Сабақ №____ Күні__________ Сынып_____

Сабақтың тақырыбы: §1. Тас дәуірін кезеңдерге бөлу

Сабақтың мақсаты мен міндеттері:

Тәрбиелік - оқушыларды өз елін, жерін сүюге, адамгершілікке тәрбиелеу.

Білімділік - оқушыларға туған жерінің көне тарихын дұрыс түсіну үшін көне замандағы тарих кезеңдеріне шолу жасап, білімдерін тереңдету

Дамытушылық - оқушылардың өздігінен жұмыс істеу дағдыларын жетілдіру, жүйелі ойлануға дағдыландыру

Көрнекіліктер: оқу құралдары, интебелсенді тақта

Сабақтың түрі: жаңа сабақ.

Сабақтың барысы

І. Ұйымдастыру кезеңі.

ІІ. Жаңа сабақ

Қазақстан жерінің, оны өте көне замандарда мекендеген адам баласының, адамзат қоғамының тарихы дүниежүзіндегі адамзаттың даму тарихымен тығыз байланысты. Тарихты дәуірлеу қоғамдық өндірістің және өндірістік қатынастардың даму деңгейіне байланысты жасалады.

Көне тарихты кезеңдеудің бірнеше түрі бар. Оның ішінде ең көп қолданылатыны — археологиялық және геологиялық тәсілдер арқылы кезеңдеу.

Тарихи дәуірлеудің алғашқы нұсқасын жасаған атақты америкалық этнолог Льюис Генри Морган.

Льюис Генри Морган

Кезең атауы	Сипаттамасы
Жабайылық	Адамзат қалыптасу үдерісі, сөйлеу тілі, Отты игеру, садақ пен жебе пайдаланды.
Тағылық (варварлық)	Темірді пайдалануды үйрену, егін егу, мал бағу, құмыра жасау
Өркениеттік	Жазу-сызудың пайда болуы

Тас дәуірінің кезеңдерін жете түсіну үшін зерттеушілер осы дәуірдің геологиялық, археологиялық деректеріне сүйенеді.

Г еологиялық

К айнозой дәуірі

Үштік Төрттік (антропогендік)

Плейстоцен(мұз басқанға дейін, мұз дәуірі) Голоцен (мұздың кетуі)

Археологиялық

Қола дәуірі Темір дәуірі

Бүгінде адамзат баласының Жер бетінде пайда болуы жөнінде көптеген көзқарастар бар. Көзқарастарды үш топқа бөлуге болады. Біріншісі — бұл мәселені діни, идеалистік жолмен түсіндіру. Ондай ұғым бойынша, күллі дүниені, соның ішінде адамды, құдай жаратты деу. Бұл — ғылыми жолмен дәлелденуі өте қиын пайымдау. Екіншісі — әсіресе кейінгі кезде көп айтылып жүрген әлемдік гуманоидтер жөніндегі көзқарас. Ол бойынша, адам баласы Жер бетіне басқа ғаламшардан келген. Бұл да әзірге ғылыми дәлелденбеген пікір. Адамзат баласының пайда болуы, қалыптасуы жөніндегі үшінші пікір — адамзат баласы жер бетіндегі бүкіл тірі жәндіктер сияқты, ұзақ және біртіндеп дамудың нәтижесінде пайда болып, қалыптасқан дегенге саяды.

Әлеуметтік ұйым формаларының қалыптасуы. Ежелгі адамдардың әлеуметтік ұйымы ұзақ даму жолынан өтті. Бірінші формасы — алғашқы адамдардың тобыры. Ол бірігіп аң аулап, қорғану үшін қажет болды. Адамзат баласы хайуанаттар дүниесінен бөлініп шыққаннан кейін, 1,5—2 млн жылдай уақыт тобыр болып өмір сүрді.

Алғашқы адамдар тобыры өзара қандас туыстас жандардан құралды және де эндогамиялық ұжым болды. Эндогамия дегеніміз — ұжымның ішінде некелік қатынастарға рұқсат беру ғұрпы.

Экзогамия дегеніміз — туыстас адамдардан құралған ұжымның өз ішінде некелік қатынастарға тыйым салу ғұрпы. Уақыт өте келе неке тұрақты сипатқа еніп, адамдар ұжымнан рулық қауым сатысына өтті. Бұл әлеуметтік ұжымның келесі бір формасы еді. Бұл кезеңде балалардың туыстығын тек аналары жағынан анықтау мүмкін болды.

Аналық рулық қауым орта палеолит пен соңғы палеолит арасында пайда болған. Бұл кезде ойлау қабілеті жетілген, түр-тұлғасы жағынан қазіргі адамдарға өте ұқсас адамзат баласы қалыптаса бастады. Рулық қауымда ұжымдық еңбек және өндіріс құрал-жабдықтарына ортақ меншік үстем болды.

ІҮ. Бекіту:

1. Геологиялық кезеңге бөлу бойынша жердің тарихы неше дәуірге бөлінеді?

2. Л.Г.Морганның кезеңдеуі мен археологиялық кезеңдеуді салыстырыңдар.

3. Адамзат баласының шығуы жөніндегі көзқарастарды атаңдар.

4. Ежелгі адамдардың әлеуметтік ұйымының формаларын атаңдар. “Ежелгі адамдардың әлеуметтік ұйымының эволюциясы” тақырыбында сызба құрастырыңдар.

5. Тас дәуірінде өмір сүрген адамдардың әлеуметтік (қоғамдық) ұйым формалары жөнінде анықтама беріңдер.

Ү. Үй тапсырмасы: §1. Тас дәуірін кезеңдерге бөлу

ҮІ. Бағалау

Сабақ №____ Күні__________ Сынып_____

Сабақтың тақырыбы: §2. Қазақстан палеолит дәуірінде

Сабақтың мақсаты мен міндеттері:

Тәрбиелік - Отанын сүюге, тарихи-мәдени ескерткіштерді қадірлеп, мақтанышпен қарау сезімін ояту.

Білімділік - оқушыларға палеолит дәуірі ерекшеліктерін атап, Қазақстанда орналасқан археологиялық ескерткіштері туралы айту

Дамытушылық - оқушылардың өздігінен жұмыс істеу дағдыларын жетілдіру, жүйелі ойлануға дағдыландыру, кітаппен жұмыс істеу барысында есте сақтау қабілеттерін жетілдіру

Көрнекіліктер: оқу құралдары, кесте

Сабақтың түрі: аралас сабақ.

Сабақтың барысы

І. Ұйымдастыру кезеңі.

ІІ. Үй жұмысын тексеру

1. Геологиялық кезеңге бөлу бойынша жердің тарихы неше дәуірге бөлінеді?

2. Л.Г.Морганның кезеңдеуі мен археологиялық кезеңдеуді салыстырыңдар.

3. Адамзат баласының шығуы жөніндегі көзқарастарды атаңдар.

4. Ежелгі адамдардың әлеуметтік ұйымының формаларын атаңдар. “Ежелгі адамдардың әлеуметтік ұйымының эволюциясы” тақырыбында сызба құрастырыңдар.

5. Тас дәуірінде өмір сүрген адамдардың әлеуметтік (қоғамдық) ұйым формалары жөнінде анықтама беріңдер.

ІІІ. Жаңа сабақ

Бүгінгі күні Қазақстанда палеолит дәуірінің үш аймағы белгілі. Бұл Оңтүстік Қазақстан (Қаратау, Жетісу), Батыс Қазақстан (Маңғыстау, Мұғалжар) және Орталық Қазақстан (Солтүстік Балқаш, Сарыарқа).

Қазақстан аумағында палеолит дәуірі ескерткіштерінің екі түрі табылған. Бұл — бірнеше мәдени қабаттардан тұратын ескерткіштер. Оларды тек археологиялық қазбалар барысында зерттеуге болады.

Ескерткіштердің екінші түрі — ашық жерде орналасқан ескерткіштер.

Ерте палеолит дәуірінің ескерткіштері.

Хронология	Мәдениет атауы	Тас еңбек құралдарының түрі
Б.з.б 3 млн жылдықтан 800 мыңжылдыққа дейін	Олдувай	Маңғыстау түбегіндегі Шақпақ ата тұрағы, сондай-ақ Қаратаудағы Арыстанды өзені аңғарындағы ескерткіштер. Балталар, бифастар, чопперлер, чоппингтер, пышақтар мен қырғыштар
Б.з.б.1 млн — 800 мың жыл бұрын.	Ашель	Оңтүстік және Орталық Қазақстанда. Мысалы, палеолит дәуіріндегі тас құралдар Орталық Қазақстанда — Құдайкөл, Қарасор, Семізбұғы, Қызылқайнар, Қойтас, Аққошқар, Талды, Өгізтау, Ақмая, Обалысай, Мүзбел, Тұранғы; Оңтүстік Қазақстанда — Бөріқазған, Тәңірқазған, Ақкөл, Хантау, Кешор, Ақтоғай,
Б.з.б. 150—120 мың — 40—35 мың жыл бұрын	Мустье	Қазақстанның орталық және оңтүстік аймақтарында өте көп кездеседі. Мысалы, Орталық Қазақстанда — Шідерті, Құдайкөл, Қарасор, Аққошқар, Жылқыбай, Мамырбұлақ, Түйемойнақ, Қызылжар, Өгізтау, Семізбұғы, Тұранғы, Қызылқайнар, Түлкілі, Қаршығалы, Еспе. Оңтүстік Қазақстанда — Арал, Ақеспе, Аққыр, Қосқорған, Тоқалы, Ш.Уәлиханов атындағы тұрақ, Шақпақ, Уғаш, Алғабас, Шабақты, Мойынқұм мен Жалпақ қоныстары. Шығыста мустье дәуірінің ескерткіштеріне Қожай, Нарым, Бөдене мен Шыңғыс жатады. тас сынықтарынан жасалған үшкір тастар, кейбір кездері тастың үштарын ретушь әдісімен өңдеген. Қырғыштар, нуклеустер және екі жақ бүйірі қырналған, атпатас ретінде қолданылған тастар
35—10 мың жыл бұрын.	Жоғарғы палеолит дәуірі	Тұрпайылау жасалған ірі қырғыштармен қатар, жүзі жартылай шеңбер етіп шебер өңделген қырғыштар кездеседі. Соңғы палеолиттің тағы бір белгілі ескерткіші — Орталық Қазақстан жеріндегі Семізбұғы тұрағы. Табылған бұйымдардың ішінде кездескендері — қырғыштар мен жүздері түзу, ал кейде қайқы болып келген тас пышақтар. Батпақ деп аталатын адамдардың көне мекені. Сондай-аң палеолит дәуірінің Қарабас пен Ангренсор тұрақтары да белгілі. Археологиялық қазбалар кезінде Семей қаласының маңындағы Ново-Шульба ауданында Шульбинка тұрағы табылды.

ІҮ. Бекіту:

1. Қазақстанның палеолит дәуіріндегі ескерткіштері қандай белгілері бойынша екі топқа бөлінеді?

2. Ашель кезеңі ескерткіштері табылған жерлерді атаңдар.

4. Соңғы палеолит ескерткіштерін атаңдар

5. Төменгі палеолиттің соңындағы адамзат дамуының негізгі нәтижелері қандай?

Ү. Үй тапсырмасы: §2. Қазақстан палеолит дәуірінде

ҮІ. Бағалау

Сабақ №____ Күні__________ Сынып_____

Сабақтың тақырыбы: §3. Қазақстан аумағындағы мезолит пен неолит

Сабақтың мақсаты мен міндеттері:

Тәрбиелік - Отанын сүюге, тарихи-мәдени ескерткіштерді қадірлеп, мақтанышпен қарау сезімін ояту.

Білімділік - оқушыларға мезолит пен неолит дәуірі ерекшеліктерін атап, Қазақстанда орналасқан археологиялық ескерткіштері туралы айту

Дамытушылық - оқушылардың өздігінен жұмыс істеу дағдыларын жетілдіру, жүйелі ойлануға дағдыландыру, кітаппен жұмыс істеу барысында есте сақтау қабілеттерін жетілдіру

Көрнекіліктер: оқу құралдары, карта

Сабақтың түрі: аралас сабақ.

