#1 слайд
ҚҰРМАЛАС СӨЙЛЕМ ЖӘНЕ ОНЫҢ ТҮРЛЕРІ Орындаған: Группа: Қабылдаған:

1 слайд

#2 слайд
Сөйлем құрылысына қарай 2-ге бөлінеді : Жай сөйлем Жай сөйлем жалаң ойды білдіреді. Құрмалас сөйлем Құрмалас сөйлем күрделі ойды білдіреді.

2 слайд

#3 слайд
Құрмалас сөйлем Екі немесе одан да көп жай сөйлемнен құрылып, күрделі ойды білдіретін сөйлемдерді құрмалас сөйлем дейміз.

3 слайд

#4 слайд
Құрмала с сөйлем Арала с Салала сСабақт ас

4 слайд

#5 слайд
Салалас құрмалас сөйлем Құрамындағы жай сөйлемдері өзара тәуелсіз,тиянақты болып, өзара тең дәрежеде байланысқан құрмалас сөйлемді салалас құрмалас сөйлем дейміз. тиянақты , тиянақты . Мысалы: Байтаста үн жоқ, өз бетімен самғап барады. «Абай жолы» 5 бет.

5 слайд

#6 слайд
Салалас құрмалас сөйлем Салаластың құрамындағы жай сөйлемдердің бір-бірімен мағыналық қарым-қатынасы әр түрлі болады. Мысалы: Жетімдерге жер бердім, жесірлерге жер бердім. Күлген жақсы, бірақ шектен аса күлу – мәдениетсіздік. Салаластың құрамындағы жай сөйлемдер ыңғайласа байланысқан , себебі баяндауыштары жедел өткен шақта , бір мезгілде, бір бағыттағы іс-әрекетті баяндап тұр. Салаластың құрамындағы жай сөйлемдердің бірінде айтылған ойға екіншісінде айтылған ой қарама-қарсы мәнде байланысып тұр. Бірінші жай сөйлем күлудің жақсы екендігін айса, екінші жай сөйлемде күлудің жаман жағын айтып тұр.

6 слайд

#7 слайд
Ыңғай - лас Себеп- салдар Қарсы лықты Түсінді рмеліТалғау -лыКезек -тес Құрамындағы жай сөйлемдерінің бір-бірімен мағыналық қарым-қатынасына қарай, салалас құрмалас сөйлем алты түрге бөлінеді:

7 слайд

#8 слайд
Өзгеше ыстық қымбат шолпы ең соңғы бір рет шылдыр етті де , білінбей кетті. «Абай жолы» 149 бет Ыңғайлас салалас құрмалас сөйлем Құрамындағы жай сөйлемдерінің бірінде айтылған ойға екіншісінде айтылған ойдың мезгілдес , бағыттас , ыңғайлас мәнде қарым-қатынаста болуын ыңғайлас салалас құрмалас сөйлем дейміз. Ыңғайлас салаластың құрамындағы жай сөйлемдер бір- бірімен жалғаулық шылаулар арқылы да ( да,де,та,те,және,әрі ) , жалғаулық шылаусыз , іргелес тұрып та байланыса беретіндіктен, ыңғайлас салаластарды жалғаулықсыз ыңғайлас салалас және жалғаулықты ыңғайлас салалас деп екіге бөлеміз.

8 слайд

#9 слайд
Себеп-салдар салалас Құрамындағы жай сөйлемдердің алдыңғысы соңғысының немесе соңғысы алдыңғысының себебін білдіретін салалас құрмаластың түрін себеп-салдар салалас дейміз. Құрамындағы жай сөйлемдері жалғаулықсыз іргелес те , жалғаулық шылаулар арқылы да байланысады. Жалғаулықтар мыналар: өйткені, себебі, сондықтан, неге десеңіз, сол себепті. Құнанбайды өзі көріп жүрген атқамінер ішінде бөлекше бағалайтын бір себебі: осындай жердегі ерекше ұстамдылығынан, бойын бермес тұйықтығынан болатын. «Абай жолы» 103 бет.

