында отау аттарына берілген ерекшеліктерден де көрінеді. Тоғызқұмалақ ойынында 18 отау бар . Бұл отаулар екі жаққа тоғыз - тоғыздан бөлінген . Ойыншының бірінің тоғыз отауына берілген атау екінші жақтың да отауларының аты болып табылады . Калах ойынында отауларға реттік нөмірлеу қойылса , ұлттық ойындағы отау аттары ұзақ жылдар ойнаған шебер ойыншылардың тәжірибесіне сүйеніп қойылған . Әрбір отау атын ойлап тапқан ойыншының аты белгісіз болғанымен , бабаларымыздың бұл қойған аттарынан ойынды терең меңгергені байқалады .   . .

29 слайд
VV І. Отау аттарыІ. Отау аттары Тоғызқұмалақ ойынындағы отау аттары қазіргі кезде төмендегіше аталады : N 9 отау – маңдай N 8 отау – көкмойын N 7 отау – қандықақпан N 6 отау – белбасар N 5 отау – бел N 4 отау – атсыратар N 3 отау – атөтпес N 2 отау – тектұрмас N 1 отау– арт.   . .

30 слайд
VV ІІ. Көкмойын туралы бірер сөзІІ. Көкмойын туралы бірер сөз Тоғызқұмалақ ойынындағы отау аттары кездейсоқ қойылмаған. Мысалы, № 8 отауды – көкмойын десек, оның өзінің тағлымдық тарихы бар. Ертеде асау аттарды бұғалық арқылы ұстағанда , жылқының мойыны ертесі күні көкпеңбек болып ісініп кететін болған. Тоғызқұмалақ ойынында да № 8 отау ға құмалақтар ойын барысында көп жиналатын болғандықтан, оны көк мойын деп атаған.   . .