Сабақтың барысы

І. Ұйымдастыру кезеңі.

ІІ. Үй жұмысын тексеру

1. Кестені тексеру

2. Жабық сұрақтар

А. Палеолит кезеңінің хронологиясы

В. Палеолит нешеге бөлінеді?

С. Қазақстанда палеолит дәуірінің неше аймағы бар?

Д. Палеолит дәуірі ескерткіштері нешеге бөлінеді?

ІІІ. Жаңа сабақ

Қазақстан мезолит дәуірінде. Қазақстан аумағындағы мезолит дәуіріндегі алғашқы тұрақты 1948 жылы археолог А.А. Формозов ашты. Кейінірек, 70—80-жылдары ғалымдар В.Ф. Зайберт, В.Н. Логвин, А.Ю. Гиндиндер археологиялық зерттеулер жүргізді. XX ғасырдың соңында Оңтүстік және Батыс Қазақстанда мезолит дәуірінің бірнеше тұрақтары ашылды. Сонымен бүгінгі күнге дейін мезолит дәуірінің, шамамен жиырма ескерткіші табылған.

Мезолит белгілі тұрақтары—Қызылжар қаласы мен Мичурин, Боголюбов, Явленка селолары маңынан табылған, осы жерлердің атымен аталған тұрақтар. Атбасар маңындағы Тельман, Қарағандыда — Әкімбек және Қарағанды көне тұрақтары, Қостанайда — Дачная және Евгеньевка, Көкшетауда — Шағалалы өзені бойындағы тұрақтар мен қазіргі кезде мәлім болған Торғай ойпатындағы Дүзбай, сондай-ақ Маңғыстау маңында табылған мезолит дәуірінің Қызылсу, Айдабол және Дефе-Шығанақ тұрақтары. Ұсақ жаңқа тастарды еңбек құралдарын жасау үшін қолдану және аңшылардың тамақ табуға мүмкіндіктерін арттырған садақ пен жебенің пайда болуы мезолит заманы жаңалықтарының бірі болып табылады. Палеолит заманының соңына қарай Оңтүстік Сібір мен Алтайда микролиттен жасалған құралдар пайда бола бастады. Микролит (“микро” — кішкентай, “литос” — тас) — ұсақ тас тілікшесінен немесе ұсақ тас жаңқасынан жасалған құралдар.

Қазақстандағы неолит дәуірі. Қазіргі уақытта Қазақстанда неолит кезеңінің, шамамен 600 ескерткіші белгілі. Тас құралдары жетілдірілген

Ең ірі ңоныстары — Шығыс Қазақстанда Усть-Нарым- Красноярка, Орталық Қазақстанда Қарағанды, Зеленая Балка, Солтүстік Қазақстанда Пеньки, Иманбұрлық, т.б. Бұл тұрақтар Сарыарқаның солтүстігінде, Ертістен Есілге дейінгі аралықта орналасқан. Бұлар неолит заманының соңғы кезеңдеріне, яғни б.з.д. 3 мыңжылдыққа жатады.

Солтүстік-батыс Қазақстан аймақтық тобы. Мәдениеттің бұл тобының ерекшеліктері: біріншіден, пластикалың тас өндірісінің басым болуы, екіншіден, ыдыстарды әшекейлеуде геометриялық өрнектеудің басым болуы.

Арал, Шығыс және Оңтүстік-шығыс Қазақстан аймақтық тобы. Бұл аймаққа тән неолит құралдары: садақ пен найзаның тастан жасалған ұштары, жалпақ пышақтар, екі жағынан да өңделген жебе ұштары. Тас жаңқаларынан жасалған құралдар басым.

Солтүстік Қазақстан аймақтық тобы. Басқаларына қарағанда бұл топтардың тұрақтарынан әртүрлі құралдар өте көп табылды: тас жаңқаларынан жасалған қашау, жалпақ пышақ қырғыштар. Мұнда геометриялық өрнектер кездеспейді. Керамика Оңтүстік Орал (Ресей) мәдениетіне және қола ғасырдағы Андронов мәдениетіне ұқсас. Шаруашылықтың негізгі түрі ормандар мен көлдерден жабайы құстарды аулау, аңшылық пен термешілік болды.

Балқаштың солтүстігі мен Бетпақдала аймагы топтарына су көздері жағалауларында орналасқан тұрақтар тән.

Жезқазган өңірі. Бұл өңірден, шамамен 150 тұрақ, көне қорымдар мен обалар табылды. Қорымдардың орташа диаметрі 6—13 м, биіктігі 50-ден 80 м-ге дейін. Қайтыс болған адамның денесін тастармен қоршап, жерге арқасымен, ал басын солтүстік-батысқа қаратып жерлеген.

Тас дәуірінің соңғы неолит кезеңінде өндіріске енгізілген жаңалықтардың бірі тоқыма өндірісі болды. Адамдар алдымен қарапайым тоқыма заттарды қалақай, сора, зығыр, кейінірек мақтадан тоқыған болса, бара- бара малдың жүнін тоқыма заттар жасауға пайдаланды.

Неолит заманының тағы бір үлкен жетістігі — ол керамикалық ыдыстар өндірісі болды. Ғалымдардың болжамы бойынша керамикалық өндірістің шығуы тоқыма өндірісімен тығыз байланысты. Алғашқы ыдыстардың өзінде де сызып, бастырып салған қарапайым геометриялық оюлар кездеседі.

ІҮ. Бекіту:

1. Қазақстан аумағында неліктен мезолит ескерткіштері аз?

2. Мезолит дәуіріндегі адамдардың қол жеткізген табыстарын атап өтіңдер .

3. Микролиттен құралдарды жасау технологиясын айтып беріңдер.

4. Неолит заманындағы тұрақтарды атаңдар.

5. Неолит дәуіріндегі ескерткіштер Қазақстанның қай аймақтарында шоғырланған?

6. Неолит дөуірінде адамдар шаруашылықтың қандай түріне көшті? Шаруашылықтың бұл түрінің алдыңғыдан қандай айырмашылығы бар?

Ү. Үй тапсырмасы: §3. Қазақстан аумағындағы мезолит пен неолит

ҮІ. Бағалау

Сабақ №____ Күні__________ Сынып_____

Сабақтың тақырыбы: §4. Энеолит. Ботай мәдениеті

Сабақтың мақсаты мен міндеттері:

Тәрбиелік - Отанын сүюге, тарихи-мәдени ескерткіштерді қадірлеп, мақтанышпен қарау сезімін ояту.

Білімділік - өндірісте мыстан жасалған еңбек құралдарын пайдаланумен энеолит дәуірінің басталуын, оның ерекшеліктерін, табиғаттағы өзгерістердің адам тіршілігі мен өміріне әкелген жаңалықтарын көрсету.

Дамытушылық - оқушылардың өздігінен жұмыс істеу дағдыларын жетілдіру, жүйелі ойлануға дағдыландыру, кітаппен жұмыс істеу барысында есте сақтау қабілеттерін жетілдіру

Көрнекіліктер: оқу құралдары, интербелсенді тақта

Сабақтың түрі: аралас сабақ.

Сабақтың барысы

І. Ұйымдастыру кезеңі.

ІІ. Үй жұмысын тексеру

1. Қазақстан аумағында неліктен мезолит ескерткіштері аз?

2. Мезолит дәуіріндегі адамдардың қол жеткізген табыстарын атап өтіңдер .

3. Микролиттен құралдарды жасау технологиясын айтып беріңдер.

4. Неолит заманындағы тұрақтарды атаңдар.

5. Неолит дәуіріндегі ескерткіштер Қазақстанның қай аймақтарында шоғырланған?

6. Неолит дөуірінде адамдар шаруашылықтың қандай түріне көшті? Шаруашылықтың бұл түрінің алдыңғыдан қандай айырмашылығы бар?

ІІІ. Жаңа сабақ

Өндірісте мыстан жасалған еңбек құралдарын пайдаланумен энеолит (энео — мыс, литос — тас) дәуірі, яғни мысты тас ғасыры басталды. Адам қолдануды үйренген алғашқы металл мыс болды.

Қазақстанда энеолит дәуірінің ашылған ескерткіштері әзірге көп емес. Олардың бір тобы қазіргі Қостанай, Ақмола облыстарындағы Торғай, Тобыл өзендерінің бойында. Осылардың ішіндегі ең жақсы зерттелгені және тарихи құнды материал бергені — Ботай қонысы.

XX ғасырдың 80-жылдарында тарихшы В. Зайберт Ботай қонысын зерттей бастады. 1990—1995 жылдары Ботай мәдениетін зерттеуге шетелдік ғалымдар да тартылды. 1998 жылы осы аса құнды тарихи-мәдени ескерткіш ЮНЕСКО-ның арнайы тізіміне енді.

Ғалымдар Ботайды мекендегендер жылқының еті мен сүтін пайдаланғандығын, олардың тұрмысында жылқы малының басым орын алғандығын дәлелдеді.

Ол қазіргі Солтүстік Қазақстан облысындағы Иманбұрлық өзенінің оң жағалауында Ботай елді мекені жанында орналасқан. Қоныс, шамамен б.з.д. ХХІҮ—XXII ғасырлар арасында, 200 жылдай уақыт өмір сүрген. Қоныстан 160-қа жуық жекелеген үй орындары ашылды.

Қоныстан тас, сүйек, сазбалшықтан жасалған заттар мен құралдар көп табылды. Мысалы, тас пышақтар, қанжарлар, жебенің, найзаның ұштары. Әртүрлі ағаш өңдейтін құралдар: шот, балта, қашау, тері өңдейтін қырғыштар тастан жасалса, біздер, инелер сүйектен жасалған.

Ботайлықтар бүкіл Еуразия даласындағы алғашқы жылқы өсірушілер болған. Ботай қонысынан 70 мың жылқының сүйек қалдықтары табылды.

Ботайлықтардың ерекше атауға тұратын ғұрыптарынан адамның бас сүйегін балшықпен мумиялауды білгендігін, итті кие тұтып, табалдырық астына көмгендігін атауға болады.

Қазақстан аумағындағы энеолит дәуірі мәдениетінің екінші аймағы — Маңғыстау өңірі. Энеолит мәдениеті бұл өңірге екі жақтан келді деген тұспал бар. Бірі — Еділ- Жайық бойында өмір сүрген хвалын тайпалары арқылы. Екіншісі — б.з.д. 3—2 мыңжылдықтарда Орталық Азиядан белгілі бір бөлігі Маңғыстауға қоныс аударған келтеминар мәдениетінің өкілдері. Маңғыстау түбегіндегі белгілі энеолит тұрақтары Шебер, Жыңғылды, Қошқарата, т.б.

Энеолит дәуірінде рулық қауымның негізін көбінесе патриархалдық отбасы құрайтын болды. Патриархалдық (“рater” — әке, “аrchе” — билік) отбасылар жақын туысқандардың үшеуден астам ұрпағынан тұрды. Біртіндеп үлкен патриархалдық отбасыларда үйге, малға, еңбек құралдарына, тұрмыстық заттарға жекеменшік пайда болды. Ру мүшелері жайылым мен аң аулайтын жерлерді де иемденді.

ІҮ. Бекіту:

1. Энеолит дәуірінде қандай жаңа материалдар пайдаланылды?

2. Шаруашылықтың өндіруші түрін сипаттап беріңдер. Адам баласы неліктен тұтынушы шаруашылықпен қатар өндіруші шаруашылықты дамытқанын түсіндіріп беріңдер.

3. Ботай мәдениетінің ерекшеліктері мен әлемдік тарихта алатын орнына сипаттама беріңдер.

4. Аналық рулық қауымды сақтап қалу мүмкін бе еді?

