Ұлттық шаруашылықтың дамуындағы циклдік және экономикалық өсу қарқыны

1 слайд
Пәні: Денсаулық сақтаудағы экономика және құқық негіздері. № 10 лекция. Тақырыбы: Ұлттық шаруашылықтың дамуындағы циклдік және экономикалық өсу қарқыны

2 слайд
Сабақтың мақсаттары • Экономикалық цикл, экономикалық өсу, экстенсивті өсу, интенсивті өсу терминдерімен танысу • Экономикалық өсудің негізгі мақсаты мен міндеттерін талдау • Экономикалық циклдің кезеңдерін анықтау • Экономикалық цикл типтерін анықтау • Экономикалық циклді зерттеушілермен танысу

3 слайд
Жоспары: 1.Экономикалық цикл кезеңдері 2.Циклдардың себептерін зерттеген басты бағыттар 3.Экономикалық циклдің типтері 4.Экономикалық циклді зерттеушілер 5.Экономикалық өсу мәні мен көрсеткіштері 6.Экономикалық өсудің типтері 7.Экономикалық өсудің факторлары

4 слайд
Экономикалық цикл – бұл дағдарыстар  арасындағы мерзім және осы кезде оның  төрт фазасы ауысады.

5 слайд
Экономикалық цикл фазалары

6 слайд
Дағдарыстың сипаттамасы 1.Артық өндіріс  себебінен өндірістің көлемі  қысқарады, банктер  мен  кәсіпорындар банкротқа ұшырайды. 2.Жалақы  төмендейді, жұмыссыздық өседі. 3.Бағалы  қағаздар нарығы  құлдырайды, акция курстары  төмендейді. 4.Ақшаға сұраныс өседі, пайыз  мөлшерлі жалақысы өседі.

7 слайд
Тоқырау фазасының  сипаттамасы: 1.Өндірістің  құлдырауы мен  бағалардың төмендеуі тоқырау  жағдайында болады. 2.Жұмыссыздық жоғары деңгейде болады. 3.Ақшаға сұраныс  төмендейді, пайыз мөлшерлі жалақысы азаяды, сөйтіп өндірістің салаларын ұлғайтуға жағдай  жасалады.

8 слайд
Жандану  фазасының сипаттамасы: 1.Дағдарыстан аман қалған  кәсіпорындар негізгі капиталдарын  жаңартып, өндірісті  ұлғайтуға кіріседі. Өндірілген  тауарлар көлемі мен сапасы  жағынан өндіріс дағдарысының  алдындағы дәрежеге жетеді. 2.Инвестициялар өседі. 3.Бағалар көтеріледі, себебі сұраныс өседі. 4.Жұмыссыздықтың  деңгейі  қысқара бастайды. 5.Ақшаға сұраныс өседі, пайыз мөлшерлі жалақысы өседі.  

9 слайд
Өрлеу фазасының сипаттамасы: 1.Өндірістің көлемі дағдарыс алдындағы дәрежеден  артады. 2.Жұмыссыздық деңгейі маңызды түрде қысқарады. 3.Тауарлардың бағасы өседі. 4.Қарыз  капиталының  ұсынысы өседі. 5.Несиеге сұраныс өседі. Сөйтіп шаруашылық жаңа  дағдарысқа қарай қадам басады.

10 слайд
Өндірістің құлдырауы мен қатар инфляция болып тұрған жағдайды стагфляция деп атайды.

11 слайд
Циклдарға әсерін тигізетін факторларды сыртқы  және ішкі деп бөлуге болады. Сыртқы  факторлар –  экономикалық жүйеге тәуелсіз факторлар:  халық санының өзгеруі, соғыстар,  төңкеріс, басқа да саяси  шиеленістер, жаңа  жерлерді игеру, бағалы ресурстардың жаңа  кен орнын ашу ғылыми-техникалық прогресс, күннің  көзіндегі  құрғақшылыққа әкелетін таңбалардың пайда болуы, т.б. Ішкі факторлар – экономикалық жүйемен байланысты факторлар: капиталдың  физикалық қызмет атқару мерзімі, тұтынудағы, жұмысбастылықтағы, инвестициялық, мемлекеттің экономикалық саясатындағы өзгерістер, тауар және ақша қайшылықтары, сұраныс пен ұсыныс арасындағы қайшылықтар, капиталдың артық қорлануы.

