7-сынып, толық 1,2,3,4-тоқсан ЗЕРТХАНАЛЫҚ жұмыс жауабымен

№1 Зертханалық жұмыс:

Жергілікті жердегі экожүйені зерттеу (мектеп үлескісі мысалында)

Мақсаты: Экожүйенің құрамдас бөліктерін анықтау және сипаттауды үйрену.

Құрал-жабдықтар:

• Сызғыш

• Лупа

• Ауа термометрі

• Үшкір таяқша

Жұмыс барысы:

1.⁠ ⁠Экожүйені таңдау:

.........................................................................................................................................................................................................................................................................................................

2.⁠ ⁠Жансыз (өлі) табиғат компоненттерінің сипаттамасы:

..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................

3.⁠ ⁠Жанды (тірі) табиғат компоненттерін бақылау:

..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................

4.⁠ ⁠Топырақтың бетін зерттеу:

..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................

5.⁠ ⁠Жасанды құрамбөліктер:

..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................

6.⁠ ⁠Экожүйенің табиғи немесе жасанды болуы:

..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................

Қорытынды:

..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................

№1 Зертханалық жұмыс:

Жергілікті жердегі экожүйені зерттеу (мектеп үлескісі мысалында)

Мақсаты: Экожүйенің құрамдас бөліктерін анықтау және сипаттауды үйрену.

Құрал-жабдықтар:

• Сызғыш

• Лупа

• Ауа термометрі

• Үшкір таяқша

Жұмыс барысы:

1.⁠ ⁠Экожүйені таңдау:

Мектептің жанынан бірдей табиғи үлескі таңдадық. Бұл мектеп аумағындағы бос жер бөлігі немесе бақ болуы мүмкін.

2.⁠ ⁠Жансыз (өлі) табиғат компоненттерінің сипаттамасы:

Топырақ:

Түсі — қоңыр;

Құрылымы — сазды;

Ауа райы:

Күн ашық, аздап жел соғады;

Температура — 18°C;

Ылғалдылық — орташа;

Жауын-шашын жақында жауған жоқ, шық байқалмады.

Ауа жағдайы:

Таза, бірақ кейбір шаң-тозаң бар. Өсімдіктердегі тозаң байқауға болады.

3.⁠ ⁠Жанды (тірі) табиғат компоненттерін бақылау:

Өсімдіктер:

Бақшалық шөптер, дала өсімдіктері, және мәдени өсімдіктер кездеседі.

Шөптесін өсімдіктердің түрлері — 7 түр;

Таныс түрлері — бақбақ, қоға, адыраспан.

Орташа өсімдіктер — бақбақ, ұзындығы шамамен 15 см;

Ең биік өсімдіктер — қоға, биіктігі 50 см;

Ең аласа өсімдіктер — мүк, ұзындығы 3-4 см.

Жануарлар:

Құмырсқалар, өрмекшілер, кейбір ұсақ жәндіктер (қоңыздар) байқалды.

4.⁠ ⁠Топырақтың бетін зерттеу:

Лупа арқылы топырақтың бетінде ұсақ минералдар мен өсімдіктердің қалдықтары көрінді. Үшкір таяқшамен топырақтың бетін қазып, лупамен қайта қарап шыққанда құрттар мен ұсақ жәндіктердің іздері анықталды. Топырақтың құрамында органикалық қалдықтар мен ұсақ тастар бар.

5.⁠ ⁠Жасанды құрамбөліктер:

Бұл аумақта суару жүйесі орнатылған, кейбір мәдени өсімдіктер арнайы суарылады. Топыраққа тыңайтқыштар енгізіледі. Жасанды өсірілетін өсімдіктер ретінде қияр мен қызанақтың шағын бөлігі өсіріледі.

6.⁠ ⁠Экожүйенің табиғи немесе жасанды болуы:

Бұл экожүйе жасанды, себебі адам қолымен бақша өсімдіктері отырғызылған және олар суарылады, тыңайтқыштар енгізіледі. Экожүйе құрамбөліктері өзара байланысты, өйткені жанды және жансыз табиғат элементтері бір-біріне тәуелді. Мысалы, өсімдіктер өсу үшін топырақтағы минералдар мен ылғалға, ал жануарлар өсімдіктерге немесе басқа тірі организмдерге тәуелді. Экожүйедегі бір құрамбөліктің жойылуы (мысалы, топырақтағы микроорганизмдер) өсімдіктердің өсуін нашарлатып, жануарлардың тіршілігіне де кері әсер етуі мүмкін.

Қорытынды: Бұл зертхана жұмысы жергілікті экожүйенің құрамын және олардың өзара байланысын түсінуге көмектесті. Жасанды экожүйеде адамдардың қолымен енгізілген өзгерістер байқалады, ал экожүйедегі әрбір құрамбөліктің маңызды рөлі бар.

№2 Зертханалық жұмыс:

Тірі ағзалар үшін судың қасиеті мен маңызын сипаттау

Мақсаты: Тәжірибе негізінде судың кейбір қасиеттерін зерттеу және оның тірі ағзалар үшін маңызын түсіну.

Құрал-жабдықтар:

• Су

• Мұз түйірі

• Су термометрі

• Сынауық

• Жандырғы (бунзен шамы)

• 5×5 см дәптер қағазы

• Әртүрлі монеталар

• Шыны капилляр түтікшесі

• Өлшеуіш стакан немесе колба

• Петри табақшасы

Тапсырмалар және олардың орындалуы:

1.⁠ ⁠Мұздың тығыздығы:

Тапсырма: Ыдысқа су құйып, оған мұз салыңдар.

Нәтиже: ..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................

Қорытынды:

..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................

2.⁠ ⁠Судың жылусыйымдылығы:

Тапсырма: Сынауыққа су құйып, оны қайнағанша қыздырыңдар. Қайнаған су температурасын өлшеңдер (100°C). Судың бөлме температурасына дейін суыту уақытын анықтаңдар.

Нәтиже:

..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................

Қорытынды:

..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................

3.⁠ ⁠Судың капиллярлық қасиеті:

Тапсырма: Суы бар стаканға капилляр түтікшесін сал. Түтікшедегі су деңгейі стаканның су деңгейінен жоғары көтеріледі.

Нәтиже:

..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................

Қорытынды:

........................................................................... ........................................................................

.....................................................................................................................................................4.⁠ ⁠Судың беттік керілу күші:

Тапсырма: Петри табақшасына су құйып, бетіне 5×5 см дәптер парағын қойыңдар. Қағаздың ортасына ең кішкентай монетаны қойыңдар, содан кейін үлкен монетаны қойып байқап көріңдер.

Нәтиже:

.....................................................................................................................................................

.....................................................................................................................................................

Қорытынды:

.....................................................................................................................................................

.....................................................................................................................................................

Жалпы қорытынды:

.....................................................................................................................................................

.....................................................................................................................................................

№2 Зертханалық жұмыс:

Тірі ағзалар үшін судың қасиеті мен маңызын сипаттау

Мақсаты: Тәжірибе негізінде судың кейбір қасиеттерін зерттеу және оның тірі ағзалар үшін маңызын түсіну.

Құрал-жабдықтар:

• Су

• Мұз түйірі

• Су термометрі

• Сынауық

• Жандырғы (бунзен шамы)

• 5×5 см дәптер қағазы

• Әртүрлі монеталар

• Шыны капилляр түтікшесі

• Өлшеуіш стакан немесе колба

• Петри табақшасы

Тапсырмалар және олардың орындалуы:

1.⁠ ⁠Мұздың тығыздығы:

Тапсырма: Ыдысқа су құйып, оған мұз салыңдар.

Нәтиже: Мұз судың бетіне шығады, өйткені мұздың тығыздығы судан жеңіл.

Қорытынды: Мұз судан жеңіл болғандықтан, су қоймаларында мұз үстінде қалқып тұрады. Бұл қасиет тірі ағзалар үшін маңызды, өйткені су қоймаларының беткі қабаты мұз болған кезде, оның астындағы су қатып қалмай, тіршілік иелері аман қалады.

2.⁠ ⁠Судың жылусыйымдылығы:

Тапсырма: Сынауыққа су құйып, оны қайнағанша қыздырыңдар. Қайнаған су температурасын өлшеңдер (100°C). Судың бөлме температурасына дейін суыту уақытын анықтаңдар.

Нәтиже: Судың жылуы баяу жүреді, және баяу суиды.

Қорытынды: Судың жылусыйымдылығы жоғары болғандықтан, ол температураның күрт өзгеруін бәсеңдетеді, бұл тірі ағзалар үшін қолайлы орта жасайды. Ағзалар судың арқасында дене температурасын тұрақты ұстап тұра алады.