Ү. Үй тапсырмасы: §4. Энеолит. Ботай мәдениеті

ҮІ. Бағалау

Сабақ №____ Күні__________ Сынып_____

Сабақтың тақырыбы: §5. Қола дәуірінің сипаттамасы

Сабақтың мақсаты мен міндеттері:

Тәрбиелік - Отанын сүюге, тарихи-мәдени ескерткіштерді қадірлеп, мақтанышпен қарау сезімін ояту.

Білімділік – оқушыларға қола дәуірінің ерекшеліктері, кезеңделуі туралы түсіндіру

Дамытушылық - оқушылардың өздігінен жұмыс істеу дағдыларын жетілдіру, жүйелі ойлануға дағдыландыру, кітаппен жұмыс істеу барысында есте сақтау қабілеттерін жетілдіру

Көрнекіліктер: оқу құралдары, Қазақстанның ерте дәуірдегі картасы

Сабақтың түрі: аралас сабақ.

Сабақтың барысы

І. Ұйымдастыру кезеңі.

ІІ. Үй жұмысын тексеру

1. Энеолит дәуірінде қандай жаңа материалдар пайдаланылды?

2. Шаруашылықтың өндіруші түрін сипаттап беріңдер. Адам баласы неліктен тұтынушы шаруашылықпен қатар өндіруші шаруашылықты дамытқанын түсіндіріп беріңдер.

3. Ботай мәдениетінің ерекшеліктері мен әлемдік тарихта алатын орнына сипаттама беріңдер.

4. Аналық рулық қауымды сақтап қалу мүмкін бе еді?

ІІІ. Жаңа сабақ

Қола дәуірінің зерттелуі және кезеңделуі. Тас ғасырынан кейін қола дәуірі келді. Біздің жерімізде қола дәуірі б.з.д. II мыңжылдықта басталған.

Қола дәуірі адамзат баласы тарихында ерекше орын алады. Ал өндіріске металдан жасалған құралдардың енуі — еңбек өнімділігін арттырды, шаруашылықтың жаңа түрлерінің пайда болуына себеп болды, жаңаша әлеуметтік қатынастарды қалыптастырды.

Қола табиғатта таза күйде кездеспейді. Ол, негізінен, мыс пен қалайының қосындысынан жасалады. Қазақстан жерінде қола дәуірінде, ерте темір дәуірінде мыс, қалайы, алтын өндірген көне кеніштер өте көп. Мысалы, ондай кеніштер қазіргі Шығыс Қазақстанда (Риддер, Бұқтырма, Қазаншұңқыр, т.б.), Орталық Қазақстанда (Жезқазған маңайында, Қызылеспе, Қарқаралы, Ақшатау тауларында) болған.

Қазақстанның қола дәуірі, шамамен б.з.д. XVIII—VIII ғасырлар: алдыңғы (б.з.д. XVIII—XVI ғғ.), орта (б.з.д. XV—XII ғғ.), соңғы кезеңдер (б.з.д. XII—VIII ғғ.) аралығын қамтиды.

Қола дәуірінде Қазақстан жерінде бірінен соң бірі жалғасып келетін екі мәдениет болған. Оның көнесі —Андронов мәдениеті. Ал б.з.д. X—VIII ғасырларда, яғни соңғы қола дәуірінде Беғазы-Дәндібай мәдениеті қалыптасқан.

Қазақстан жерінде қола дәуірінің алғашқы кезеңінде өмір сүрген адамдардың қалдырған мәдениеті тарих ғылымында Андронов мәдениеті деп аталады. Осы мәдениеттің алғашқы ескерткіштері Андроново деген селоның жанында ашылған. Бұл село Оңтүстік Сібірдегі Ачинск қаласының жанында орналасқан. Бұл мәдениет құрамына Қазақстан жері түгелімен кіреді.

Беғазы-Дәндібай мәдениеті, негізінен алғанда, Орталық Қазақстан жерінде кең таралған.

Уақыты	Кезеңдер
Б.з.д. 2—1 мыңж. басы	Қола дәуірі
Б.з.д. XVIII - XVI ғғ.	Ерте қола
Б.з.д. XV — XII ғғ.	Орта қола
Б.з.д. XII-VIII ғғ.	Кейінгі (соңғы) қола

ІҮ. Бекіту:

1. Қола дәуірі қалай кезеңделеді?

2. Қазақстан жеріндегі қола дәуірі ескерткіштерін атаңдар.

3. Андронов мәдениетіне сипаттама беріңдер.

Ү. Үй тапсырмасы: §5. Қола дәуірінің сипаттамасы

ҮІ. Бағалау

Сабақ №____ Күні__________ Сынып_____

Сабақтың тақырыбы: §6. Қазақстан аумағындағы қола дәуірі (Қола дәуірінің аймақтық ерекшеліктері)

Сабақтың мақсаты мен міндеттері:

Тәрбиелік - Отанын сүюге, тарихи-мәдени ескерткіштерді қадірлеп, мақтанышпен қарау сезімін ояту.

Білімділік – оқушыларға қола дәуірі мәдениеттерінің аймақтық ерекшеліктерін атап, айырмашылықтарын көрсету

Дамытушылық - оқушылардың өздігінен жұмыс істеу дағдыларын жетілдіру, жүйелі ойлануға дағдыландыру, кітаппен жұмыс істеу барысында есте сақтау қабілеттерін жетілдіру

Көрнекіліктер: оқу құралдары, Қазақстанның ерте дәуірдегі картасы, кесте

Сабақтың түрі: аралас сабақ.

Сабақтың барысы

І. Ұйымдастыру кезеңі.

ІІ. Үй жұмысын тексеру

1. Қола дәуірі қалай кезеңделеді?

2. Қазақстан жеріндегі қола дәуірі ескерткіштерін атаңдар.

3. Андронов мәдениетіне сипаттама беріңдер

ІІІ. Жаңа сабақ

Қола дәуіріндегі Орталық Қазақстан. Қазақстанның қола дәуірі ескерткіштерінің ең көп таралған және жақсы зерттелген аймағы — Орталық Қазақстан.

Орталық Қазақстанды археологиялық жағынан жоспарлы, нысаналы зерттеу 1946 жылы Орталық Қазақстан археологиялық экспедициясының құрылуымен байланысты басталды. Оны ұйымдастырған және 1980 жылдардың басына дейін басқарған Әлкей Хақанұлы Марғұлан болатын. Ә.Х.Марғұланның кезеңдеуі бойынша, Орталық Қазақстанның қола дәуірі ескерткіштері екі мәдениетке — Андронов және Беғазы-Дәндібай мәдениеттеріне жатады. Андронов мәдениеті екі кезеңге бөлінеді: а) алдыңғысы — Нұра кезеңі; ә) кейінгісі — Атасу кезеңі. Нұра, Атасу өзендері атымен аталады.

Аймақтық ерекшеліктерін кестеден оқушыларға көрсетіп түсіндіру.

ІҮ. Бекіту:

1.Қола дәуірінің кезеңдері қандай? Орталық Қазақстанның қола дәуірін зерттеу кімнің есімімен байланысты?

3.Андронов мәдениетін көршілес аймақтардағы ңандай мәдениеттермен салыстыруға болады?

2.Қазақстанның әр өңірінен табылған қола дәуірі жәдігерлерінің ортақ белгілерін санамалап беріңдер.

4.Түгіскен және Беғазы-Дәндібай кесенелерінің ұқсастығы неде?

Ү. Үй тапсырмасы: §6. Қазақстан аумағындағы қола дәуірі (Қола дәуірінің аймақтық ерекшеліктері) оқу, кестені аяқтау

ҮІ. Бағалау

Сабақ №____ Күні__________ Сынып_____

Сабақтың тақырыбы: §7. Қола дәуірі тайпаларының шаруашылығы, тұрмысы, қоғамдық қатынастары

Сабақтың мақсаты мен міндеттері:

Тәрбиелік - Отанын сүюге, тарихи-мәдени ескерткіштерді қадірлеп, мақтанышпен қарау сезімін ояту.

Білімділік – оқушыларға қола дәуірі тайпаларының қоғамдық қатынастары, шаруашылығы, тұрмысы туралы түсіндіру

Дамытушылық - оқушылардың өздігінен жұмыс істеу дағдыларын жетілдіру, жүйелі ойлануға дағдыландыру, кітаппен жұмыс істеу барысында есте сақтау қабілеттерін жетілдіру

Көрнекіліктер: оқу құралдары, Қазақстанның ерте дәуірдегі картасы, кесте

Сабақтың түрі: аралас сабақ.

Сабақтың барысы

І. Ұйымдастыру кезеңі.

ІІ. Үй жұмысын тексеру

І. Кестені тексеру.

ІІ. Сұрақтар

1.Қола дәуірінің кезеңдері қандай? Орталық Қазақстанның қола дәуірін зерттеу кімнің есімімен байланысты?

3.Андронов мәдениетін көршілес аймақтардағы қандай мәдениеттермен салыстыруға болады?

2.Қазақстанның әр өңірінен табылған қола дәуірі жәдігерлерінің ортақ белгілерін санамалап беріңдер.

4.Түгіскен және Беғазы-Дәндібай кесенелерінің ұқсастығы неде?

ІІІ. Жаңа сабақ

Үйдегі кәсіптер. Қола дәуірінде жерімізді жайлаған тайпалар зергерлік өнер туындыларын көптеп қалдырды. Олар қоладан жасалған әртүрлі әшекей бұйымдар: шығыршықтар, сақиналар, білезіктер, салпыншақ әшекейлер, сырғалар, моншақтар. Білезік, сақиналар кейде алтыннан да жасалатын болған.

Әртүрлі жыртқыш аңдардың тісінен тізіп мойынға тұмарша да таққан. Андрондықтарда тас қашау, сүйектен әртүрлі тұрмыстық зат жасау өнері жақсы дамыған. Тастан ұршық басын, дәнүккіш, қоладан құрал-қарулар құятын қалыптар жасаған. Сүйектен әшекей заттар, шүмек істеген.

Қола дәуірі тайпалары металдан әртүрлі заттар жасауды әбден жақсы игерген. Қола дәуірінде ең бір өрістеген өнер түрі — көзе құмыралар жасау. Олар тұрқының әдемілігімен қоса, бүйіріне, ернеуіне салған әшекейлері керемет өнер туындысы болып табылады.

Көне замандағы кен өндірушілердің қонысы кенішке жақын болды. Кенді қорыту үшін өте күрделі құрылысты қазандықтар салынды.

Шаруашылығы. Қола дәуірінде мал шаруашылыгы көпшілік тайпалардың күнкөрісінің басты көзі болған. Алғаш қолға үйретілген жануар — ит. Одан соң неолит, энеолит дәуірлерінде қолға қой, сиыр, жылқы жануарлары үйретілген.

Қой, жылқы түліктерінің көбеюі үй маңындағы бақташылықтан енді малды алысырақ көшіп-қонып бағу әдісіне көшкенін дәлелдей түседі. Солтүстік, Батыс, Орталық Қазақстаннан табылған сүйектен жасалған ауыздықтар жылқыны энеолит, қола заманы- нан мініске, күш-көлікке (жүк арту, сүйретпеге жегу) пайдаланғандығын көрсетеді. Қола дәуірінде түйені де қолға үйреткен, ол жөнінен Орталық, Батыс Қазақстаннан табылған түйе сүйектері дерек береді. Неолит дәуірінен бастап Қазақстан жерінде егіншілік дамыды. Оған кейбір тұрақтардан жүзі өткір тас орақтың табылуы дәлел. Ол кездегі орақтардың сабы ағаштан не сүйектен жасалып, ал жүзі өткірленген тас болған. Қола дәуірінің басынан бастап-ақ жерімізді мекендеген тайпалар тек малшылықпен ғана емес, қарапайым кетпенді егіншілікпен де айналысқан.

Қоныстар. Қола дәуірінің соңына жататын қоныстарда қола және мыс орақтар кездеседі. Көкшетау маңындағы Шағалалы қонысынан қола шалғы табылған.