12 слайд
ХІХ және ХХ ғасырларда жетекші экономистердің бірде-бірі бұл мәселеге тоқталмай өте алмады. Олардың еңбектерінен циклдық дамудың байланыстылығы, экономикалық  процестерге әсерін мойындаған, циклдық дамудың себептерін анықтауға ұмтылған әр түрлі  пайымдауларды,  түсіндірулер мен болжамдарды кездестіруге болады. Нарық  жағдайында өндіріс  қозғалысының циклдық  себептеріне экономикалық теорияда қалыптасқан бірнеше теориялық бағыттар бар.

13 слайд
Циклдардың себептерін зерттеген басты бағыттар К. Маркс артық  өндірудің  циклдық  дағдарысының реттілікпен қайталану себептерін тұрақты капиталдық оқтын-оқтын жаппай  жаңаруымен қарастырған. Марксистердің айтуы бойынша, экономиканың циклдық дамуы өндірістің нәтижесін иемденудің жеке капиталистік формасының арасындағы қайшылықтармен байланысты. Капиталдың қорлануы, өндіргіш күштердің дамуы өндірістің қоғамдасуын жоғарлатады, яғни капиталдың шоғырлануы және орталықтануы, индустриялық орталықтар мен ірі капиталистік кәсіпорындарының қалыптасуы. Марксизм теориясында аграрлық дағдарыстар капиталистік дағдарыстардың ерекше көрінісі болып табылады.

14 слайд
Ағылшын экономисті Дж. Кейнстің  ойынша, цикл фазасының алмасуы күрделі қаржы мөлшерімен байланысты, ол пайда мөлшері мен пайыз  мөлшері ара қатынасымен  түсіндіріледі. Дағдарыс сонда ғана болады, егер пайда  мөлшері пайыз  мөлшеріне дейін  төмендесе кәсіпкердің өндірісті дамытуға қаржы салу ниеті жойылады.

15 слайд
Неоклассиктер мен неокейнсшілдер циклдік дамуының себебіне, капитал запасының өндіріс шарттарына үйлесу процесін жатқызады. Жыл сайын ұдайы өндірілетін көлемімен және осы мезгілде дейінгі жинақталған запасының арасында тепе-теңдік пропорция бар. Осы тепе-теңдік бұзылмағанша циклдық ауытқулардың болуы мүмкін емес. Осы екі бағыттарының циклдық теориядағы айырмашылығы тепе-теңдіктің сипаты мен себептері.  

16 слайд
Американ экономисті Милтон Фридмен басқарған «монетаристік мектеп» өкілдері циклдық дамудың басты себептерін ақша факторынан іздейді. Дағдарыстар мемлекеттің   ақша саясатының нашар  жүргізілуінен туындайды.

17 слайд
Циклдардың себептерін зерттеген бағыттардың бірі психологиялық теориялар. Психологиялық теориялардың бір бағыты XIX-XX ғғ. пайда болды, өкілдері У.Джевонс пен В.Парето. Циклдық дамуын тауар нарықтарындағы және қор биржасындағы кәсіпкерлердің іс-әрекетімен байланыстырады, яғни баға мен құнды қағаздардың бағамының одан әрі өсу күтімдерінің себептерімен. XX ғ. басында психологиялық теориялардың екінші бағыты пайда болған және А. Пигудың теориясымен байланысты. Басты себепті өндірушілердің өндірістік капитал салымының ерекшелігімен байланыстырады.

18 слайд
Мемлекеттің дағдарысқа қарсы қолданылатын құралдары Құралдар Тоқырау фазасында Өрлеу фазасында 1. Ақша  несие саясаты Пайыз мөлшерлі жалақысын төмендету, мемлекеттің бағалы қағаздарын ашық нарықта сатып алуы. Пайыз  мөлшерлі жалақысын өсіру, мемлекеттің бағалы қағаздарын ашық нарықта сатуы. 2.Фискальдық саясат Бюджеттен қосымша шығындар жұмсау, салық ставкаларын  төмендету. Бюджет шығындарын қысқарту, салық ставкаларын өсіру. 3. Жалақы мен тарифтер саясаты Жалақыны өсіру. Жалақыны төмендету. 4.Мемлекеттік инвестициялар саясаты. Инвестициялық бағдарламалардың жылдамдықпен орындалуы, мемлекеттік қолдау жасау. Мемлекеттік құрылысты және инвестицияларды тоқтату. Мақсат: Шаруашылық белсенділігін  ынталандыру Шаруашылық белсенділігін тоқтату.