3.⁠ ⁠Судың капиллярлық қасиеті:

Тапсырма: Суы бар стаканға капилляр түтікшесін сал. Түтікшедегі су деңгейі стаканның су деңгейінен жоғары көтеріледі.

Нәтиже: Түтікшені көтергенде, су түтік ішінде қалады.

Қорытынды: Бұл судың капиллярлық қасиетіне байланысты. Бұл құбылыс ағаштар мен өсімдіктерде су мен қоректік заттардың тамырдан жапырақтарға дейін жоғары көтерілуіне мүмкіндік береді.

4.⁠ ⁠Судың беттік керілу күші:

Тапсырма: Петри табақшасына су құйып, бетіне 5×5 см дәптер парағын қойыңдар. Қағаздың ортасына ең кішкентай монетаны қойыңдар, содан кейін үлкен монетаны қойып байқап көріңдер.

Нәтиже: Кіші монета қағазды суға батырып жібермейді, ал үлкен монета қағазды батырады.

Қорытынды: Судың беттік керілу күші молекулалардың когезиясына байланысты. Бұл қасиет су бетінде кейбір жәндіктердің жүзіп жүруіне мүмкіндік береді. Сонымен қатар, судың адгезия және когезия қасиеттері тірі ағзалардағы зат алмасу және сұйықтықтардың тасымалдануына көмектеседі.

Жалпы қорытынды: Тәжірибе арқылы судың тығыздығы, жылусыйымдылығы, капиллярлық қасиеті және беттік керілу күші сияқты қасиеттерін зерттедік. Бұл қасиеттердің барлығы тірі ағзалардың өмір сүруіне және қоршаған ортамен байланысына тікелей әсер етеді. Су ағзалар үшін өмірлік маңызы зор, себебі ол зат алмасу, температураны реттеу және қоректік заттарды тасымалдау процесстерінде маңызды рөл атқарады.

№3 зертханалық жұмыс:

Тамақ өнімдерінде көмірсулардың, нәруыздар мен майлардың болатынын зерттеу

Мақсаты: Тәжірибе негізінде тамақ өнімдерінің құрамында органикалық заттардың болатынына көз жеткізу.

Құрал-жабдықтар:

• Су

• Йод ерітіндісі

• Сутек асқын тотығы

• Сүзгі қағаз

• Өлшегіш стақан немесе колба

• Сынауықтар

• Тамақ өнімдері (ет, картоп, күнбағыс дәні, бидай, арпа және т.б.)

Орындауға арналған тапсырмалар:

1.⁠ ⁠Тамақ өнімдерін ұнтақтау:

Тапсырма: Өсімдік дәндерін келіде ұнтақтаңдар. Картоп, ет және басқа да өнімдерді майдалаңдар. Әр өнімді жеке сынауықтарға салыңдар.

Нәтиже: Әртүрлі өнімдер сынауықтарға дайындалады.

2.⁠ ⁠Крахмалды анықтау (Йод ерітіндісімен реакция):

Тапсырма: Сынауықтарға йодтың ашық қоңыр түсті ерітіндісін құйыңдар. Йод крахмалмен әрекеттескенде көкшіл түс пайда болады.

Нәтиже: .....................................................................................................................................................

.....................................................................................................................................................

Қорытынды: .....................................................................................................................................................

.....................................................................................................................................................

3.⁠ ⁠Нәруыздарды анықтау (Сутек асқын тотығымен реакция):

Тапсырма: Сынауықтарға сутек асқын тотығын құйыңдар. Егер нәруыз болса, 1-2 минут ішінде көпіршік түзіледі.

Нәтиже: .....................................................................................................................................................

.....................................................................................................................................................

Қорытынды: .....................................................................................................................................................

.....................................................................................................................................................

4.⁠ ⁠Нәруызды шайқау арқылы анықтау:

Тапсырма: Сынауықтарға су құйып, шайқаңдар. Егер нәруыз болса, су ерітіндісінде көбік түзіледі.

Нәтиже: .....................................................................................................................................................

.....................................................................................................................................................

Қорытынды: .....................................................................................................................................................

.....................................................................................................................................................

5.⁠ ⁠Майды анықтау (Сүзгі қағаз арқылы):

Тапсырма: Сүзгі қағазды бүктеп, ішіне зерттелетін өнімнен салыңдар. Өнімді келсаппен езіп, сүзгі қағаздан май іздерін байқаңдар.

Нәтиже: .....................................................................................................................................................

.....................................................................................................................................................

Қорытынды: .....................................................................................................................................................

.....................................................................................................................................................

6.⁠ ⁠Жалпы қорытынды: .....................................................................................................................................................

.....................................................................................................................................................

№3 зертханалық жұмыс:

Тамақ өнімдерінде көмірсулардың, нәруыздар мен майлардың болатынын зерттеу

Мақсаты: Тәжірибе негізінде тамақ өнімдерінің құрамында органикалық заттардың болатынына көз жеткізу.

Құрал-жабдықтар:

• Су

• Йод ерітіндісі

• Сутек асқын тотығы

• Сүзгі қағаз

• Өлшегіш стақан немесе колба

• Сынауықтар

• Тамақ өнімдері (ет, картоп, күнбағыс дәні, бидай, арпа және т.б.)

Орындауға арналған тапсырмалар:

1.⁠ ⁠Тамақ өнімдерін ұнтақтау:

Тапсырма: Өсімдік дәндерін келіде ұнтақтаңдар. Картоп, ет және басқа да өнімдерді майдалаңдар. Әр өнімді жеке сынауықтарға салыңдар.

Нәтиже: Әртүрлі өнімдер сынауықтарға дайындалады.

2.⁠ ⁠Крахмалды анықтау (Йод ерітіндісімен реакция):

Тапсырма: Сынауықтарға йодтың ашық қоңыр түсті ерітіндісін құйыңдар. Йод крахмалмен әрекеттескенде көкшіл түс пайда болады.

Нәтиже: Картоп немесе бидай сынауықтарында көкшіл түс пайда болады.

Қорытынды: Крахмал бар өнімдер — крахмал көмірсуының бар екендігін көрсетеді.

3.⁠ ⁠Нәруыздарды анықтау (Сутек асқын тотығымен реакция):

Тапсырма: Сынауықтарға сутек асқын тотығын құйыңдар. Егер нәруыз болса, 1-2 минут ішінде көпіршік түзіледі.

Нәтиже: Ет сынауықтарында көпіршіктер түзіледі.

Қорытынды: Ет құрамында нәруыз бар.

4.⁠ ⁠Нәруызды шайқау арқылы анықтау:

Тапсырма: Сынауықтарға су құйып, шайқаңдар. Егер нәруыз болса, су ерітіндісінде көбік түзіледі.

Нәтиже: Ет немесе сүт сияқты өнімдерде көбік түзіледі.

Қорытынды: Бұл өнімдерде нәруыз бар екені анықталды.

5.⁠ ⁠Майды анықтау (Сүзгі қағаз арқылы):

Тапсырма: Сүзгі қағазды бүктеп, ішіне зерттелетін өнімнен салыңдар. Өнімді келсаппен езіп, сүзгі қағаздан май іздерін байқаңдар.

Нәтиже: Күнбағыс дәнінен немесе еттен май дақтары байқалады.

Қорытынды: Күнбағыс дәні және ет құрамында май бар.

6.⁠ ⁠Жалпы қорытынды: Тәжірибе арқылы тамақ өнімдерінде көмірсулар (крахмал), нәруыздар және майлар бар екенін анықтадық. Әр түрлі өнімдерде әртүрлі органикалық заттар кездеседі, және олар тірі ағзалар үшін маңызды қоректік элементтер болып табылады.

№4 зертханалық жұмыс:

Сабақтың ішкі құрылысын зерттеу

Мақсаты: Өсімдіктің сабағының ішкі құрылысын зерттеу және оның бөліктерін анықтау.

Құрал-жабдықтар:

• Қауіпсіздік пышағы немесе скальпель

• Лупа немесе микроскоп

• Препарат жасауға арналған заттық және жабын әйнек

• Су

• Сабақтың үлгісі (шөптесін өсімдіктің немесе ағаш өсімдігінің сабағы)

Жұмыс барысы:

1.⁠ ⁠Сабақтан көлденең кесінді дайындау:

Тапсырма: Қауіпсіздік пышағы немесе скальпель көмегімен өсімдік сабағынан жұқа көлденең кесінді жасаңыз.

Нәтиже: Жұқа кесінді сабақтың ішкі құрылысын көруге мүмкіндік береді.

2.⁠ ⁠Препарат жасау:

Тапсырма: Сабақтың кесіндісін заттық әйнекке салыңыз, үстіне су тамызып, жабын әйнекпен жабыңыз.

Нәтиже: Сулы ортадағы кесіндіні зерттеуге болады.