Қазақстан жерінде қола дәуіріне жататын қоныстар өте көп анықталған. Қоныстарда, әдетте, 5—10 үй, кейде 20 шақты үй болды. Тұрғын үйлерді екі түрге бөлуге болады. Біріншісі — жартылай жертөле үйлер де, екіншісі — жер бетіне салынған үйлер.

Қоғамдық қатынастар. Қола дәуірінде Қазақстан жерін мекендеген тайпалар рулық-тайпалық құрылыста өмір сүрді. Тарихи-мәдени жағынан олар ауқымы кең андрондық тарихи-мәдени қауымдастықтың құрамдас бөлігі болды. Осы тарихи-мәдени қауымдастық өз ғұмырында ру-тайпалық құрылыстан бастап, дамыған патриархалдық қоғам, мүлік теңсіздігі, әлеуметтік әрқилылық деңгейіне дейін жетті.

Қола дәуірі тайпаларының шаруашылық-мәдени тұрпатын анықтайтын кәсіп, малшылық еді. Ал малшы тайпалардың ең бастапқы қоғамдық құрылысы — рулық- патриархалдық құрылыс.

Б.з.д. XII ғасырдан бастап Андронов мәдениетінің таралу аймағы тарыла бастады. Минусин даласында Қарасуық мәдениеті, Орталық Қазақстан мен Шығыс Қазаңстанның батысында Беғазы-Дәндібай мәдениеті пайда болды.

Андронов тарихи-мәдени бірлестігінің негізгі қалыптасқан аймағы — Қазақстан аумағы. Андронов тайпалары Қазақстан аумағын б.з.д. I мыңжылдықта мекендеген ерте көшпелілердің тікелей мәдени-этникалық ататегі болды.

ІҮ. Бекіту:

1. Қола дәуірі тайпаларының қоғамдық құрылысы қандай болған?

2. “Андронов мәдениеті тайпаларының кешенді шаруашылығы” тақырыбында сызба құрастырыңдар.

3. Андрондықтардың аумағы кең, үлкен тұрақтарды мекен етуі онда патриархалды отбасының тұрғанын дәлелдей ала ма?

4. Орталық Қазақстан, Оңтүстік, Шығыс, Батыс Қазақстандағы мал шаруашылығы мен жер өңдеуде өзгешеліктер болды ма? Мал шаруашылығының формалары қалай өзгеріп отырды?

5. Қола дәуірінің соңына таман мал шаруашылығының Андрон тайпаларының экономикасында жетекші рөлге ие болуының себебін түсіндіріңдер.

Ү. Үй тапсырмасы: §7. Қола дәуірі тайпаларының шаруашылығы, тұрмысы, қоғамдық қатынастары

ҮІ. Бағалау

Сабақ №____ Күні__________ Сынып_____

Сабақтың тақырыбы: §8-9. Ежелгі тайпалар жөніндегі антикалық деректер

Сабақтың мақсаты мен міндеттері:

Тәрбиелік – оқушыларды ұлтжандылыққа тәрбиелеу,тарихи жәдігерлерді қастерлей білуге тәрбиелеу.

Білімділік – оқушыларға сақ тайпалары туралы көне дәуір заманындағы жазба деректерінен мағұлмат беру

Дамытушылық - оқушылардың өздігінен жұмыс істеу дағдыларын жетілдіру, жүйелі ойлануға дағдыландыру, кітаппен жұмыс істеу барысында есте сақтау қабілеттерін жетілдіру

Көрнекіліктер: оқу құралдары, Қазақстанның ерте дәуірдегі картасы

Сабақтың түрі: жаңа сабақ.

Сабақтың барысы

І. Ұйымдастыру кезеңі.

ІІ. Үй жұмысын тексеру оқушыларға сурет салдыру арқылы қола дәуірі туралы білімдерін қорытындылау

ІІІ. Жаңа сабақ

Көне грек авторларының шығармалары. Ежелгі Қазақстан жөнінде ең көп хабар жинақтаған антик (көне грек) авторларының шығармалары. Көбіне грек және ішінара латын тілдеріндегі деректердің ішінен Кіші Азиядағы Галикарнас қаласынан шыққан ежелгі грек тарихшысы Геродотты (б.з.д. 490 және 484—425 жылдардың арасы) ерекше атауға болады. Ежелгі Рим ғұламасы Цицерон Геродотты "тарихтың атасы" деп көрсетеді. Б.з.д. V ғасырдың ортасында жазған "Тарих" атты тоғыз томдық еңбектің 4-томында түңғыш рет антикалық әдебиетте скифтердің географиялық орналасуы, саяси тарихы, әдет-ғұрпы, тұрмысы суреттеледі. Геродот скифтердің шығыстағы далалық көшпелі тайпалар арасынан келгенін айтады. Геродот грек авторларының көпшілігі сияқты сақтарды "азиялык скифтер" деген терминмен атайды. Скиф атауы Солтүстік Қара теңіз өңірі мен Алдыңғы Азияның көшпелі тайпаларына қатысты қолданылады. Грек деректемелерінде басқа да тайпа атаулары кездеседі. Мысалы, массагеттер, сарматтар (савроматтар), аргиппейлер, аримаспылар, исседондар және т.б. Геродот массагеттерді Каспий теңізінен шығысқа қарай, Сырдарияның (Аракстің) арғы жағына орналастырады. Сақтар мен массагеттер еліне жасалған Дарийдің, Кирдің жорықтарын егжей-тегжейлі әңгімелейді.Сақтардан солтүстікке қарай орналаскан сайримдер туралы Геродоттан барынша толығырақ деректер алуға болады. Сарматтар тайпа бірлестігі құрамына Солтүстік-батыс Қазақстан өңірінен шыққан аорстар да енген. Жайық — Елек өзендері аралығынан табылған археологиялык ескерткіштер де аорстардың сарматтармен мәдени ұқсастықтары бар екендігін анықтады. Сарматтар негізінде б.з.д. IV—III ғасырларда Сармат тайпалар одағы құрылды. Бұл жаңадан құрылған Сармат тайпаларының одағы аорстар, сирақтар, роксаландар, аландар, языгилерден тұрды. Сармат-алан тайпаларын IV ғасырда ғұндар талқандады. Ал Геродот болса, халықтардың шығыстан батысқа қарай көшуін айта келіп: "Солтүстік-шығыс Қазақстанды мекендеген аримаспылар исседондарды өз жерінен ығыстырып шығарды. Ал исседондар скифтерді отырған орнынан қозғады, ал киммериліктер скифтердің тепкісіне төтеп бере алмай, өз елін тастап кетті", — деп жазды. Геродот: "Осынау көші-қон б.з.д. VII—VI ғасырларда жүзеге асты" деп көрсетеді. Исседондарға ерте темір дәуіріндегі Орталық Қазақстандағы Тасмола мәдениеті тән. Археологиялық зерттеулер Орталық Қазақстан, Жетісу мен Орталық Азияда табылған қару-жарақ үлгілерінің ұқсастығын анықтап берді. Тасмола мәдениетіндегі тайпалар (исседондар) сақ тайпаларының қуатты бөлігін құраған.
Ірі алтын кені бар Алтай өңірін, Зайсан көлі маңын аргиппей және аримаспы тайпалары мекендегенін археологиялық қазбалар айғақтайды. Геродот Батыс скифтерінің Шығыстан көшкен далалық тайпалардың арасынан келгендігін хабарлайды. Ал Шьғыс Қазақстандағы сақтардың Берел, Пазырық, Шілікті қорымдары ежелгі өркениеттің қанат жайғандығын көрсетеді. Геродоттың баяндауынан сақ тайпалары ішінен массагеттер мен исседондардын бір-біріне ұқсас тайпалар екендігін байқауға болады. Тарих атасының айтуынша, массагеттер Аракс (Сырдария) өзенінен шығысқа қарай исседондарға қарама-қарсы мекендеген ірі әрі күшті тайпа болған.
Бұл тайпалар жайлы Страбон еңбектерінен де табуға болады. Ертедегі грек географы әрі тарихшысы "География" еңбегінің авторы Страбонның (б. з. д. 64 — б. з. 23 жж.) мәлімдеуіне қарағанда, Каспий теңзінің шығысына қарай тұратындар массагеттер мен сақтар делінеді. Ал қалғандарын Страбон жалпылама скифтер деген атаумен береді. Страбонның тарихи материалдары көбінесе Геродоттікіне ұқсас екендігін аңғаруға болады.

Скиф данасы — Анахарсис. Орталық Азия мен Қазақстан жерін мекендеген скифтердің шьғыстан батысқа қоныс аударуы нәтижесінде Қара теңіздің солтүстік өңіріндегі скифтер мемлекеті пайда болды. Ал Қара теңіз жағалауы скифтері өз замандастары гректермен тығыз қарым-катынас жасаған. Бұл аймақтағы тарихи байланыстар жөнінде бірсыпыра анық мәлімет беретін "Тарихта" Геродот Скиф даласынан шыққан ғұлама Анахарсис туралы маңызды дерек қалдырған. Анахарсис Скиф жерінен Эллада еліне б. з. д. 594 жылы келеді. Анахарсистің басты мақсаты — Эллада еліне барып, мемлекет ісін, философия ғылымын игеру еді. Анахарсис өз Отанында тамаша тәрбие алып, ана тілін жетік меңгергендігімен қатар грек тілін де жақсы білген. Ол өзінің скиф және эллин халықтарының өмір-тіршілігі, салт-санасы, әдет-ғұрпы, кәсібі туралы 800-ден астам еңбектері бар.
Плутархтың "Жеті данышпанның сауығы" деген әңгімесінен Анахарсистің эллиндер елінде өзінің ақылымен, адамгершілігімен, терең білімімен үлкен құрметке ие болғаны байқалады. Анахарсис туған Отанында оны көре алмаушылардың қолынан қаза табады. Геродот Анахарсистің кайғылы өлімінің себебін скифтердің әдет-ғұрпымен байланыстырады. Афины билеушісі, Атақты реформатор Солонның төмендегі жалынды сөздері ұлы скиф данышпаны Анахарсиске арналады: "Афинылықтар, мен сендер үшін әділетті заң жасадым, оны өздерің үшін де, мемлекет үшін де өте пайдалы деп есептеймін. Ал мына жат елдік азамат... скиф бола тұра ақылға бай, дана. Ол менің көзімді ашты, ойымды байытты, көптеген пікірлерімді басқаша байыптауға көмектесті, толып жаткан кеңес беріп, білім мен пайдалы іске үйретті. Сондықтан да бұл азаматты ел үшін де, мемлекет үшін де құтты деп санап, оның мүсінін мыстан құйып, ең бір құрметті жерге халық қалаулыларының мүсіндерімен қатар қойыңдар!"
Қазақстан аумағын мекендеген тайпалардың ежелгі дүние өркениеттерімен — парсылармен, гректермен байланыс орнатқандығын көрсетеді. Сақтардың сол кездегі көптеген тарихи окиғалардың бел ортасында жүргендігі байқалады. Адамзат жинақтаған мол құндылыкдармен танысу әлемдік өркениеттегі Еуразия көшпенділерінің алатын орнын анықтауға көмектеседі. Бұл өз кезегінде тарихтағы еуроцентристік көзкқарастардан арылуға септігін тигізері сөзсіз.

ІҮ. Бекіту:

1. Грек деректері бойынша сақ тайпалары қандай аумаққа таралған еді? Олардың скифтерге қандай қатысы бар?

2. Геродот б.з.б ҮІІ-ҮІ ғғ халықтардың шығыстан батысқа қарай көшіп-қонуы туралы қандай хабар береді?

Ү. Үй тапсырмасы: §8-9. Ежелгі тайпалар жөніндегі антикалық деректер, мазмұндау

ҮІ. Бағалау

Сабақ №____ Күні__________ Сынып_____

Сабақтың тақырыбы: §10. Тайпа одақтары мен ежелгі мемлекеттік бірлестіктер шығыс деректерінде

Сабақтың мақсаты мен міндеттері:

Тәрбиелік – оқушыларды ұлтжандылыққа тәрбиелеу, тарихи жәдігерлерді қастерлей білуге тәрбиелеу.