19 слайд
Алғашқы дағдарыс 1825 жылы Англияда басталған. Содан кейін ол 1836 ж., 1841 ж., 1847 жылы АҚШ, Англия   мен Франция, Германияны  қамтыды. 1857 жылғы  дағдарыс бірінші  дүниежүзілік циклдық дағдарыс болып саналады. Одан кейін ол 1873, 1882, 1990, 1907 жылдарда қайталанды. Экономикаға үлкен шығындар әкелген 1920-1921, 1929-1933, 1937-1938 жж экономикалық дағдарыстар. «Ұлы тоқырау» атын алған  өте терең және ұзақ дағдарыстың сипаты 1929-1933 жылдарда болған еді.

20 слайд
Экономикалық циклдардың типтері Экономикалық циклдің типтері Ұзақтылығы Себептері, ерекшеліктері 1.Дж.Китчиннің қысқа  толқындары» 2-4 ж Алтынның әлемдік қорының тербелісі ЖҰӨ-нің, инфляцияның, жұмысбастылықтың  тербелісіне әкеледі. 2.К.Жуглярдың «орташа толқындары» 7-12 ж Ақша айналысындағы өзгерістер, кердиттік жүйенің мәселелері ЖҰӨ-нің тербелісіне инфляцияға, жұмыссыздыққа әкеледі. 3. Кузнецтің циклдары 18-25 ж Экономикалық  циклардың себептері күрделі құрылыспен байланысты 4.Н.Д.Кондратьевтің «ұзын  толқындары» 40-60 ж Басты қозғаушы күш – технологиялық  өндірістегі технологиялық базаның радикалды өзгеруі мен оның құрылымдық қайта құрылуы. 5.Форрестердің циклдары 200 жыл Энергия куаты мен материалдарға байланысты. 6.Тоффлердің циклдары 1000-2000ж. Цивилизацияның дамуымен, олардың жоғалуымен немесе жаңа сатымен байланысты.

21 слайд
Экономикалық циклді зерттеушілер 1. Экономикалық циклдарды зерттеушілердің бірі — А.Шпитгоф. Ол 1905  жылы экономикалық циклдар және дағдарыстар  тақырыбына диссертация қорғап осы саладағы еңбектері арқылы дүние жүзіне белгілі болды. А.Шпитгоф  эмпирикалық, яғни нақты бақылауға негізделген теорияны жақтай келіп, циклдарды зерттеудің көптеген ғылыми материал беретіндігін,өйткені мұндай зерттеулер кездейсоқ абстрактылы  қорытындыларға емес,нақты тұрақты түрде қайталанып отыратын  белгілерге назар аударуға мүмкіндік беретінін дәлелдеді.

22 слайд
2. Швед ғалымы Г.Кассель  экономикалық циклды саясаттағы өзгерістерден, ақша айналымындағы берекесіздіктерден, тарифтердегі тәртіпсіздіктерден   және экономикалық процесстерге мемлекеттің  араласуы қажеттігінен  тыс қарастыруға болмайтындығын көрсетті. 3. Т.Вебленнің еңбектерінде экономикалық цикл  ақша айналымы мен несиеге байланысты ерекше құбылыс деп байқады.Ол экономикалық циклды  өндірістен тыс пайда мен баға арқылы түсіндіріп, циклды несие алушыға ұтыс әкелетін рыноктық экономиканың қалыпты  жағдайы деп санады. 4. Экономикалық циклды зерделеуде өзінің ерекше пікірі бар оқымысты, Вебленнің шәкірті, американдық У.Митчелл болды. Ол экономикалық циклды жасанды конструкция, жеке дара деректерді  бір кестеге біріктіру деп қарастырды. Экономикалық құбылыстардың деректерін нақты зерттей келе оларға тек қысқа мерзімді (40 ай ) циклдар тән, ал қалған циклдар ретсіз, ешқандай заңдылықтарға бағынбайтын, сондықтан қатал талап тұрғысынан оларды экономикалық циклға жатпайды деген  қорытындыға келді.