3.⁠ ⁠Сабақтың құрылысын зерттеу:

Тапсырма: Лупа немесе микроскоп арқылы сабақтың ішкі құрылымын қарастырыңыз. Сабақтың негізгі бөліктерін табыңыз: эпидермис, қабық, камбий, сүрек және өзек.

Нәтиже: Микроскоп арқылы сабақтың барлық қабаттары анық көрінеді.

4.⁠ ⁠Сабақтың бөліктерін сипаттау:

Тапсырма: Кескіндегі сабақтың бөліктерін сипаттаңыз:

.....................................................................................................................................................

.....................................................................................................................................................

5.⁠ ⁠Қорытынды жасау:

.....................................................................................................................................................

.....................................................................................................................................................

№4 зертханалық жұмыс:

Сабақтың ішкі құрылысын зерттеу

Мақсаты: Өсімдіктің сабағының ішкі құрылысын зерттеу және оның бөліктерін анықтау.

Құрал-жабдықтар:

• Қауіпсіздік пышағы немесе скальпель

• Лупа немесе микроскоп

• Препарат жасауға арналған заттық және жабын әйнек

• Су

• Сабақтың үлгісі (шөптесін өсімдіктің немесе ағаш өсімдігінің сабағы)

Жұмыс барысы:

1.⁠ ⁠Сабақтан көлденең кесінді дайындау:

Тапсырма: Қауіпсіздік пышағы немесе скальпель көмегімен өсімдік сабағынан жұқа көлденең кесінді жасаңыз.

Нәтиже: Жұқа кесінді сабақтың ішкі құрылысын көруге мүмкіндік береді.

2.⁠ ⁠Препарат жасау:

Тапсырма: Сабақтың кесіндісін заттық әйнекке салыңыз, үстіне су тамызып, жабын әйнекпен жабыңыз.

Нәтиже: Сулы ортадағы кесіндіні зерттеуге болады.

3.⁠ ⁠Сабақтың құрылысын зерттеу:

Тапсырма: Лупа немесе микроскоп арқылы сабақтың ішкі құрылымын қарастырыңыз. Сабақтың негізгі бөліктерін табыңыз: эпидермис, қабық, камбий, сүрек және өзек.

Нәтиже: Микроскоп арқылы сабақтың барлық қабаттары анық көрінеді.

4.⁠ ⁠Сабақтың бөліктерін сипаттау:

Тапсырма: Кескіндегі сабақтың бөліктерін сипаттаңыз:

Эпидермис: Сабақтың ең сыртқы қабаты, қорғаныш қызметін атқарады.

Қабық: Эпидермис астындағы қабат, қоректік заттардың тасымалдануына қатысады.

Камбий: Сүрек пен қабық арасында орналасқан өсу қабаты, өсімдіктің жуандауына жауап береді.

Сүрек: Су мен минералды заттарды тамырдан сабақ арқылы жапырақтарға тасымалдайды.

Өзек: Сабақтың орталық бөлігі, қоректік заттарды сақтауға қатысады.

5.⁠ ⁠Қорытынды жасау:

Қорытынды: Сабақтың ішкі құрылымы бірнеше қабаттан тұрады, және әр қабат өсімдіктің өсуі мен қоректенуіне маңызды рөл атқарады. Сабақтың негізгі қызметі — суды және қоректік заттарды тасымалдау, сонымен қатар өсімдікті тік ұстау.

Эксперимент нәтижелері бойынша талдау жасап, сабақтың ішкі құрылымының әр бөлігінің функцияларын түсіндіріңіз.

№5 зертханалық жұмыс:

«Тамыр аймақтарын зерттеу»

Мақсаты: Тамырдың өсу аймағындағы түзуші ұлпа мысалында тамыр аймақтарын зерттеу.

Құрал-жабдықтар:

• Бидай мен бұршақ өскіндері

• Микроскоп

• Үлгайтқыш шыны (лупа)

• Заттық әйнек және жабын әйнек

• Қауіпсіздік пышағы немесе скальпель

• Су

Орындауға арналған тапсырмалар:

1.⁠ ⁠Тамыр жүйесін анықтау:

Тапсырма: Бұршақ пен бидай өскіндерінің тамырларын салыстырыңыз.

Нәтиже: .....................................................................................................................................................

.....................................................................................................................................................

2.⁠ ⁠Бидай тамырының аймақтарын зерттеу:

Тапсырма: Бидайдың жас өскіндерінің тамырын үлкейткіш шыны арқылы қарап, тамыр аймақтарын анықтаңыз.

Нәтиже: .....................................................................................................................................................

.....................................................................................................................................................

3.⁠ ⁠Тамыр түктері бар аймақты анықтау:

Тапсырма: Тамыр түктері бар аймақты тауып, олардың орналасқан бөлігін және ұзындығын анықтаңыз.

Нәтиже: .....................................................................................................................................................

.....................................................................................................................................................

4.⁠ ⁠Препарат дайындау:

Тапсырма: Тамырдың ұшын (5 мм) кесіп, препарат дайындаңыз. Заттық әйнекке су тамызып, тамырды қойып, жабын әйнегімен жабыңыз. Препаратты микроскоппен қарап, тамыр аймақтарын зерттеңіз.

Нәтиже: .....................................................................................................................................................

.....................................................................................................................................................

5.⁠ ⁠Бөліну және өсу аймақтарын зерттеу:

Тапсырма: Микроскоп арқылы бөліну және өсу аймақтарындағы жасушаларды салыстырыңыз. Олардың құрылысын суреттеп салыңыз.

Нәтиже: .....................................................................................................................................................

.....................................................................................................................................................

6.⁠ ⁠Тамыр оймақшасының суретін салу:

Тапсырма: Тамыр оймақшасының суретін салып, оны оқулықтағы суретпен салыстырыңыз.

Нәтиже: .....................................................................................................................................................

.....................................................................................................................................................

Қорытынды: .....................................................................................................................................................

.....................................................................................................................................................

№5 зертханалық жұмыс:

«Тамыр аймақтарын зерттеу»

Мақсаты: Тамырдың өсу аймағындағы түзуші ұлпа мысалында тамыр аймақтарын зерттеу.

Құрал-жабдықтар:

• Бидай мен бұршақ өскіндері

• Микроскоп

• Үлгайтқыш шыны (лупа)

• Заттық әйнек және жабын әйнек

• Қауіпсіздік пышағы немесе скальпель

• Су

Орындауға арналған тапсырмалар:

1.⁠ ⁠Тамыр жүйесін анықтау:

Тапсырма: Бұршақ пен бидай өскіндерінің тамырларын салыстырыңыз.

Нәтиже: Бұршақтың тамыр жүйесі – кіндікті тамыр жүйесі, ал бидайдың тамыр жүйесі – шашақты тамыр жүйесі.

2.⁠ ⁠Бидай тамырының аймақтарын зерттеу:

Тапсырма: Бидайдың жас өскіндерінің тамырын үлкейткіш шыны арқылы қарап, тамыр аймақтарын анықтаңыз.

Нәтиже: Тамыр бірнеше аймаққа бөлінеді: бөліну аймағы, өсу (созылу) аймағы, сору аймағы (тамыр түктері бар) және тамыр оймақшасы.

3.⁠ ⁠Тамыр түктері бар аймақты анықтау:

Тапсырма: Тамыр түктері бар аймақты тауып, олардың орналасқан бөлігін және ұзындығын анықтаңыз.

Нәтиже: Тамыр түктері сору аймағында орналасқан және суды сіңіруге жауапты.

4.⁠ ⁠Препарат дайындау:

Тапсырма: Тамырдың ұшын (5 мм) кесіп, препарат дайындаңыз. Заттық әйнекке су тамызып, тамырды қойып, жабын әйнегімен жабыңыз. Препаратты микроскоппен қарап, тамыр аймақтарын зерттеңіз.

Нәтиже: Тамырдың бойлық қимасын микроскоппен зерттеу арқылы бөліну аймағы, өсу аймағы, сору аймағы және тамыр оймақшасы көрінеді.

5.⁠ ⁠Бөліну және өсу аймақтарын зерттеу:

Тапсырма: Микроскоп арқылы бөліну және өсу аймақтарындағы жасушаларды салыстырыңыз. Олардың құрылысын суреттеп салыңыз.

Нәтиже: Бөліну аймағында жасушалар ұсақ және белсенді түрде бөлініп тұрады. Өсу аймағындағы жасушалар ірілеу және ұзарып, созылады.

6.⁠ ⁠Тамыр оймақшасының суретін салу:

Тапсырма: Тамыр оймақшасының суретін салып, оны оқулықтағы суретпен салыстырыңыз.

Нәтиже: Тамыр оймақшасы тамырдың ұшында орналасады және оны топырақтағы механикалық зақымданудан қорғайды.