Білімділік – оқушыларға тайпа одақтары мен ежелгі мемлекеттік бірлестіктер туралы шығыс деректерінен мағұлмат беру

Дамытушылық - оқушылардың өздігінен жұмыс істеу дағдыларын жетілдіру, жүйелі ойлануға дағдыландыру, кітаппен жұмыс істеу барысында есте сақтау қабілеттерін жетілдіру

Көрнекіліктер: оқу құралдары, Қазақстанның ерте дәуірдегі картасы

Сабақтың түрі: аралас сабақ.

Сабақтың барысы

І. Ұйымдастыру кезеңі.

ІІ. Үй жұмысын тексеру

1. Грек деректері бойынша сақ тайпалары қандай аумаққа таралған еді? Олардың скифтерге қандай қатысы бар?

2. Геродот б.з.б ҮІІ-ҮІ ғғ халықтардың шығыстан батысқа қарай көшіп-қонуы туралы қандай хабар береді?

3. Контурлық картамен жұмыс

ІІІ. Жаңа сабақ

Көне парсы деректері. Тарих ғылымы белгілі бір мәселені зерттеуді, ең алдымен, деректер жинаудан бастайды. Деректер тарихи болмысты шындық тұрғысынан оқып-үйренуге бағыт береді. Ежелгі Қазақстан тарихы жөнінде жазбаша деректемелер көне парсы, көне грек, латын, қытай тілдерінде бізге келіп жетті. Бұл жазбаша деректемелер мазмұны мен сипаты жағынан сан алуан.
Басты деректемелердің бірі Зороастризмнің киелі "Авеста"деген кітап атауымен белгілі. Ахура Мазда Құдайына арналған "Авеста" жырларының авторы Заратуштра ("Кәрі түйеші" деген мағына береді) делінеді. Заратуштра Каспий теңізінің шығыс-солтүстігін қоныстанған арий тайпасының Спитама руынан шыққан.
Қазақстан, Орталық Азия, Иран, Әзірбайжан, Ауғанстан жерінде таралған Заратуштра ілімінің қасиетті жазбалар жинағы б.з.д. III ғасырында хатқа түскен 21 кітаптан тұрады. "Авестаның" сақталған бөлігінде Құдай атына айтылатын әнұрандар (гимндер) бар.
Басында Айға, Күнге, отқа, суға табынатын арийлер оның діни уағыздарын қабылдай қоймады. Әсіресе турлар қатты қарсылық көрсеткен. Заратуштра басқа жақтарға қоныс аударып, өз ілімін көрші елдерге таратады. Осылайша зороастризм діні дүниеге келді. Заратуштра уағыздарының Қазақстанның ежелгі тұрғындарының тарихын, мәдениетін танып білуде маңызы зор. Онда шығыс ирандық көшпелі тайпалар "турлар" деген жинақ атаумен беріледі. Сонымен қатар "Авестада" "сайримдер", "дахтар" деген тайпалар туралы да айтылады.
Бұл "әнұрандағы" кейіпкерлер доңғалақты арбаларға мінген. Олардың қарулары — садақ пен жебе, найза, айбалта, кәсібі — мал өсіру (өгіз, жылқы және түйе), тамағы — ет пен сүт, Құдайға құрбандыққа шалуға жылқы, сиыр, қой әкелетіндігі баяндалған.
Арийлердің Құдайға құрбандық шалып, оның атына мадақтау айтатын жерлері археологиялық деректермен де расталып отыр.

Ежелгі ғұндар мен юэчжилер туралы қытай деректері. Қытайдың Батыс аймақтарды бағындыруға ұмтылуы сол өңірдегі халықтар жөнінде материалдар жинаудан басталды. Қытай жазба деректері өзінің көлемі жағынан және жүйелі жазылғандығымен ерекшеленеді.Қазақстан тұрғындары туралы алғашқы анық мәліметтер император У-ди (б.з.д. 140—87жж.) Батыс өңірге жіберген тұңғыш Қытай елшісі Чжан Цяннан алынды. Чжан Цянь бастаған елшілікке ғұндарға қарсы Жетісудағы үйсіндермен одақ жасау міндеті жүктелді. Ол елшілік барысында жергілікті халықтың шаруашылығына, әскери күштеріне, қару түрлеріне, әдет-ғұрып, салт-дәстүріне дейін назар аударып, жазып алып отырды.
Әулеттердің тарихын жазушылардың ішінде У-ди императордың басты жылнамашысы "Қытай тарихының атасы" Сыма Цянды (б.з.д. 145—86 жж,) бөліп көрсетуге болады. Оның "Тарихи жазбалар" ("Шицзи") деген еңбегінің "Сюнну туралы хикая" және "Давань туралы хикая" деген екі тарауында ғұндар туралы мәліметтер бар. Мазмұны жағынан Геродоттың Қара теңіздің жағалауындағы скифтер туралы баяндауларына ұқсас.
Б.з.д. IV ғасырда Қытай солтүстігінде көшіп-қонып жүрген хунну (ғұндар) тайпаларын қытайлықтар тұңғыш рет өз қарсыластарының қатарында атайды. Ғұндардың батыстағы көршісі Юэчжи (Шығыс сақ тайпалары) мен үйсін тайпалары туралы айтылады.
Келесі еңбектердің қатарында Банъ Гудың (Б.з.д. I г.) "Ежелгі Хань тарихы" шығармасының "Батыс өлке туралы хикая" деген тарауы назар аударуды қажет етеді. Еңбектен Батыс өңірдің Қытай геосаясатында стратегиялық мәнге ие болғандығы аңғарылады. Давань, Усун, Кангюй, Сюнну иеліктері туралы маңызды мәліметтер қамтылған. Мысалы, сақ пен үйсіндер бұрыннан Тұрпан (Гуанчжоу) ойпатын мекендегендігі айтылған. Сол сияқты Қытайдың көршісі Каңлылардың юэчжилердің қысымынан Сырдария бойына қоныс аударғандығы мәлім болып отыр. Сонымен қатар Бань Гу Үйсін гуньмосына (билеушісіне) ұзатылған Қытай ханшасы Чигуге (Үйсін астанасына) сапары әсерлі суреттеледі.
Қытай деректерін ғылыми айналымға енгізуге алғаш еңбек сіңірген орыс шығыстанушысы Н.Я.Бичурин (1777—1853 жж.) болды. Ол 1807—1821 жылдары Пекиндегі православие діні миссиясында жұмыс істеген кезінде тарихи құжаттарды жинаумен айналысты.

Дегенмен ежелгі Қазақстан тарихының кейбір мәселерін анықтауда жазба дереккөздеріне сынмен қараған жөн. Дерек мәтініндегі әрбір жолды, сөз тіркесін мұқият бағамдап, Орталық Азияда орын алған саяси тарихи жағдайларды ескеріп, археологиялық мағлұматтармен ұштастырған әрі көне қытай тіліндегі оқылуымен салыстырып отыру қажет.

ІҮ. Бекіту:

1. Арийлер, турлар деген тайпалар қай жерді мекендеген?

2. “Авеста” жинағы ежелгі Қазақстанды мекендеген тайпалар туралы қандай мәліметтер береді?

3. Қытай жазба деректерінің ежелгі Қазақстан тарихын оқып- үйренуде алатын орны қандай?

Ү. Үй тапсырмасы: §10. Тайпа одақтары мен ежелгі мемлекеттік бірлестіктер шығыс деректерінде

ҮІ. Бағалау

Сабақ №____ Күні__________ Сынып_____

Сабақтың тақырыбы: §12. Ерте темір тайпаларының шаруашылығы

Сабақтың мақсаты мен міндеттері:

Тәрбиелік-оқушыларды өз елін, жерін сүюге, адамгершілікке тәрбиелеу.

Білімділік- оқушыларға ерте темір дәуірінде өмір сүрген тайпалардың айналысқан шаруашылығы, кәсібі, өмірі туралы айту, білімдерін тереңдету

Дамытушылық-оқушылардың өздігінен жұмыс істеу дағдыларын жетілдіру, жүйелі ойлануға дағдыландыру жұмысын жалғастыру

Көрнекіліктер: оқу құралдары, карта

Сабақтың түрі: аралас сабақ.

Сабақтың барысы

І. Ұйымдастыру кезеңі.

ІІ. Үй тапсырмасын сұрау

1. Ерте темір дәуіріндегі тайпаларға қысқаша сипаттама беріңдер.

2. Сақтар мен сарматтарды салыстырыңдар.

3. Ерте темір дәуірі тайпаларының Еуразия халықтары мәдениетіне әсері қандай болды?

ІІІ. Жаңа сабақ

Ежелгі металлургия. Қазақстан аумағында тау-кен ісі мен металлургия қола дәуірінен бастап дамыды. Осы кездегі кен орындарының көпшілігі ерте темір ғасырында да кен өндіруді тоқтатқан жоқ. Ежелгі металлургия орталықтары — Орталық және Шығыс Қазақстанда болды. Орталық Қазақстандағы мыстың орасан үлкен кен орындары — Жезказган маңында, қалайы — Атасу мен Ұлытауда болса, Шығыс Қазакстандағы мыс пен қалайының бай кен орындары Қалба мен Нарын жоталарында кездеседі.

Темір өндірісі б.з.д. VIII—VII ғасырларда пайда болған. Металлургияның дамуы мыс пен полиметалл, алтын мен күміс кен орындарын игеру кезінде кендерден металдарды балқытып алу шеберлігіне байланысты алынған.

Кеннен алдын ала балқыту арқылы қоспа алынды. Балқыту үшін шахта пеші пайдаланылды. Оның қүрылысы дөңгелек немесе тікбүрыш пішінді шахта болып келеді де, жоғары жағына кен қоспасы мен отынды толтыра салып, ал төменгі болігіндегі тесік арқылы ауа үрлейді. Ауаны жіберу екі нұска аркылы жүзеге асырылады: 1) отка төзімді саздан жасалған түтік аркылы; 2) шеңберлі түтік аркылы. Ежелгі мыс балқыту өндірісінде кен балкыту “тигелъ” әдісі арқылы жүзеге асырылды (тигель — отқа төзімді материалдан металл қорытуға арналып жасалган ыдыс), өйткені пешке балқыған мыс тигельде жиналды.

Қазакстан аумағындағы тұрақтардан табылған заттар мен құралдар үш топқа бөлінеді: қару-жарақ, ат әбзелдері және әшекей бұйымдар.

Зергерлік өндіріс. Зергерлердің енері қоладан жасалған бұйымдарда ізін қалдырган. Бастапқыда бұлар әйелдер тағатын әшекейлер — қоладан жасалған моншақтар мен маржан алқалар, шомбал білезіктер, айналар ретінде кездессе, одан әрі алтынмен қапталған кола бұйымдар — салпыншақ алқалар, қолаға қүйылған алтын сырғалар пайда болды. Зергерлік істе құю, соғу, шекіме, өрнек салу тәсілдері кең таралды.

Кейінгі кола дәуірінде зергерлер сақиналар, кайыс белдік қапсырмаларын, дөңгелек сырғалар, үзбе алқалар, иірілген алтын жіпті алқалар, білезіктер жасады.

Қыш өндірісі. Қоныстар мен обаларға қазба жұмыстарын жүргізген кезде алынған негізгі материал — қыш. Ең бастысы, қыштан жасалған бұйымдар шаруашылык пен тұрмыста және кейде жоралғылык максат үшін пайдаланылатын ыдыс түрі болған.

Қыш бүйымдарды жасаудың технологиялық тәсілдері шикізатты даярлап-іріктеуден, қыш қамырын даярлаудан, қалыптаудан, бетін өңдеп, содан кейін оны күйдіруден тұрады. Шикізатты даярлап- іріктеу үшін сүйек және тас құралдар пайдаланылды. Қыш-құмыра шикізаттарын даярлау үшін келсап пен ірі кара малдың жауырындары, сондай-ақ уатқыштар қолданылған.