9 слайд

#10 слайд
Қарсылықты салалас Құрамындағы жай сөйлемдердің біріндегі іс, оқиға екіншісіндегі іс оқиғаға қарама-қарсы болатын салаластың түрін қарсылықты салалас деп атаймыз. Қарсылықты салалас құрамындағы жай сөйлемдердің іргелес тұрып не жалғаулық шылаулар арқылы байланысқанына қарай ол жалғаулықты қарсылықты салалас және жалғаулықсыз қарсылықты салалас деп екіге бөлінеді. Жалғаулықты қарсылықты салаластар: бірақ , сонда да, дегенмен, алайда, әйтсе де, сөйтсе де. Аласа алкүрең бетеге даланы да, бөктер, беткейді де тегіс көгерте бастаған, бірақ аспан ашық емес. «Абай жолы» 135 бет.

10 слайд

#11 слайд
Түсіндірмелі салалас Құрамындағы жай сөйлемдердің алдыңғысы соңғысына нұсқап, ал соңғысы алдыңғы сөйлемнің мазмұнын ашатындай, талдап түсіндіріп тұратын салаласты түсіндірмелі салалас дейміз. Түсіндірмелі салаластың құрамындағы жай сөйлемдер жалғаулық шылаусыз, іргелесе байланысады. Түсіндірмелі салаластың ара-жігінде қос нүкте не сызықша қойылады. Сызықша сонша, соншалық, сондай деген баяндауышы бар сөйлемде кездеседі. Басқа жағдайларда қос нүкте қойылады. Абайдың бұл келісі:ұрын келу деп, жыртыс сала келу деп, кейде есік көріп келу , қол ұстап келу деп те аталады. «Абай жолы» 236 бет.

11 слайд

#12 слайд
Талғаулы салалас Құрамындағы жай сөйлемдер бір-біріне тәуелсіз, дербес әрекеттерді баяндайды да, солардың тек біреуі ғана жүзеге асатынын білдіретін салаласты талғаулы салалас құрмалас сөйлем дейміз. Жай сөйлемдерде тек жалғаулық арқылы байланысады. Жай сөйлемдер жігінде немесе жалғаулығы келген жағдайда үтір қойылады. Талғаулы салаластар не, немесе, не болмаса, я болмаса, болмаса, болмаса, яки, әлде деген шылаулардың қатысуы арқылы жасалады. Ол кезде мен толқындай шапшыған сөздерді жақсы көруші ем, я болмаса шапқан аттай шаңдатқан сөздерді жақсы көруші едім. «Абай жолы»

12 слайд

#13 слайд
Кезектес салалас Құрамындағы жай сөйлемдері арқылы берілген істің , оқиғаның кезектесіп келуін білдіретін салаластың түрін кезектес салалас дейміз. Кезектес салаластың құрамындағы жай сөйлемдер тек салаласа байланысады. Кезектес салаластар бірде, біресе, кейде деген кезектес мәнді жалғаулық шылаулардың қатысуы арқылы жасалады. Бұл жауғалықтар көбінесе жай сөйлемдердің әрқайсысымен қайталанып айтылады да, араларына үтір қойылады. Бірде ұйқы еңсереді, бірде ерік еңсереді. «Абай жолы»

13 слайд

#14 слайд
Сабақтас құрмалас сөйлем Құрамындағы жай сөйлемдердің алғашқысы тиянақсыз болып , соңғысына бағына байланысқан құрмалас сөйлемнің түрін сабақтас құрмалас сөйлем дейміз. Тиянақсыз , тиянақты . Мысалы: Абай мен Ызғұтты қастарына үш- төрт жігіт алып , сол шаруаға қалған.