Қорытынды: Тамырдың негізгі аймақтарын зерттеп, олардың құрылымы мен қызметтері туралы түсінік алдыңыз. Бөліну аймағы жасушалардың белсенді көбеюін қамтамасыз етсе, өсу аймағы өсімдік тамырының ұзарып өсуіне жауапты.

№6 зертханалық жұмыс:

Фотосинтез үдерісіне әсер ететін факторларды зерттеу

Мақсаты: Фотосинтез үдерісіне әсер ететін факторлардың болуын анықтап, олардың фотосинтезге тигізетін әсерін тәжірибе негізінде зерттеу.

Құрал-жабдықтар:

Бір жылдық, мөлшері бірдей бөлме өсімдіктері (қазтамақ, жебежапырақ немесе басқа өсімдік түрлері)

• Спирт

• Су моншасы

• Йод ерітіндісі

• Жарық өткізбейтін қағаз немесе қараңғы бөлме

• Үн (ұнтақ)

• Температуралық камера (егер бар болса)

Жұмыс барысы:

1.⁠ ⁠Фотосинтезге жарықтың әсерін көрсету үшін өсімдіктерді әртүрлі жағдайларға қою:

Бірінші өсімдік: Жарық жақсы түсетін және жеткілікті түрде суарылатын жерге қойылады.

Екінші өсімдік: Жапырақтары жарық өткізбейтін қағазбен жабылады немесе қараңғы бөлмеге 1-2 аптаға орналастырылады.

Үшінші өсімдік: Жарық жақсы түсетін жерге орналастырылады, бірақ жапырақтарына үн себіледі.

Төртінші өсімдік: Жарық түсетін және жақсы суарылатын, бірақ температурасы төмен камераға (+3-4°С) орналастырылады.

Бесінші өсімдік: Жарық түсетін және жақсы суарылатын, бірақ температурасы жоғары камераға (+60-65°С) орналастырылады.

2.⁠ ⁠Өсімдік жапырақтарындағы хлорофилді жою:

Әртүрлі жағдайдағы өсімдік жапырақтарын хлорофилін жою үшін су моншасында, спирт ерітіндісінде қыздырып, спиртке салады.

Хлорофилі алынған жапырақтарды йод ерітіндісіне салады (10 мл суға 4-5 тамшы йод).

3.⁠ ⁠Нәтижелерді бақылау:

Йод ерітіндісі крахмалмен әрекеттесіп, көкшіл түске боялады. Әртүрлі жағдайдағы өсімдіктердің жапырақтарының боялу қарқындылығын салыстырыңыз.

4.⁠ ⁠Мәліметтерді кесте түрінде жазу:

Сұрақтарға жауап:

1.⁠ ⁠Неліктен крахмал мөлшері бойынша фотосинтез үдерісінің қарқындылығы туралы айтуға болады?

.....................................................................................................................................................

.....................................................................................................................................................

2.⁠ ⁠Қандай өсімдік жапырағында мүлде крахмал жоқ?

.....................................................................................................................................................

.....................................................................................................................................................

3.⁠ ⁠Жапыраққа себілген үн қандай табиғат құбылысының әсерін көрсетеді?

.....................................................................................................................................................

.....................................................................................................................................................

4.⁠ ⁠Фотосинтез үдерісіне әртүрлі факторлардың әсері туралы қорытынды:

.....................................................................................................................................................

.....................................................................................................................................................

№6 зертханалық жұмыс:

Фотосинтез үдерісіне әсер ететін факторларды зерттеу

Мақсаты: Фотосинтез үдерісіне әсер ететін факторлардың болуын анықтап, олардың фотосинтезге тигізетін әсерін тәжірибе негізінде зерттеу.

Құрал-жабдықтар:

Бір жылдық, мөлшері бірдей бөлме өсімдіктері (қазтамақ, жебежапырақ немесе басқа өсімдік түрлері)

• Спирт

• Су моншасы

• Йод ерітіндісі

• Жарық өткізбейтін қағаз немесе қараңғы бөлме

• Үн (ұнтақ)

• Температуралық камера (егер бар болса)

Жұмыс барысы:

1.⁠ ⁠Фотосинтезге жарықтың әсерін көрсету үшін өсімдіктерді әртүрлі жағдайларға қою:

Бірінші өсімдік: Жарық жақсы түсетін және жеткілікті түрде суарылатын жерге қойылады.

Екінші өсімдік: Жапырақтары жарық өткізбейтін қағазбен жабылады немесе қараңғы бөлмеге 1-2 аптаға орналастырылады.

Үшінші өсімдік: Жарық жақсы түсетін жерге орналастырылады, бірақ жапырақтарына үн себіледі.

Төртінші өсімдік: Жарық түсетін және жақсы суарылатын, бірақ температурасы төмен камераға (+3-4°С) орналастырылады.

Бесінші өсімдік: Жарық түсетін және жақсы суарылатын, бірақ температурасы жоғары камераға (+60-65°С) орналастырылады.

2.⁠ ⁠Өсімдік жапырақтарындағы хлорофилді жою:

Әртүрлі жағдайдағы өсімдік жапырақтарын хлорофилін жою үшін су моншасында, спирт ерітіндісінде қыздырып, спиртке салады.

Хлорофилі алынған жапырақтарды йод ерітіндісіне салады (10 мл суға 4-5 тамшы йод).

3.⁠ ⁠Нәтижелерді бақылау:

Йод ерітіндісі крахмалмен әрекеттесіп, көкшіл түске боялады. Әртүрлі жағдайдағы өсімдіктердің жапырақтарының боялу қарқындылығын салыстырыңыз.

4.⁠ ⁠Мәліметтерді кесте түрінде жазу:

Сұрақтарға жауап:

1.⁠ ⁠Неліктен крахмал мөлшері бойынша фотосинтез үдерісінің қарқындылығы туралы айтуға болады?

Фотосинтез нәтижесінде өсімдіктер крахмал түзеді. Жапырақтағы крахмал мөлшері фотосинтез үдерісінің қарқындылығын көрсетеді, өйткені крахмал – фотосинтездің негізгі өнімі.

2.⁠ ⁠Қандай өсімдік жапырағында мүлде крахмал жоқ?

Жарықтан айырылған немесе өте төмен температурада ұсталған өсімдіктің жапырақтарында крахмал түзілмейді.

3.⁠ ⁠Жапыраққа себілген үн қандай табиғат құбылысының әсерін көрсетеді?

Үн (ұнтақ) жапырақтарға түскенде жарықтың өтуін шектейді, бұл жарықтың болмауы жағдайындағы фотосинтез үдерісінің тежелуін көрсетеді.

4.⁠ ⁠Фотосинтез үдерісіне әртүрлі факторлардың әсері туралы қорытынды:

Фотосинтезге жарық, су, температура секілді факторлар үлкен әсер етеді. Жарық пен судың жеткілікті мөлшері фотосинтез үдерісін күшейтсе, жарықтың болмауы, ылғалдың жеткіліксіздігі және қолайсыз температуралар фотосинтезді тежейді.

№7 зертханалық жұмыс:

Өсімдіктердің тыныс алуын зерттеу

Мақсаты: Өсімдіктердің тыныс алу процесін анықтап, оны әртүрлі жағдайларда бақылау.

Құрал-жабдықтар:

• Бір жылдық бөлме өсімдіктері (қазтамақ, жебежапырақ және т.б.)

• 2 табақ

• Мөлдір шыны қоңырау

• Қараңғы шкаф

• Әк суы бар 2 ыдыс

• Кішкентай 2 балауыз шам

• Түймелер

• Сіріңке

Жұмыс барысы:

1.⁠ ⁠Өсімдіктерді орналастыру:

• Жақсы суарылған өсімдіктерді әк суы бар ыдыстармен бірге табаққа қояды.

• Әрбір өсімдікті мөлдір шыны қоңыраумен жабады.

• Бір өсімдікті жарық жақсы түсетін жерге, екіншісін қараңғы шкафқа 5-7 күнге қояды. Бұл уақыт аралығында өсімдіктер суарылмайды және қоңырау көтерілмейді.

2.⁠ ⁠Тәжірибе бақылауы:

• Әк суының түсі қалай өзгергенін бақылаңыз.

• Кішкентай балауыз шамды түйменің үстіне қойып, оны жағыңыз. Шамды абайлап шыны қоңыраудың астына орналастырыңыз.

• Қоңыраудың шетінен жайлап көтеріп, түймедегі шамды қояды да, қоңырауды қайта түсіреді.

• Қандай шамның ұзақ жанатынын бақылайды.

3.⁠ ⁠Мәліметтерді кесте түрінде дәптерге жазу:

Берілген сұрақтарға жауап:

1.⁠ ⁠Неліктен тәжірибе нәтижелерінде айырмашылық бар? Ол фотосинтез үдерісіне қалай байланысты?