Қыш өндірісі отырықшылық жағдайдағы аумақтарда өзінің “гүлдену” кезеңіне жетті. Атап айтар болсақ, Сырдария мен Арал маңы аймақтары, Орталық Азиямен щекаралас жерлерде мықтап дамыған.

Орталық Қазақстан аумағында көшпелілік өмір салты жағдайында қыш-құмыра өндіру ісі үй тұрмысының қажетіне байланысты шеберлерге тапсырыс беру арқылы жүзеге асып отырған.

ІҮ. Бекіту:

1. Темір дәуіріндегі Орталық Қазақстанның, еліміздің оңтүстік аудандарының шаруашылық өмірінің ерекшеліктері қандай болды?

2. Қазақстанның қандай аудандарында металл өндірісі қалыптаса бастады?

3. Тау-кен ісі мен балқыту өндірісінің дамуына қандай факторлар себепші болды?

Ү. Үй тапсырмасы: §12. Ерте темір тайпаларының шаруашылығы

ҮІ. Бағалау

Сабақ №____ Күні__________ Сынып_____

Сабақтың тақырыбы: §19. Көшпелілікті зерттеу тарихы

Сабақтың мақсаты мен міндеттері:

Тәрбиелік - оқушыларды өз елін, жерін сүюге, адамгершілікке тәрбиелеу.

Білімділік- оқушыларға көшпеліліктің пайда болу тарихын, даму эволюциясы туралы түсіндіру

Дамытушылық - оқушылардың өздігінен жұмыс істеу дағдыларын жетілдіру, жүйелі ойлануға дағдыландыру жұмысын жалғастыру

Сабақтың түрі: жаңа сабақ.

Сабақтың барысы

І. Ұйымдастыру кезеңі.

ІІ.Үй тапсырмасын тексеру

ІІІ. Жаңа сабақ

Көшпелілер өркениетін зерттеу мәселелері. Көшпелілер туралы түсінік алдымен отырықшы халықтар арасында қалыптасты. Б.з.д. V ғасырда өмір сүрген тарихшы Геродот көшпелі скиф тайпаларының тұрмысын мадақтап жазды.

Сонымен қатар көшпелілер туралы нашар түсініктер сол ерте заманда-ақ қалыптасты. Көне Қытайда “көшпелілер жабайы, мәдениеттің қас жауы” деген түсінік қалыптасты.

XVIII—XIX ғасырлардағы Еуропа ғалымдары да көшпелілер туралы өз көзқарастарын білдіріп отырды. Мысалы, Монтескье көшпелілер қоғамын “әділетті, теңдікті қоғам” десе, Фергюсон, Адам Смит: “Көшпелілерде мүлік теңсіздігі, әлеуметтік теңсіздік ерте пайда болды”, — деген. Ал философ Кант: “Мемлекеттің өзі көшпелілер мен отырықшы-егіншілердің өзара қақтығысынан, қорғаныс мақсатында пайда болды” деген тұжырым жасайды. Атақты философ Ф. Гегелъ: “Көшпелілерде әлеуметтік қарама- қайшылық болғанымен, мемлекет болған жоқ”, — деп есептеген.

XX ғасырдағы Еуропа ғалымдарының көшпелілікке көзқарасы әр түрлі болғанымен, бұл қоғамның жағымсыз жақтарына ғана назар аудару басым болды. Мысалы, Рацель, Гумплович, Торнвальд, Тойнби деген ғалымдар: “Көшпелілер өз бетімен өркениет жасауға қабілетсіз, олар мемлекетті, басқа да өркениет жетістіктерін отырықшы елдерді жаулап алу арқылы ғана үйренді” деген тұжырымдар айтты. Олардың және бұл ғалымдардың жолын қуушы қазіргі заманғы зерттеушілердің пікірінше: “Көшпелі қоғам — бұл бір орнында тоқырап, өз бетінше дами алмайтын қоғам, отырықшы мәдениеттің әсерінсіз өркениет жасай алмайтын қоғам, болашағы жоқ қоғам”.

XX ғасырдың 30-жылдарынан бастап тоталитарлык жүйе идеологтары көшпелілікке қарсы шыға бастады. “Адам табиғатты өзгертуші құдіретті күш” деген қағиданы басшылыққа алған коммунистік идеологияның өкілдері көшпелі мал шаруашылығымен айналысып келген халықтарды жаппай отырыкшылыққа айналдыру қажеттігін дәлелдеп бақты.

XX ғасырдың 60—70-жылдарынан бастап жекелеген ғалымдар көшпеліліктің географиялық-экологиялық себептерін қайта мойындай бастады. Осы ғалымдардың пікірінше, көшпелілік дегеніміз, кейбіреулер айтқандай, “адамзаттық өркениеттің сара жолынан адасу” емес, керісінше, шаруашылықтың, мәдениеттің ерекше даму түрі. Олардың пікірі бойынша: “Көшпелілер далалы, шөлді, шөлейтті табиғатта өз шаруашылығын қалыптастырған, олардың негізгі күнкөріс көзі мал болған, мал басы өскен сайын жайылым айырбастау қажеттілігі туған, сөйтіп жылжымалы өмір салты қалыптасқан”.

Көшпеліліктің шығу тегі. Көшпеліліктің шығуы, көпшілік жағдайда, географиялық ортаның тікелей әсерімен байланысты. Сондықтан да көшпелілік белгілі бір нақты тарихи кеңістіктерде ғана таралды.

Қазақстан шеңберінде көшпелілік қалыптасқан аймаққа Каспий маңы ойпаттары, Үстірт, Торғай, Жем жоталары, Бетпақдала, Балқаш маңы далалары, Сарыарқа, Мұғалжар, Маңғыстау жоталары, Алтай, Тарбағатай, Жоңғар, Іле Алатауларының тау беткейлері және таулы өлкелері жатады.

Көшпеліліктің эволюциясы. Көшпелілік бірден пайда болмаған. Оның пайда болуының, дамуының езіндік заңдылықтары, себептері бар. Малшылықтың алғашқы түрі — үй маңында мал өсіру болды.

Мал басы өскен сайын жайылымды кеңіту, жайылым ауыстырып отыру қажеттілігі туады. Бұрынғы отырықшы малшылар біртіндеп жайылым ауыстырып, жылжып көшуге мәжбүр болады. Сөйтіп, көшпелілік қалыптасты”, — дейді. Ал енді бір зерттеушілер бұл жағдайды қола дәуірінің соңындағы климат жағдайының өзгеруімен — Еуразия даласындағы қатты құрғақшылықтың басталуымен түсіндіреді. Көшпелілік тек шаруашылықты жүргізудің түрі ғана емес, бұл тұрмыс-тіршіліктің де түрі. Тіршіліктің көзі мал болған халық оның өнімдерін пайдалануды да үйренеді.

Көшпелілік басталған б.з.д. 1-мыңжылдықтан б.з. 1-мыңжылдығының ортасына дейінгі аралықта малшы тайпалар алдымен шөл далалардағы сусыз аймақтарды қыстық жайылым ретінде игерді. Содан соң кешудің меридиандық, жоғары-төмен, шеңберлік, ендік түрлерін игерді. Мөлшермен V—VI ғасырларда, көшпелі мал шаруашылығы өзінің дамуының ең жоғары деңгейіне көтерілді. Зерттеулерге қарағанда, осыдан кейін де 1000 жылға таяу уақыт көшпелілер саяси билікте басымдығын көрсетті.

V—VI ғасырларда басталған көшпеліліктің “алтын заманы” XV—XVI ғасырларда қайта құлдырай бастады. Мылтықтың шығуы көшпелілердің соғыстағы басымдылығын әлсіретті. Ендігі жерде көшпелілер шөлді далалы аймақтарда өзімен-өзі оқшауланып, отырықшы елдерге әсері әлсіреді.

ІҮ. Бекіту тақырыптың соңындағы сұрақтар бойынша

Ү. Үй тапсырмасы: §19. Көшпелілікті зерттеу тарихы

ҮІ. Бағалау

Сабақ №____ Күні__________ Сынып_____

Сабақтың тақырыбы: . Көшпелілердегі қоғамдық қатынастар

Сабақтың мақсаты мен міндеттері:

Тәрбиелік – оқушыларды өз елін, жерін сүюге, адамгершілікке тәрбиелеу

Білімділік - оқушыларға қоғамдық қатынас дегеніміз не екенін түсіндіріп, көшпелілерде де қоғамдық қатынас болғанын, олардың түрлері мен айырмашылықтары туралы әңгімелеу

Дамытушылық - оқушылардың өздігінен жұмыс істеу дағдыларын жетілдіру, жүйелі ойлануға дағдыландыру жұмысын жалғастыру

Сабақтың түрі: аралас сабақ.

Сабақтың барысы

І. Ұйымдастыру кезеңі.

ІІ.Үй тапсырмасын тексеру

1. Көшпелі қоғам жөніндегі Еуропа ғалымдары мен кеңестік тарихшылардың пікірлерін қандай екі топқа жіктеуге болады?

2. Көшпеліліктің шығуының экологиялық, географиялық себептері қандай?

3. Көшпелілікті зерттеген қазақстандық ғалымдар кімдер? Олардың қандай еңбектері қандай?

ІІІ. Жаңа сабақ

Туыстық қатынастар. Көшпелі қоғамдағы саяси, әлеуметтік, экономикалық қатынастар туыстық жүйеге негізделді. «Туыстық жүйені ылғи да қандас туыстық» деп түсінуге болмайды. Көшпелілерде шынайы қандас, ортақ ата-тектен тараған жүйе бар да, жалпы генеалогиялық туыстық жүйе бар.

Дәстүрлі қазақ қоғамында ел, жүз, тайпа, ру, ағайын, жақын ағайын, туыс, жақын туыс, ата баласы, бір әке баласы деген туыстық атаулар бар. “Ел” деген ұғымға бүкіл қазақ халкы кіреді. Қазақтардың өз түсінігі бойынша, жүздер қандас туысқандыққа негізделген бірлестіктер. Көшпелі қоғам туыстық қағида бойынша бірігеді. Кейін отырықшы халықтарда ең жақын туыстық қағида ғана сақталып, қалған бірлестіктер аумақтық жақындық, яғни көршілік қағидаға негізделетін болған.

Тайпа. Қазақтың әр жүзінің өзі үлкен тайпалардан тұрады. Тайпа дегеніміз—жүздерді құрайтын үлкен ру бірлестіктері деп түсінгеніміз жөн.

Ру. Біздің пайымдауымызша, шын қандас туыстық жүйе көбінесе 7 атадан басталып, 15—20 атаға дейін барады. Әдетте, мұндай туыстық жүйе ру деп аталады. Рудың ішіндегі жақын туыстар деп 7 атаға дейінгілер есептеледі. Жақын туыстар өзара қыз алыспайды. Жақын туыстар арасында қыз алыспау тәртібін рулық экзогамия дейді.

Рудың өзінің көшіп-қонатын аумағы, рулық таңбасы, ортақ ұраны болған. Ұран ретінде сол рудың белгілі бір атақты адамының аты қабылданатын. Қазақ жөн сұрасқанда: “Қай рудансың?”, “Қай елсің?” — деп сұраған.

Әлеуметтік жіктелу. XVІІІ—XIX ғасырлардағы дәстүрлі қазақ қоғамы әлеуметтік, таптық жікке белінген қоғам еді. Қазақта байлар, орта шаруа және кедейлер табы болды. Дәстүрлі қазақ қоғамында қанау бүркенішті әдістермен жүргізіліп, езгі түрінде болмағандықтан, таптық қарама-қайшылық қатты шиеленісте болған жоқ.

Қазақ қауымында, басқа жұрттан келіп сіңген кірмелер, қоңсылар, аз да болса құл, күңдер болды. Қауымның бұл тобындағы кедейлерді қанау, оларға әлеуметтік қатынас рулас қауым мүшелеріне қарағанда қаталдау болды.