23 слайд
Дж.М.Кларк экономикалық циклды күнделікті зерттеп қана қоймай, оны таза теориялық жағынан да қарастыруға тырысты. У.Митчелдің нақты деректерін пайдалана отырып, Дж.М.Кларк  « Экономикалық  циклдағы факторлар» деген кітабында бұл процестің  ішкі заңдылықтарын анықтап  және түсіндіруге талпынды. Кларк соғыстардың, ғылыми техникалық прогресстердің  толқындарының  бастапқы сыртқы факторларын  анықтап, олардың экономикалық жүйе қозғалысына қарқын беретінін көрсетті.

24 слайд
Циклдық дамудың шетелдік зерттеушілердің ішінен И.Шумпетер мен П.Самуэльсон сияқты көрнекті ғалымдарын атап өтпеу мүмкін емес. Шумпетердің экономикалық циклдар проблемасын қараудағы ерекшелігі оны экономикалық өсіп дамумен тікелей байланыста талдайды. И.Шумпетердің ойынша экономикалық циклдың терең тамыры  циклдық қозғалыстың ретсіздігінде жатыр.Сөйтіп ол ғылыми айналысқа  үш цикл ғ а кесте енгізді, бұл нарықтық экономикадағы  барлық құбылыстарды сипаттауға сәйкес келетін көзқарас деп есептеледі. И.Шумпетер бұл циклдарды Н.Д.Кондратьев, К.Жугляр мен Дж.Китчен сияқты ғалымдардың есімдерімен атады.

25 слайд
Экономикалық өсу қоғамдық еңбек нәтижесін, оның өнегелік, рухани сипаттамаларын көрсетеді. Ол — экономикалық динамиканың көрсеткіші және қайнар көзі. Бұл экономикалық теорияның пәні мәселелерінің екінші жүйесі.

26 слайд
Экономикалық өсудің мақсаты — бұл адамдардың материалдық және рухани қажеттіктерін қамтамасыз ету, қоғам дамуының өнегелік негіздерін күшейту. Адамдардың білімі, дағды-тәжірибесі, қабілеті адамдар капиталын құрайды. Бұл адамдардың болашақтағы өмір-жағдай дәрежесінің кепілі болып табылады.

27 слайд
Экономикалық өсудің өлшеу  тәсілдерін екі топқа бөлуге болады: • Нақты жалпы ұлттық өнімнің (ЖҰӨ) өсуі. Бұл әдіс экономикалық мүмкіншілігінің молаю шапшандығын бағалау үшін қолданылады. • Жалпы ұлттық өнімнің (ЖҰӨ) бір адамға  шаққандағы өсуі. Халықтың әл-ауқатының дамуын талдағанда, немесе елдер мен аймақтардағы тұрмыс дәрежесін салыстырғанда қолданылады.

28 слайд

29 слайд
Интенсивті типі - техника мен технологияның жетілдірілуі арқылы ұлттық өнімнің өсуі. Тиімді экономика экономикалық өсудің интенсивті типін қолдануға тырысады. Экономикалық өсудің интенсивтік факторлары: • қолданылатын ресурстар сапасының өсуі (жұмыс күшінің сапасын өсіру және заттық капиталдың сапасын жақсарту); • ресурстарды пайдалану әдістерін жақсарту (технологияны жетілдіру, өндірісті және өткізуді ұйымдастыру мен басқаруды жетілдіру).

30 слайд
Экстенсивті типі – қосымша өндіріс факторларын тарту арқылы  ұлттық өнімінің өсуі. Экономикалық өсудің экстенсивтік факторлары: • жұмыс күшінің санының өсуі; • капиталдың көлемі өсуі.

31 слайд
Аралас типі -  ф акторлардың өсуімен қатар техникамен технологияның  жетілдірілуі арқылы ұлттық өнімнің өсуі.

32 слайд
Экономи...