.....................................................................................................................................................

.....................................................................................................................................................

2.⁠ ⁠Бөлінген қандай газдан әк суы лайланады?

.....................................................................................................................................................

.....................................................................................................................................................

3.⁠ ⁠Жану үшін қандай газ қажет? Оның мөлшері әртүрлі жағдайдағы өсімдіктерде қалай және неліктен айырмашылық жасады?

.....................................................................................................................................................

.....................................................................................................................................................

Қорытынды: .....................................................................................................................................................

.....................................................................................................................................................

№7 зертханалық жұмыс:

Өсімдіктердің тыныс алуын зерттеу

Мақсаты: Өсімдіктердің тыныс алу процесін анықтап, оны әртүрлі жағдайларда бақылау.

Құрал-жабдықтар:

• Бір жылдық бөлме өсімдіктері (қазтамақ, жебежапырақ және т.б.)

• 2 табақ

• Мөлдір шыны қоңырау

• Қараңғы шкаф

• Әк суы бар 2 ыдыс

• Кішкентай 2 балауыз шам

• Түймелер

• Сіріңке

Жұмыс барысы:

1.⁠ ⁠Өсімдіктерді орналастыру:

• Жақсы суарылған өсімдіктерді әк суы бар ыдыстармен бірге табаққа қояды.

• Әрбір өсімдікті мөлдір шыны қоңыраумен жабады.

• Бір өсімдікті жарық жақсы түсетін жерге, екіншісін қараңғы шкафқа 5-7 күнге қояды. Бұл уақыт аралығында өсімдіктер суарылмайды және қоңырау көтерілмейді.

2.⁠ ⁠Тәжірибе бақылауы:

• Әк суының түсі қалай өзгергенін бақылаңыз.

• Кішкентай балауыз шамды түйменің үстіне қойып, оны жағыңыз. Шамды абайлап шыны қоңыраудың астына орналастырыңыз.

• Қоңыраудың шетінен жайлап көтеріп, түймедегі шамды қояды да, қоңырауды қайта түсіреді.

• Қандай шамның ұзақ жанатынын бақылайды.

3.⁠ ⁠Мәліметтерді кесте түрінде дәптерге жазу:

Берілген сұрақтарға жауап:

1.⁠ ⁠Неліктен тәжірибе нәтижелерінде айырмашылық бар? Ол фотосинтез үдерісіне қалай байланысты?

Фотосинтез кезінде өсімдік көмірқышқыл газын сіңіріп, оттегін бөледі. Жарықтағы өсімдік фотосинтез процесін жалғастырады, ал қараңғыдағы өсімдік тек тыныс алу процесін жүргізеді, ол кезде өсімдік оттегін тұтынып, көмірқышқыл газын бөліп шығарады. Сондықтан екі жағдайда да оттегінің мөлшері мен жану процесінде айырмашылықтар болады.

2.⁠ ⁠Бөлінген қандай газдан әк суы лайланады?

Әк суы көмірқышқыл газымен әрекеттесіп, лайланады.

3.⁠ ⁠Жану үшін қандай газ қажет? Оның мөлшері әртүрлі жағдайдағы өсімдіктерде қалай және неліктен айырмашылық жасады?

Жану үшін оттегі қажет. Жарықтағы өсімдік оттегі бөлетіндіктен, сол жерде жану қарқынды жүреді. Қараңғыдағы өсімдік оттегін тұтынып, көмірқышқыл газын бөлетіндіктен, онда жану баяу жүреді немесе шам тез сөніп қалады.

Қорытынды: Өсімдіктердің тыныс алу процесі фотосинтезге қарағанда оттегіні тұтыну арқылы көмірқышқыл газын бөліп шығаруға негізделген. Тәжірибе нәтижесінде фотосинтездің жарыққа тәуелді екенін және өсімдік тіршілігі үшін оттегінің маңызы зор екенін байқадық.

№8 зертханалық жұмыс:

Өскін мысалында өсімдіктердің бөліп шығару ерекшелігін зерттеу

Мақсаты: Өскіндердің бөліп шығаратын заттарын анықтау.

Құрал-жабдықтар:

• 50 тұқым (сұлы, бидай, арпа немесе бұршақ, үрмебұршақ және т.б.)

• Петри табақшасы

• 2 пластикалық стақан

• Мақта немесе сүзгі қағазы

• 2 жарты литрлік банка

• Әк суы бар 2 сынауық (пробирка)

Жұмыс барысы:

1.⁠ ⁠Тұқымдарды дайындау:

• 50 тұқымды екіге бөліп, әрқайсысын 25-тен бөліп алыңыз.

• Бір бөлігін ылғал мақтаға немесе сүзгі қағазына салып, Петри табақшасына орналастырыңыз.

• Өскіндер шыққанша (1-3 күн) күтіңіз.

2.⁠ ⁠Өскіндерді орналастыру:

• Өскен тұқымдарды кесілген пластикалық стақанға салып, су құйыңыз, бірақ бетін жауып қалмау керек.

• Екінші стақанға құрғақ тұқымдарды салыңыз.

• Әк суы бар сынауықтарды (пробирканы) жарты литрлік банканың астына қойып, әр стақанды орналастырыңыз.

3.⁠ ⁠Бақылау:

• 5-7 күннен кейін әк суының түсі мен мөлдірлігін бақылаңыз.

Берілген сұрақтарға жауап:

1.⁠ ⁠Әк суының түсі қалай өзгерді?

Өскіндер салынған стақандағы әк суының лайланғанын байқауыңыз мүмкін, ал құрғақ тұқымдар салынған стақандағы әк суы өзгеріссіз қалады.

2.⁠ ⁠Неліктен тәжірибе нәтижелерінде айырмашылық бар?

а) Өскіндер өскен кезде тыныс алу процесі қарқынды жүреді, бұл процесс барысында көмірқышқыл газы бөлініп шығады.

б) Әк суы көмірқышқыл газымен әрекеттесіп лайланады.

в) Бұл өсіп жатқан өскіндерде қарқынды тыныс алу процесінің жүріп жатқанын дәлелдейді, өйткені тыныс алу кезінде көмірқышқыл газы бөлінеді.

Қорытынды: Өскіндер өскен кезде олар тыныс алу процесі арқылы оттегіні тұтынып, көмірқышқыл газын бөліп шығарады. Әк суының лайлануы осы газдың бөлінуін көрсетеді. Осылайша, өскіндер тірі организмдер ретінде зат алмасу процесін жүргізіп, қоршаған ортаға әсер етеді.

№8 зертханалық жұмыс:

Өскін мысалында өсімдіктердің бөліп шығару ерекшелігін зерттеу

Мақсаты: Өскіндердің бөліп шығаратын заттарын анықтау.

Құрал-жабдықтар:

• 50 тұқым (сұлы, бидай, арпа немесе бұршақ, үрмебұршақ және т.б.)

• Петри табақшасы

• 2 пластикалық стақан

• Мақта немесе сүзгі қағазы

• 2 жарты литрлік банка

• Әк суы бар 2 сынауық (пробирка)

Жұмыс барысы:

1.⁠ ⁠Тұқымдарды дайындау:

• 50 тұқымды екіге бөліп, әрқайсысын 25-тен бөліп алыңыз.

• Бір бөлігін ылғал мақтаға немесе сүзгі қағазына салып, Петри табақшасына орналастырыңыз.

• Өскіндер шыққанша (1-3 күн) күтіңіз.

2.⁠ ⁠Өскіндерді орналастыру:

• Өскен тұқымдарды кесілген пластикалық стақанға салып, су құйыңыз, бірақ бетін жауып қалмау керек.

• Екінші стақанға құрғақ тұқымдарды салыңыз.

• Әк суы бар сынауықтарды (пробирканы) жарты литрлік банканың астына қойып, әр стақанды орналастырыңыз.

3.⁠ ⁠Бақылау:

• 5-7 күннен кейін әк суының түсі мен мөлдірлігін бақылаңыз.

Берілген сұрақтарға жауап:

1.⁠ ⁠Әк суының түсі қалай өзгерді?

Өскіндер салынған стақандағы әк суының лайланғанын байқауыңыз мүмкін, ал құрғақ тұқымдар салынған стақандағы әк суы өзгеріссіз қалады.

2.⁠ ⁠Неліктен тәжірибе нәтижелерінде айырмашылық бар?

.....................................................................................................................................................

.....................................................................................................................................................

Қорытынды: .....................................................................................................................................................

.....................................................................................................................................................

№9 зертханалық жұмыс:

Тізе рефлексін зерттеу және рефлекс доғасын анықтау

Мақсаты: Тізе рефлексінің механизмін көрсету және рефлекс доғасын анықтау.