Қазақ қоғамындағы ханнан, ханның әулетінен кейінгі тұрған әлеуметтік топ — сұлтандар. Сұлтандар хандар сияқты тек төре тұқымынан сайланды. Төре деген әлеуметтік-этностық топты Шыңғыс ханның тұқымынан тараған ұрпақтарды ғана құрады. Олардың өз ұраны, өз таңбасы болды.

Төрені сағалап, паналап, басқа елден, тіпті басқа жұрттардан казақ арасына сіңген кірмелер төлеңгіт деп аталды. Олар төренің малын бақты, жерін қорыды, сойылын соқты.

Қазақ арасындағы тағы бір әлеуметтік-этностық топты қожалар құрады. Олардың арғы тегі — арабтан шыққан, қазақ жеріне ислам дінін таратушылардың ұрпағы.

Басқару жүйесі. Қазақ жерінде хандық басқару жүйесі қалыптасқан XV—XVIII ғасырлар аралығындағы көшпелі қоғамның билік жүйесінде елдің ең жоғарғы саяси билігін хан жүргізді. Хан өкіметінің төмендегідей өкілеттігі және қызметі болды:

1. Хан бүкіл елдің, жердің иесі, қожайыны, басқарушысы болып есептелді. Қол астындағы елді, жерді корғау—оның басты міндеті саналды.

2. Хан бөтен елге соғыс ашу немесе бейбітшілік жөнінде келісім жасауға құқылы болды.

3. Хан бүкіл қазақ елінің атынан шетелдермен келісімшарттар жасады.

4. Хан елдің жоғарғы сотының қызметін атқарды, біреуді өлім жазасына бұйыруға немесе кешіруге құқылы болды.

5. Хан бүкіл елге қатысты заңдар, Жарлықтар шығарды.

Қазақ хандарының жанында акылшысы, кеңесшілері, төбе билері, жасақтары, іс жүргізуші мемлекеттік кызметкерлері болды. Хан жергілікті жерлерді өзінің әрбір жүздегі өкілдері — сұлтандар арқылы, үлкен тайпа көсемдері — билер, ру-тайпа ақсақалдары арқылы басқарды. Мемлекеттік істерді бүкіл үш жүздің билік өкілдері жиналған құрылтайда, халық жиналыстарында шешті.

Қоғамдағы түрлі топтар қызметі. Көшпелі қазақ қоғамында ел корғаған батырлардың орны ерекше болды. Олар елін, жерін жаудан қорғады, жастарды соғыс өнеріне тәрбиеледі.

Абыздар мен жыраулар елдің рухани мәдениетін, оның елдік идеологиясын жасаушылар болды. Олардың ақылына, сәуегейлік көріпкелдігіне ел билеушілер, тіпті ханның өзі де құлақ асып, санасты.

Дәстүрлі коғамда ел ішіндегі ем-доммен бақсы-балгерлер, шөппен емдейтін емшілер, оташылар, сынықшылар айналысты. Олар әріден келе жаткан халық медицинасының әдіс-тәсілдерін меңгерген шипагерлер болды.

Көшпелі қауымдастықтарда сол қоғам тіршілігіне қажетті барлық мамандық иелері болды. Олар—ұста, өрімші, үйші, ерші, атбегі, сыншы, құсбегі, есепші, бақсы, балгер, т.б.

Қазақ жеріне ислам діні енгеннен кейін халықтың басқару жүйесінің идеологиясында қожа-молдалардың рөлі артты. Сопылар мен дәруіштер де өз тәлім-тәрбиелік қызметін атқарды, халықты имандылыққа, тақуалыққа, ынсап-тәубаға шақырды. Жалпы, қазақ жерінде мұсылман діні қызметшілері халықтың әдет-ғұрып, салт-санасымен қатты санасты, соларды мұсылмандық жолмен үйлестіре отырып, өз саясатын жүргізді. Ислам діні мен оның идеологиясы жартылай көшпелі, отырықшы оңтүстік аймақтарда ықпалдырақ болды.

ІҮ. Бекіту

1. Көшпелі коғамдағы туыстық қатынастар туралы не білесіңдер?

2. Қазақ жүздерінің шығуы жайында қандай көзқарастар бар?

3. Рудын, тайпалық құрылымның туыстық жүйедегі орны, мәні қандай?

4. Қазақ қоғамындағы таптық, әлеуметтік жіктеудің түрлері, сипаты қандай?

Ү. Үй тапсырмасы: §19. Көшпелілердегі қоғамдық қатынастар

ҮІ. Бағалау

Сабақ №____ Күні__________ Сынып_____

Сабақтың тақырыбы: Көшпелі және отырықшы мәдениеттердің өзара байланысы

Сабақтың мақсаты мен міндеттері:

Тәрбиелік - оқушыларды өз халқының шығу тарихын білуге, оны құрметтеуге, сыйлауға тәрбиелеу.

Білімділік - оқушылардың көшпелі және отырықшы мәдениет туралы білімдерін тереңдетіп, олардың арасындағы байланысты ашып көрсету

Дамытушылық - оқушылардың өздігінен жұмыс істеу дағдыларын жетілдіру, жүйелі ойлануға дағдыландыру жұмысын жалғастыру

Көрнекіліктер: оқу құралдары, орта ғасырлардағы Қазақстан тарихы, тапсырмалар

Сабақтың түрі: аралас сабақ.

Сабақтың барысы

І. Ұйымдастыру кезеңі.

ІІ. Үй тапсырмасын сұрау

1. Көшпелі коғамдағы туыстық қатынастар туралы не білесіңдер?

2. Қазақ жүздерінің шығуы жайында қандай көзқарастар бар?

3. Рудың, тайпалық құрылымның туыстық жүйедегі орны, мәні қандай?

4. Қазақ қоғамындағы таптық, әлеуметтік жіктеудің түрлері, сипаты қандай?

ІІІ. Жаңа сабақ

Шаруашылық, мәдени және саяси байланыс. Көшпелілер мен отырықшылар арасындағы байланыс мәселесі тарих ғылымында әр түрлі пікірлер туғызып отыр. Көшпелі және отырықшы жұрттардың арасындағы қатынас әр заманда, әр түрлі аймақта әрқалай болды. Олардың қарым- қатынасында қақтығыс, соғыстармен қатар бейбіт сабақтастық, шаруашылық, сауда, мәдени өзара әсерлер аз болған жоқ.

Отырықшы елдерге жылқы малы, оны мініске, жегуге үйрету көшпелі малшы тайпалардан келді. Атты әскер дәстүрі, садақтың түрлері, қылыш, ат әбзелдері де көшпелілерден келген.

Көшпелілерде б.з.д. 1-мыңжылдыкта пайда болған өнердегі “аң стилі” Қытайдан Дунайға дейінгі аралықтағы отырықшы елдерге де кең таралды.

Көшпелілердің өзіндік саяси мәдениеті болды. Олар ел басқарушыларын ерекше қасиетті адам, Тәңірдің жердегі өкілі деп түсінді, ерекше басқару жүйесі, империялық қызмет шендері, рәміздері, ел басқарудағы ерекше мұрагерлік дәстүрі болды. Осы мемлекеттік баскару тәртібін көшпелілер кейбір жаулап алған отырықшы елдердің саяси жүйесіне орнықтырып та отырды.

Көшпелілер отырықшы халықтардың бір-бірімен мәдениет алмасуына, олардың бірінен екіншісіне мәдени үдерістердің ауысуына себепші болды. Көшпелілер миграциясы, олардың бір отырықшы елдерден кейін келесі бір отырықшы халықтарды жаулап алуы арқылы мәдени диффузия іске асып отырды.

Қала-дала байланыстары. IX—XII ғасырларда қалыптасқан қала мәдениеті жағдайында қолөнер мен сауда дамыған кезде отырықшы өркениет көшпелілердің экономикалық қарым-қатынастарының қажетті құрамды бөлігіне айналды.

Қалалар көшпелілердің сауда-саттық жасайтын орталықтарына айналды. Көшпелілер мен отырықшылардың шекаралык аймағының материалдык мәдениеті аралас болды.

Аралдың шығыс маңы, Сырдың төменгі ағысы, Шу, Талас өңірі, Жетісу көшпелілер мен отырықшылардың ежелден және ұзақ уакыт тоғысқан аймағы болды.

VII ғасырларда салынған Жетісу калаларының көбі түрік қағандарының ордасы ретінде пайда болып қалыптасты. Жетісуда отырықшы мәдениет VI—XIII ғасырлар бойында көбейіп, қанат жая бастады.

Жетісуда ортағасырлық қалалардың қирауының, қала мәдениетінің құлдырауының басты себебі — әскери саясат тәртібіне байланысты болды. Алдымен хорезмшахтың қидандарымен, одан соң наймандармен соғысы. Содан соң Жетісуды монғолдардың жаулап алуы. Соғыстардан, шапқыншылықтардан, ең алдымен, қалалар мен қоныстар қатты зардап шекті. Өндіріс, мәдениет ошақтары қиратылды, қала халқы жаппай Сырдария мен Ферғанаға қоныс аударды.

Қазақстан аумағында исламды таратушылар арабтар емес, Орталық Азияның қалалық мәдениет орталықтарынан шыққан саманидтер болды. Араб мәдениетімен бірге араб жазуы, араб сәулет әнері, қыштан жасалған бұйымдары, эпиграфикасы келді.

Жібек жолы — ынтымақтастық жолы. Жібек жолы Қазақстанның онтүстігі мен Жетісу жері арқылы өтті. Осы халықаралық керуен саудасында көшпелі түркілер мен отырықшы соғдылықтар белсенді рөл атқарды.

Шығыс елдері мен Батыс елдерін жалғастырған Жібек жолы арқылы Қытайдан жібек, лактар, қағаз, айналар тасылса, Таяу Шығыс елдерінен, Византиядан Қытайға қас сүрмелейтін бояулар, вавилон кілемдері, асыл тастар, інжу, маржан, әйнек, әр түрлі бұйымдар шығарылды. Орталық Азияның соғды-түркі халықтары бұл саудаға қатысып, күміс, алтын әшекей заттар, түрлі түсті әйнек, дәрі-дәрмек, түрлі бояулар, кілем әкеліп отырды.

Діндер тоғысуы. VII—XIII ғасырлар аралығында Оңтүстік Қазақстан мен Жетісуда жергілікті көшпелі түркі және ортаазиялық отырықшы соғдылық мәдениеттердің араласуынан қала мәдениеті қалыптасты. Оңтүстік Қазақстан жерінде ерте орта ғасырларда да зороастризм діні кең таралған болуы керек. Бұл діннің таралуын ғалымдар калалардағы отқа табыну орындарынан, адам сүйегін ыдысқа салып жерлеу ғұрпынан, қойды қастерлеу салтынан көреді.

Оңтүстік Қазақстан мен Жетісуға будда дінінің таралуы соғдылықтардың келуіне байланысты деп есептеледі. VIII ғасырдың бірінші жартысында Батыс Түрік қағанатының кейбір ел басшылары будда дінін қабылдаған, бұл діннің таралуына жағдай жасаған. Будда храмдары Ақбешім, Краснореченск, Испиджаб (Сайрам), т.б. қалалардан табылған.

Орта ғасырларда Месопотамия жерінен шыққан манихей діні қазақ жеріне Мәуереннахр отырықшылары арқылы келді. VIII ғасырда Батыс Түрік қағандары шығыстан келген манихей дініне қолдау жасады. Манихей дінінің Казақстандағы орталығы Тараз қаласы болды. Осы қалада жазылған манихейліктердің “Екі негіз жөніндегі қасиетті кітабы” (VIII ғ.) “он оқ бұдұн елін” (түркілерді) дінге қарату мақсатын көздеген еді.