14 слайд

#15 слайд
Бағыныңқы Басыңқы.Сабақтас құрмаласты былай көрсетуге болады:

15 слайд

#16 слайд
Сабақтас құрмалас сөйлемдер құрамындағы бағыныңқы сөйлемдерінің басыңқы сөйлемдерімен мағыналық қарым-қатынасына қарай алты түрге бөлінеді: қарсылықтыб ағыныңқы Мезгіл бағыныңқы Қимыл-сын бағыныңқы Мақсат бағыныңқыСебеп бағыныңқы Шартты бағыныңқы

16 слайд

#17 слайд
Құрамындағы жай сөйлемдердің біріншісі екіншісіндегі істің жүзеге асы я аспау шартын білдіретін құрмаласты шартты бағыныңқы сабақтас құрмалас сөйлем дейміз. Сұрақтары: қайтсе? Қайтпей? Қайтпейінші? Қайткенде? Басыңқыдағы іске бағыныңқыдағы айтылған іс немесе бағыныңқыдағы іске басыңқыдағы іс қарсы қойыла айтылған сабақтасты қарсылықты бағыныңқы сабақтас дейміз. Сұрақтары :қайтсе де? Не етсе де? Қайткенмен? Не еткенше? Қайткенше? Қайта тұра?

17 слайд

#18 слайд
Құрамындағы жай сөйлемдердің бағыныңқысы басыңқыдағы істің, қимылдың қалай орындалғандығын білдіретін құрмаластың түрін қимыл-сын бағыныңқы сабақтас құрмалас сөйлем дейміз. Сұрақтары: қалай? Қайтіп? Не етіп?Құрамындағы жай сөйлемдердің біріншісінде айтылған іс екіншісінде айтылған істің мезгілін білдіретін құрмаластың түрін мезгіл бағыныңқы сабақтас құрмалас сөйлем дейміз. Сұрақтары : қашан? қашаннан бері? Қашанға дейін?

18 слайд

#19 слайд
Бағыныңқысы басыңқыдағы істің мақсатын білдіретін сабақтастың түрін мақсат бағыныңқы сабақтас құрмалас сөйлем дейміз. Сұрақтар: не мақсатпен? Не етпек болып? Не үшін? Неге? Бағыныңқысы басыңқыдағы Айтылған ойдың себебін білдіретін сабақтастың түрін себеп бағыныңқы сабақтас құрмалас дейміз. Сұрақтары: неліктен? Не себепті? Неге? Не деп?

19 слайд

#20 слайд
1. Қарсылықты бағыныңқы сабақтас Сырттары сыпайы болысқаны болмаса,айтысар жай жоқ сияқты. «Абай жолы» 2. Шартты бағыныңқы сабақтас Шариғат не бұйырса, сол болады. «Абай жолы» 3. Себеп бағыныңқы сабақтас Елсіз болғандықтан осы өңірде, тау сыртында күшіктеген қасқыр ел келгенше тышқан, суыр аңдумен күн көріп жүрсе , енді мал қаптаған уақытта, түн баласына тыным бермей құйындай соғатын. «Абай жолы» 4. Мезгіл бағыныңқы сабақтас Майбасарлар Құлыншақ үйінің сыртына кеп тоқтағанда, төбе басындағыларда жетіп еді. «Абай жолы» 5. Қимыл-сын бағыныңқы сабақтас Жұрт жазғы үлкен үйлерді қоймаға тастап, енді кішілеу кішілеу қоңырқай үйлер көтеріскен. «Абай жолы» 6. Мақсат бағыныңқы сабақтас Бала енді шынын танытпақ боп, даусын ашық етіп қатайтып алды . «Абай жолы»

20 слайд

#21 слайд
Бағыныңқы сөйлемдерінің әрқайсысы басыңқы сөйлеммен тікелей байланысқан сабақтасты жарыспалы көп бағыныңқы сабақтас дейміз. Бағыныңқы сөйлемдері басыңқымен тікелей байланыспай өзара біріне-бірі бағынып барып құрмаласқан сабақтастың түрін сатылы көп бағыныңқы сабақтас дейміз. Құрамында екі я одан да көп бағыныңқы сөйлемі бар сабақтасты көп бағыныңқы сабақтас құрмалас сөйлем дейміз. Оның екі түрі бар: Жарыспалы Сатылы

21 слайд

#22 слайд
Аралас құрмалас сөйлем Құрамындағы жай сөйлемдері бір- бірімен салаласып та, сабақтасып та байланысқан құрмаластың түрін аралас құрмалас сөйлем дейміз. Мысалы: Қара бүркіт томағасын түсірді, оны мен томағаламай, кім томағалайды.

22 слайд

#23 слайд
Назарларыңызғ а рақмет!!!

23 слайд