Құрал-жабдықтар:

• Орындық

• Медициналық балға

Орындауға арналған тапсырмалар:

1.⁠ ⁠Оқушыны орналастыру:

• Бір оқушы орындыққа отырады.

• Бір аяғын екінші аяғының үстіне қойып, аяғының тізе қақпағы ашық және қол жетімді болатындай етіп орналастырыңыз.

2.⁠ ⁠Рефлекс тестілеу:

• Резеңке балғамен тізе қақпағынан төмен жерге жайлап тигізіңіз (соғу).

• Бұл әсер тізе рефлексін қоздырады, нәтижесінде тізе бүгіледі.

3.⁠ ⁠Рефлекс доғасын сызба түрінде бейнелеу:

• Рефлекс доғасының бөліктерін сипаттаңыз:

Сезгіш рецепторлар: .....................................................................................................................................................

.....................................................................................................................................................

Сезгіш нейрон: .....................................................................................................................................................

.....................................................................................................................................................

Орталық нейрон: .....................................................................................................................................................

.....................................................................................................................................................

Қозғыш нейрон: .....................................................................................................................................................

.....................................................................................................................................................

Эффектор: .....................................................................................................................................................

.....................................................................................................................................................

Рефлекс доғасының сызбасы:

1.⁠ ⁠Сезгіш рецепторлар (Тізе қақпағы)

2.⁠ ⁠Сезгіш нейрон (Жұлынның артына кіретін)

3.⁠ ⁠Орталық нейрон (Жұлынның алдыңғы мүйісі)

4.⁠ ⁠Қозғыш нейрон (Жұлыннан бұлшық етке)

5.⁠ ⁠Эффектор (Тізе бұлшық еттері)

.....................................................................................................................................................

.....................................................................................................................................................

№9 зертханалық жұмыс:

Тізе рефлексін зерттеу және рефлекс доғасын анықтау

Мақсаты: Тізе рефлексінің механизмін көрсету және рефлекс доғасын анықтау.

Құрал-жабдықтар:

• Орындық

• Медициналық балға

Орындауға арналған тапсырмалар:

1.⁠ ⁠Оқушыны орналастыру:

• Бір оқушы орындыққа отырады.

• Бір аяғын екінші аяғының үстіне қойып, аяғының тізе қақпағы ашық және қол жетімді болатындай етіп орналастырыңыз.

2.⁠ ⁠Рефлекс тестілеу:

• Резеңке балғамен тізе қақпағынан төмен жерге жайлап тигізіңіз (соғу).

• Бұл әсер тізе рефлексін қоздырады, нәтижесінде тізе бүгіледі.

3.⁠ ⁠Рефлекс доғасын сызба түрінде бейнелеу:

• Рефлекс доғасының бөліктерін сипаттаңыз:

• Сезгіш рецепторлар: Тізе қақпағындағы тері мен бұлшық еттерде орналасқан рецепторлар.

• Сезгіш нейрон: Рефлекс доғасында рецептордан ақпаратты өткізеді.

• Орталық нейрон: Жұлынның алдыңғы мүйісінде орналасады, ол сезгіш нейроннан алынған сигналды өңдейді.

• Қозғыш нейрон: Жұлыннан бұлшық етке сигналды жеткізеді.

• Эффектор: Тізе бүгілуіне жауапты бұлшық ет.

Рефлекс доғасының сызбасы:

1.⁠ ⁠Сезгіш рецепторлар (Тізе қақпағы)

2.⁠ ⁠Сезгіш нейрон (Жұлынның артына кіретін)

3.⁠ ⁠Орталық нейрон (Жұлынның алдыңғы мүйісі)

4.⁠ ⁠Қозғыш нейрон (Жұлыннан бұлшық етке)

5.⁠ ⁠Эффектор (Тізе бұлшық еттері)

Бұл сызбада рефлекс доғасының әрбір бөлімі мен оның орналасқан жерлері сипатталған. Тізе рефлексі автоматты түрде іске қосылады, бұлшық еттің рефлекстік жауап ретінде әрекет етуі арқылы механикалық ынталандыруға жауап береді.

№10 зертханалық жұмыс:

Өсімдіктердің вегетативті көбею тәсілдері

Мақсаты: Бөлме өсімдіктерін қалемшеден өсіру арқылы вегетативті көбею тәсілдерін зерттеу.

Құрал-жабдықтар:

• Бөлме өсімдіктері (колеус, пеларгония, қынагүл (бальзамин) және т.б.)

• Топырақ

• Құм немесе ұсақ тастар

• Гүл өсіретін құмыралар

• Бақша қайшысы

• Банкалар

Орындауға арналған тапсырмалар:

1.⁠ ⁠Қалемше дайындау:

Колеус, пеларгония, қынагүл (бальзамин) сияқты бөлме өсімдіктерінен 3-4 жапырағы бар қалемшелерді кесіп алыңыз.

2.⁠ ⁠Құмыра дайындау:

Гүл өсіретін құмыраның түбіне 2-3 см құм немесе ұсақ тастарды салыңыз.

Бетіне құнарлы топырақты салыңыз.

3.⁠ ⁠Қалемшені отырғызу:

Топырақты ылғалдандырыңыз.

Қалемшені топыраққа отырғызыңыз.

Топырақтың ылғалының буланып кетпеуі үшін қалемшені банкамен жауып қойыңыз.

2-3 күннен кейін банканы алып тастаңыз. Жақсы күтім жасалса, қалемше банкасыз да тамырланады.

Қорытынды: .....................................................................................................................................................

.....................................................................................................................................................

№10 зертханалық жұмыс:

Өсімдіктердің вегетативті көбею тәсілдері

Мақсаты: Бөлме өсімдіктерін қалемшеден өсіру арқылы вегетативті көбею тәсілдерін зерттеу.

Құрал-жабдықтар:

• Бөлме өсімдіктері (колеус, пеларгония, қынагүл (бальзамин) және т.б.)

• Топырақ

• Құм немесе ұсақ тастар

• Гүл өсіретін құмыралар

• Бақша қайшысы

• Банкалар

Орындауға арналған тапсырмалар:

1.⁠ ⁠Қалемше дайындау:

Колеус, пеларгония, қынагүл (бальзамин) сияқты бөлме өсімдіктерінен 3-4 жапырағы бар қалемшелерді кесіп алыңыз.

2.⁠ ⁠Құмыра дайындау:

Гүл өсіретін құмыраның түбіне 2-3 см құм немесе ұсақ тастарды салыңыз.

Бетіне құнарлы топырақты салыңыз.

3.⁠ ⁠Қалемшені отырғызу:

Топырақты ылғалдандырыңыз.

Қалемшені топыраққа отырғызыңыз.

Топырақтың ылғалының буланып кетпеуі үшін қалемшені банкамен жауып қойыңыз.

2-3 күннен кейін банканы алып тастаңыз. Жақсы күтім жасалса, қалемше банкасыз да тамырланады.

Қорытынды: Бұл зертханалық жұмыс барысында вегетативті көбею тәсілдерін қолдана отырып, бөлме өсімдіктерінің қалемшеден жақсы өсетіндігін байқай аласыз. Топырақтың ылғалдылығын сақтау және дұрыс күтім жасау тамырлану процесінің тиімді болуына ықпал етеді.

№11 зертханалық жұмыс:

Жылдық сақинаны санау

Мақсаты: Ағаш сабағының ішкі құрылысын қарау, жылдық сақинаны санау.

Құрал-жабдықтар:

• Әртүрлі ағаштардың көлденең қимасы (жуандығы 10 см)

• Лупа

Орындауға арналған тапсырмалар:

1.⁠ ⁠Ағаш қимасын қарау:

• Ұлғайтқыш шыны арқылы әртүрлі ағаш діңдерінің көлденең қимасын қарап, жылдық сақиналарын табыңыз.

• Жылдық сақиналардың сабақтың қандай қабатында түзілгенін анықтаңыз. Сақиналарды санап, әр ағаштың жасын белгілеңіз.

2.⁠ ⁠Жылдық сақинаның қалыңдығын талдау:

• Жылдық сақинаның қалыңдығын (жұқа немесе қалың) қарап, ағаштың өсуіне әсер еткен ауа райы жағдайларын түсіндіріңіз.

• Қалың сақиналар әдетте жыл бойы жақсы өсу жағдайларын (ыстық, ылғалды маусымдар) көрсетеді.

• Жұқа сақиналар ағаштың өсуіне қиыншылық тудырған жағдайларды (құрғақшылық, суық маусымдар) көрсетеді.

3.⁠ ⁠Салыстыру:

• Қарастырылған ағаш қимасын оқулықтағы суретпен салыстырыңыз. Бұл ағаштың жылдық сақиналарын анықтаудың және оның өсу жағдайларын түсінудің маңызды әдісін көрсетеді.