Б.з.Ү ғасырында Қазақстан жеріне несториандық сарындағы христиан діні ене бастады. Несториандар қасиетті Мария Құдайды емес, адам бейнесіндегі Христосты туды деп мәлімдеді. Сол үшін қуғындалған Нестордын ізін қуушылар өз дінін шығыс елдеріне таратуға бет алды. Осы дінді әрі қарай таратушы Сириядан шыққан несториан-христиандар біртіндеп оны Бактрия, Парфия, Мәуереннахрға, Қазақ жеріне, одан Қытай мен Монғолияға таратты. Несториандық христиандардың V—VIII ғасырларға жататын шіркеулері, ескерткіштері Тараздан, Меркеден, т.б. оңтүстік және Жетісудың ортағасырлық қалаларынан табылды.

Сонымен, көшпелілер мен отырықшы халықтардың арасында тығыз байланыс болған. Бұл байланыс бірде жаугершілік, бірде арагідік қақтығыстар, алым-салық түрінде болса, ал көпшілік жағдайда бейбіт қарым-қатынас, сауда, айырбас түрінде іске асты. Көшпелі мәдениет пен отырықшы өркениеттердің жиі, тығыз араласуына Ұлы Жібек сауда жолындағы қалалар үлкен әсер етті. Көшпелі және отырықшы шаруашылық-мәдени тұрпаттың өзара әсері, әсіресе олардың шекаралық аймақтарында күшті жүрді. Көшпелілер мен отырықшылар шаруашылық-экономикалық, мәдени байланыстары арқылы бір- бірінің мәдениетін байытты.

ІҮ. Бекіту

1. Көшпелілер мен отырықшы халықтардың шаруашылық саласындағы өзара ықпалдастығы қандай болды?

2. Көшпелілер мен отырықшылардың мәдени, саяси байланыстарын атап көрсетіңдер.

3. “Жібек жолы — ынтымактастық жолы” дегенді калай түсінесіңдер?

4. Отырықшылар мен көшпелілердің рухани жақындасуындағы діндердің рөлі қандай болды?

5. “Жібек жолы” ежелгі қай қалаларды басып өткен?

Ү. Үй тапсырмасы: §20. Көшпелі және отырықшы мәдениеттердің өзара байланысы

ҮІ. Бағалау

Сабақ №____ Күні__________ Сынып_____

Сабақтың тақырыбы: Түрік қағанатының құрылуы, дамуы, ыдырауы

Сабақтың мақсаты мен міндеттері:

Тәрбиелік - Оқушылардың бойында елжандылық, отанға деген сүйіспеншілікті тудыра отырып , ұлы тұлғалардың өмірімен қызметін үлгі тұту.

Білімділік - Түрік империясының құрылуы және Батыс Түрік қағанатының империялық дәрежеге көтерілуі, саяси тарихы, ыдырау себептері, саяси тұлғалары туралы  түсініктері мен білімдерін қалыптастыру.

Дамытушылық - Оқушыларды іздемпаздыққа, шығармашылыққа өз ойын жеткізе білу  дағдыландыру

Көрнекіліктер: оқу құралдары, орта ғасырлардағы Қазақстан тарихы, тапсырмалар

Сабақтың түрі: аралас сабақ.

Сабақтың барысы

І. Ұйымдастыру кезеңі.

ІІ. Үй тапсырмасын сұрау

1. Көшпелілер мен отырықшы халықтардың шаруашылық саласындағы өзара ықпалдастығы қандай болды?

2. Көшпелілер мен отырықшылардың мәдени, саяси байланыстарын атап көрсетіңдер.

3. “Жібек жолы — ынтымактастық жолы” дегенді калай түсінесіңдер?

4. Отырықшылар мен көшпелілердің рухани жақындасуындағы діндердің рөлі қандай болды?

5. “Жібек жолы” ежелгі кай калаларды басып өткен?

ІІІ. Жаңа сабақ

№І.Мәтінмен жұмыс.Оқушыларға тақырыпшаны оқып шығуға уақыт беріледі.

1 топқа. Түрік  түрік империясының құрылуы, дамуы.

2 топқа. Түрік  империясының ыдырауы.

1 топқа І тапсырма сәйкестігін тап.                                 Бағалау критериі 5 балдық

№	Сұрақ	Дұрыс жауабы	№	Жауабы
1	Түрік империясы құрылған жыл	4	1	Чжоу мен Цин империялары
2	Түрік империясының негізі қаланды	5	2	Мұқан
3	Түрік империясының құрылды	2	3	Сасанилықтар
4	Мұқан кезінде жылына 100 000 юань төлеген.	1	4	552жыл
5	Түріктерге жылына 4000 рим ақшасына тең салық төлеген	3	5	Бумын

2 топқа тапсырма. Сәйкестігін тап.                               Бағалау критериі 5 балдық

№	Сұрақ	Дұрыс жауабы	№	Жауабы
1	Түрік қағанатының Шығыс және Батысқа бөлінуі	5	1	Қара теңізге дейін
2	Шығыста шекарасы басталады	4	2	Суй
3	Батыста шекарасы	1	3	VI ғ.80ж
4	Алым-салық төлеуден бас тартқан  қытай империясы	2	4	Хинган тауы
5	Саяси бытыраңқылық басталды	3	5	603жыл

№ 2 тапсырма. Жазба деректер.Мәтінмен жұмыс

Ежелгі түркілердің шығу тегін көне аңыздар мен жазбалар Ұлы даланың тұрғындары- турлармен байланыстырады. Түркі сөзі «әскери ақсүйек» деген сөзден шыққан деген жорамал бар.Қытайлар  түріктерді ғұндардың ұрпақтары деп есептейді.

Бумын қаған (? – 552 ж.) – түркілердің өздері «Мәңгі ел» деп атаған әйгілі Бірінші Шығыс Түркі қағанатының негізін қалаушы тарихи ұлы тұлғалардың бірі. Түркі елі жиналып, Бумынды ақ киізге көтеріп, «Ел қағаны» деп жариялады. Әйеліне «Ел Білге қатын» деген атақ берді. Бірақ Бумын қаған өзі орнатқан қағанаттың дәуірлеп дүркірегенін көре алмады. 553 жылдың қозы айында өз ажалынан қайтыс болды.Оның алғаш тарихқа танылуы түркі еліне Батыс Вей империясының елшілерінің келуімен тікелей байланысты. Бұл кезде түркі елі Жужан қағанатының құрамындағы, соларға темір кенін өндірумен айналысатын бодан ел болатын. Бумынның бұл кездегі билік лауазымы ұлы йабғу (даиеху). Оған ол түркі елінің басшысы болған әкесі Ту (Туву) өлгеннен кейін, мұрагерлік жолмен ие болған.

«Жыу кітабы» (Жыушу): «Осы кезде (546ж.) телылар жужандарға қарсы жаза жорығына шығады. Тумын (Бумын) өзіне қарасты тайпаларды бастап, оларға орта жолда бүйірден тиісіп, талқанын шығарады. Сөйтіп 50 мың түтіндік бүкіл елін бағындырады» деген дерек береді.

Қытайдың «Батыс өңір баянында» хан ордасы Жұлдыз өзенінің бойында тігілген, Қаған 553 жылы қаза болып, Мұқан қаған болды.Осы қағанның кезінде Түрік қағанының тасы өрледі. Қаған айналасындағы елдерді қосып алып ,554 жылы Түрік империясын құрады Бумын қағанның інісі Істеми 572-576жж қаған бастаған түркі әскерлері Батыстағы елдерді бағындыру әрекетін жүргізді. Қытай деректемелеріне қарағанда, б.з. 555 ж. Істемидің (Силзебул) Орта Азияға қарай жасаған жорықтарының бірінде Арал теңізіне дейін жеткендігін хабарлайды. Ал «Күлтегін» үлкен жазуында Мұқан мен Істеми қағандардың өз халқын «Темір қақпаға» дейін орналастырған. Мұндағы темір қақпа деп отырған жері Соғды елі мен Тохарстан

елінің арасында Байсын тауындағы өткел. Түрік қағанатының күшейіп, саяси жағынан белсенділігі артып, тарих сахнасына шыққан кезі VI ғасырдың ортасы. Бұл кезде түрік қағанаты Істеми Силзебул Орта Азиядағы эфталиттерді өздеріне толық бағындыруға әрекет жасайды. Алайда бір шеті Каспий теңізінен, екінші шеті Солтустік Үнді ойпатына дейінгі ұлаң-ғайыр жерді алып жатқан эфталиттерді жеңе қою оңайға түсе қоймайтыны білген түрік қағаны Иран шахы Хұсрау I Ануширванмен келісімге келеді (561-563 жж.).

563-567 жылдары эфталиттермен болған ұрыстарда түрік қағанаты жеңіске жетеді.

VI ғ.70 ж Түрік империясы шекарасын Солтүстік Кавказ бен Қаратеңіздің солтүстік жағалауына дейін кеңейтті. Батыс Түркі шежіресінде : «Істеми қағанның жүз мың тулық жасағы бар, батыс өлкедегі елдерге жорық жасап ,өзін қаған санаған, он ұлыс елі бар қаған»,-деп жазылған.Олар сасандық Ираннан 4000 мың рим ақшасына тең салық алып отырған.

    Көк бөрі атауы қайдан шықты

Міне, осы тұста Алтай тауын паналаған көкбөрілер тайпасының ес жия бастағаны  туралы Қытай және Еуропа жылнамаларында жазылып қалған мынандай бір дерек: босқан жаудан қорғану үшін пана іздеген бес жүз үйлі ғұн жұрты Сарыжайлаудан Алтайға үдере көшеді. Солардың соңына түскен аңдушы дұшпан оларды қырып тастайды. Осынау қырғын кезінде аяқ-қолы бірдей шабылған жалғыз бала аман қалады. Әлгі баланы көк бөрі тауып алып, сүтімен асырайды. Ер жеткен соң осы баладан көкбөрілер  тарайды.

Ұлы ғұндардан қалған бір қауым елдің Сарыжазықтан үдере көшіп, Алтайдың қойнауындағы жан-жағын тау қоршаған оқшау жазықты паналағаны шындық. Елдің көсемін қытайлар Ашина, яғни, қытайша «мейірімді бөрі» деп атаған.Көкбөрілер тайпасының кейінгі ұрпақтары түркілер Қиыр Шығыстағы Хинган тауларынан Қап тауына дейінгі ұлан-ғайыр аймақты бағындырған. Олар бөріні кие тұтқан, бейнесін әскери байрақтарында бедерлеген.

 

№	Деректер	Еңбектер	Мәліметтер
1	Қытай	1.«Жыу кітабы» 2.«Батыс өңір баяны»	546 ж. жужандарға Бумын қаған жорық жасап 50 мың түтін жужандарды бағындырады. Хан ордасы Жұлдыз өзенінің бойында болған, Қаған 553 жылы қаза болып, Мұқан қаған болды.Оның кезінде Түрік қағанаты күшейеді. Қаған айналасындағы елдерді қосып алып , 554 жылы Түрік империясын құрады. Бумын қағанның інісі Істеми қаған 572-576 жж бастаған түркі әскерлері Батыстағы елдерді бағындыру әрекетін жүргізді.  б.з. 555 ж. Істемиди Арал теңізіне дейін жеткен
2	Түркі  шежіресі	1.«Күлтегін» үлкен жазуы 2.Батыс Түркі шежіресі	Мұқан мен Істеми қағандар өз халқын «Темір қақпаға» дейін орналастырған. Темір қақпа деп отырған жері Согда елі мен Тохарстан елінің арасында Байсын тауындағы өткелІстеми қаған жүз мың тулық жасағымен , батыс өлкедегі елдерге жорық жасаған, Олар сасандық Ираннан 4000 мың рим ақшасына тең салық алып отырды.

 

IV.Сұраққа жауап беру.

1.Түрік қағанатының эфталиттерді талқандауы

2.Түрік қағандығының Византиямен сауда және әскери шарт жасасуы

3.Түрік қағанатының этникалық құрамы.

4.Түрік және Батыс Түрік империяларының жер аумағы

V.Бекіту.  Тест шешу

1.Түрік қағанаты 1-топ тест жұмысы