Қорытынды: Бұл зертханалық жұмыс ағаштардың өсу тарихын және климаттық өзгерістердің әсерін түсінуге көмектеседі. Жылдық сақиналарды санау және олардың қалыңдығын талдау ағаштардың өсу жағдайларын анықтаудың маңызды әдісі болып табылады.

№11 зертханалық жұмыс:

Жылдық сақинаны санау

Мақсаты: Ағаш сабағының ішкі құрылысын қарау, жылдық сақинаны санау.

Құрал-жабдықтар:

• Әртүрлі ағаштардың көлденең қимасы (жуандығы 10 см)

• Лупа

Орындауға арналған тапсырмалар:

1.⁠ ⁠Ағаш қимасын қарау:

• Ұлғайтқыш шыны арқылы әртүрлі ағаш діңдерінің көлденең қимасын қарап, жылдық сақиналарын табыңыз.

• Жылдық сақиналардың сабақтың қандай қабатында түзілгенін анықтаңыз. Сақиналарды санап, әр ағаштың жасын белгілеңіз.

2.⁠ ⁠Жылдық сақинаның қалыңдығын талдау:

• Жылдық сақинаның қалыңдығын (жұқа немесе қалың) қарап, ағаштың өсуіне әсер еткен ауа райы жағдайларын түсіндіріңіз.

.....................................................................................................................................................

.....................................................................................................................................................

.....................................................................................................................................................

.....................................................................................................................................................

3.⁠ ⁠Салыстыру:

• Қарастырылған ағаш қимасын оқулықтағы суретпен салыстырыңыз. Бұл ағаштың жылдық сақиналарын анықтаудың және оның өсу жағдайларын түсінудің маңызды әдісін көрсетеді.

Қорытынды: .....................................................................................................................................................

.....................................................................................................................................................

№12 зертханалық жұмыс:

Пішен таяқшасы бактериясының сыртқы түрін зерттеу

Мақсаты: Пішен таяқшасы бактериясының құрылысы ерекше екеніне көз жеткізу.

Құрал-жабдықтар мен материалдар:

1.⁠ ⁠Пішен таяқшасы

2.⁠ ⁠Код ба, пішен, мақта тығын

3.⁠ ⁠Микроскоп

4.⁠ ⁠Көк сия

5.⁠ ⁠Лупа

6.⁠ ⁠Шыны таяқша

7.⁠ ⁠Заттық шыны

8.⁠ ⁠Жабын шыны

9.⁠ ⁠Тамшуыр

Орындауға арналған тапсырмалар:

1.⁠ ⁠Пішен таяқшасы себіндісін дайындау:

• Суы бар колбаға аздаған пішен салыңыз.

• Колбаны мақта тығынмен жауып, 30 минут қайнатыңыз. Бұл бактерияларды жою үшін қажет.

• Пішен таяқшасы тіршілігін жоймайды.

2.⁠ ⁠Ерітіндіні алу:

• Қайнатылған пішеннің суын сүзіп алыңыз.

• Ерітіндіні бөлме температурасында (20-25°С) бірнеше күнге қалдырыңыз. Біраз уақыттан кейін пішен таяқшасының бактериялары көбейе бастайды, және судың бетінде бактерия қабаты пайда болады.

3.⁠ ⁠Бактерияларды көру:

• Сынауыққа аздаған су құйыңыз.

• Пішен таяқшасы бар ерітіндіні шыны таяқшамен араластырыңыз.

• Сынауыққа 2-3 тамшы көк сия қосыңыз.

• Боялған ерітіндіні заттық шыныға тамызып, жабын шынымен жабыңыз.

• Микроскоппен қараңыз. Түссіз пішен таяқшалары айналасында көк ерітінді көрінуі керек.

4.⁠ ⁠Бактерияларды сипаттау:

• Пішен таяқшасының сыртқы түрін салып, сипаттаңыз.

• Бактерияның пішінін, құрылымын, және боялған ерітіндінің бактериялармен қалай өзара әрекеттесетінін көрсетіңіз.

Қорытынды: .....................................................................................................................................................

.....................................................................................................................................................

№12 зертханалық жұмыс:

Пішен таяқшасы бактериясының сыртқы түрін зерттеу

Мақсаты: Пішен таяқшасы бактериясының құрылысы ерекше екеніне көз жеткізу.

Құрал-жабдықтар мен материалдар:

1.⁠ ⁠Пішен таяқшасы

2.⁠ ⁠Код ба, пішен, мақта тығын

3.⁠ ⁠Микроскоп

4.⁠ ⁠Көк сия

5.⁠ ⁠Лупа

6.⁠ ⁠Шыны таяқша

7.⁠ ⁠Заттық шыны

8.⁠ ⁠Жабын шыны

9.⁠ ⁠Тамшуыр

Орындауға арналған тапсырмалар:

1.⁠ ⁠Пішен таяқшасы себіндісін дайындау:

• Суы бар колбаға аздаған пішен салыңыз.

• Колбаны мақта тығынмен жауып, 30 минут қайнатыңыз. Бұл бактерияларды жою үшін қажет.

• Пішен таяқшасы тіршілігін жоймайды.

2.⁠ ⁠Ерітіндіні алу:

• Қайнатылған пішеннің суын сүзіп алыңыз.

• Ерітіндіні бөлме температурасында (20-25°С) бірнеше күнге қалдырыңыз. Біраз уақыттан кейін пішен таяқшасының бактериялары көбейе бастайды, және судың бетінде бактерия қабаты пайда болады.

3.⁠ ⁠Бактерияларды көру:

• Сынауыққа аздаған су құйыңыз.

• Пішен таяқшасы бар ерітіндіні шыны таяқшамен араластырыңыз.

• Сынауыққа 2-3 тамшы көк сия қосыңыз.

• Боялған ерітіндіні заттық шыныға тамызып, жабын шынымен жабыңыз.

• Микроскоппен қараңыз. Түссіз пішен таяқшалары айналасында көк ерітінді көрінуі керек.

4.⁠ ⁠Бактерияларды сипаттау:

• Пішен таяқшасының сыртқы түрін салып, сипаттаңыз.

• Бактерияның пішінін, құрылымын, және боялған ерітіндінің бактериялармен қалай өзара әрекеттесетінін көрсетіңіз.

Қорытынды: Бұл зертханалық жұмыс пішен таяқшасы бактериясының құрылысын зерттеуге мүмкіндік береді. Бактерияларды көру және сипаттау арқылы олардың ерекшеліктерін анықтауға болады.

№13 зертханалық жұмыс:

Йогурт пен сыр өндірісін зерттеу

Мақсаты: Йогурт (және сыр) жасау кезіндегі сүт қышқыл бактерияларының рөлін анықтау.

Құрал-жабдықтар:

• Қаймағы алынбаған пастерленген немесе қайнатылған сүт

• Йогурт немесе йогурт ұйытқысы

• Бифидобактериялар ампуласы

• 5-10 мл айран

• Термостат

• Химиялық ыдыс құты (колба) немесе сынауық

• Мақта

• Стерилді су немесе инъекция ампуласы

• Су моншасы

Орындауға арналған тапсырмалар:

1.⁠ ⁠Сүттің өзгерісін бақылау:

• Бір тәулік бұрын белгісі бар сынауықтарға немесе кішкентай құтыларға (50-100 мл) сүт құйыңыз.

• Бір сынауыққа йогурт ұйытқысын салыңыз.

• Қалған сынауықтарға әртүрлі ұйытқыларды қосыңыз: йогурт, айран, бифидобактериялар себіндісін.

• Ұйытқының мөлшері сүттің көлемінің 10%-і болуы керек.

• Сынауықтарды мақтамен тығып, 50°С температурадағы термостатқа қойыңыз.

• Бір тәуліктен кейін материалдарды зерттеңіз.

Сұрақтар:

Әр сынауықтағы сүт қалай өзгерді? Консистенциясын, иісін, түсін анықтаңыз. Әр сынауыққа сипаттама беріңіз.

2.⁠ ⁠Микроскоппен бақылау:

• Стерилді сумен сұйылтылған әр сынауықтағы затты микроскоп арқылы қараңыз.

• Не бақылағандарыңызды сипаттаңыз.

3.⁠ ⁠Ірімшік жасау:

• Сынауықтарды (құтыларды) су моншасына қойып, 10 минуттай қыздырыңыз.

• Қайсы сынауықтағы масса іріп кетті? Суыған соң ірімшік тәрізді массаның құрылымын анықтаңыз.

4.⁠ ⁠Сыр мен ірімшік айырмашылығы:

• Ірімшік тәрізді массаның сыр жасау негізі ретінде қолданылатынын ескеріңіз.

• Әртүрлі ірімшік тәрізді массалардан алынған өнімдерде сырдың айырмашылығы бола ма? Қандай айырмашылықтар болуы мүмкін?

5.⁠ ⁠Қорытынды:

• Әртүрлі сынауықтағы массалардың айырмашылығын талдаңыз. Барлық сынауықта бірдей мөлшерде сүт және бірдей жағдайларда болғанын ескеріңіз.

.....................................................................................................................................................

.....................................................................................................................................................

№13 зертханалық жұмыс:

Йогурт пен сыр өндірісін зерттеу

Мақсаты: Йогурт (және сыр) жасау кезіндегі сүт қышқыл бактерияларының рөлін анықтау.

Құрал-жабдықтар:

• Қаймағы алынбаған пастерленген немесе қайнатылған сүт

• Йогурт немесе йогурт ұйытқысы

• Бифидобактериялар ампуласы

• 5-10 мл айран

• Термостат

• Химиялық ыдыс құты (колба) немесе сынауық

• Мақта

• Стерилді су немесе инъекция ампуласы

• Су моншасы

1. Сүттің өзгерісін бақылау

Әр сынауықтағы сүттің өзгерістерін сипаттау үшін:

• Консистенциясы: Сүттің қоюлығы әртүрлі болуы мүмкін, кейбір сынауықтарда сұйық, басқаларында қою масса пайда болады.

• Иісі: Йогурт және айран сияқты ашытылған сүт өнімдерінің өзіне тән иістері пайда болуы мүмкін.

• Түсі: Сүт ақ болып қалады, бірақ кейбір ұйытқылар сүттің түсін сәл өзгертуі мүмкін.

Әр сынауыққа жеке сипаттама беру керек:

• Йогурт ұйытқысын қосылған сынауықтағы өзгерістер.

• Айран ұйытқысын қосылған сынауықтағы өзгерістер.

• Бифидобактериялар қосылған сынауықтағы өзгерістер.

2. Микроскоппен бақылау

Микроскоп арқылы бақылау барысында:

• Ұйытқылардың құрамындағы микроорганизмдер байқалады.

• Әр сынауықта бактериялардың әртүрлі топтары мен олардың қозғалысы, формасы сипатталады.

• Сүттің коагуляция процесі мен бактериялардың әрекетін анықтауға болады.

3. Ірімшік жасау

Су моншасынан кейін:

• Қай сынауықтағы сүт массасы іріп кеткенін анықтаңыз. Әр сынауықтағы ірімшік тәрізді массаның консистенциясы мен құрылымын салыстырыңыз.

• Суыған соң, массаның тығыздығын және эластикалығын анықтаңыз.

4. Сыр мен ірімшік айырмашылығы

• Әртүрлі ұйытқылардан алынған ірімшік тәрізді массалар арасында айырмашылықтар болуы мүмкін.

• Мысалы, бифидобактериялардан алынған ірімшік массасы йогурт немесе айран ұйытқыларымен салыстырғанда басқаша құрылымда болуы мүмкін.

• Сыр жасау кезінде массаның иісі, дәмі және текстурасы әртүрлі болуы мүмкін.

5. Қорытынды

• Әртүрлі ұйытқылардың әсерінен сүт массаларының құрылымы, консистенциясы және микроорганизмдердің белсенділігі бір-бірінен айырмашылықтар көрсетеді.

• Сынауықтардағы сүт бірдей мөлшерде және жағдайларда болғанымен, әртүрлі ұйытқылардың әсері әртүрлі нәтижелерге әкеледі.

• Бұл эксперимент сүттің микроорганизмдермен өзара әрекеттесуін және әртүрлі ашыту процестерінің ерекшеліктерін көрсетеді

№14 зертханалық жұмыс:

Антибиотиктер, антисептиктер және залалсыздандыру өнімдерін пайдалану

Мақсаты: Бактерияларға антибиотиктердің, антисептиктер мен залалсыздандыратын заттардың әсерін зерттеу.

Құрал-жабдықтар мен материалдар:

1.⁠ ⁠Алдын ала дайындалған пішен таяқшасы

2.⁠ ⁠Колба, пішен, мақта тығын, 6 сынауық

3.⁠ ⁠Микроскоп, көк сия, бензилпенициллин ерітіндісі (10 мл-ге 1 000 000 бір.), йод, зеленка, хлорка, сұйық сабын, лупа, шыны таяқша, заттық шыны, жабын шыны, тамшуыр

Орындауға арналған тапсырмалар:

1.⁠ ⁠Пішен таяқшасы себіндісін дайындау:

• Суы бар колбаға пішен таяқшасын алу үшін азғантай пішен салыңыз.

• Басқа бактерияларды жою үшін колбаны мақта тығынмен жауып, 30 минут қайнатыңыз. Қайнату кезінде пішен таяқшасы тіршілігін сақтайды.

2.⁠ ⁠Түнбаны өсіру:

• Алынған түнбаны сүзіп, ерітіндіні бөлме температурасында (20-25°C) бірнеше күнге қалдырыңыз.

• Біраз уақыттан кейін пішен таяқшасының бактериялары көбейіп, судың бетін бактерия қабаты жауып тұрады.

3.⁠ ⁠Сынауықтарды дайындау:

• Пішен таяқшасы бар ерітіндіні 6 сынауыққа бөліңіз.

• Бірінші сынауыққа 2-3 тамшы йод, екінші сынауыққа зеленка, үшіншісіне хлорка, төртіншісіне пенициллин, бесіншісіне сұйық сабын тамызыңыз. Алтыншы сынауыққа ештеңе қоспаңыз.

• Зеленка және йоды бар сынауықтардан басқа, пішен таяқшасы бар барлық сынауыққа 2-3 тамшы көк сия тамызыңыз.

• Боялған ерітіндіні заттық шыныға тамызып, жабын шынымен жабыңыз. Микроскоппен барлық 6 сынауықты кезек-кезек қараңыз.

4.⁠ ⁠Нәтижелерді сипаттау және қорытынды жасау:

• Сынауықтардан не көргендеріңізді сипаттаңыз.

• Алған білімге, оқулық материалдарына және бақылауға сүйеніп, қандай қорытынды жасауға болады? Әр заттың бактерияларға әсерін анықтаңыз.

5.⁠ ⁠Нәтижелерді салыстыру:

• Интернетті пайдаланып, өз нәтижелеріңізді осыған ұқсас виртуалды зертханалық жұмыс нәтижелерімен салыстырыңыз. Бұл сізге эксперименттің нәтижелерін бағалауға және түсінуге көмектеседі.

Қорытынды: Бұл зертханалық жұмыс антибиотиктер мен антисептиктердің бактерияларға әсерін зерттеу үшін өте пайдалы. Әр түрлі заттардың бактериялардың өсуіне және тіршілігіне қалай әсер ететінін анықтау бактерияларды бақылаудың және микробиологиялық зерттеулердің негіздерін түсінуге көмектеседі.

.....................................................................................................................................................

.....................................................................................................................................................

№14 зертханалық жұмыс:

Антибиотиктер, антисептиктер және залалсыздандыру өнімдерін пайдалану

Мақсаты: Бактерияларға антибиотиктердің, антисептиктер мен залалсыздандыратын заттардың әсерін зерттеу.

Құрал-жабдықтар мен материалдар:

1.⁠ ⁠Алдын ала дайындалған пішен таяқшасы

2.⁠ ⁠Колба, пішен, мақта тығын, 6 сынауық

3.⁠ ⁠Микроскоп, көк сия, бензилпенициллин ерітіндісі (10 мл-ге 1 000 000 бір.), йод, зеленка, хлорка, сұйық сабын, лупа, шыны таяқша, заттық шыны, жабын шыны, тамшуыр

1. Пішен таяқшасы себіндісін дайындау

• Пішенді қайнату нәтижесінде басқа бактериялар жойылады, бірақ пішен таяқшасы (Bacillus subtilis) тіршілігін сақтайды, себебі бұл бактериялар термофилді және жоғары температураға төзімді келеді.

2. Түнбаны өсіру

• Бөлме температурасында пішен таяқшасы өсіп, су бетінде көрінетін бактериялық қабат пайда болады. Бұл бактериялардың қоректік заттарды тиімді пайдаланатындығын көрсетеді.

3. Сынауықтарды дайындау

Әр сынауықтағы химиялық заттардың бактерияларға әсерін зерттеу үшін:

• Йод қосылған сынауық: Йод – күшті антисептик, сондықтан ол бактерияларды жояды немесе олардың өсуін тоқтатады.

• Зеленка қосылған сынауық: Зеленка да дезинфекциялау үшін қолданылады, сондықтан пішен таяқшасы оның әсерінен жойылады немесе белсенділігі төмендейді.

• Хлорка қосылған сынауық: Хлор – күшті дезинфекциялаушы зат, ол бактерияларды толығымен жоюы мүмкін.

• Пенициллин қосылған сынауық: Пенициллин – антибиотик, сондықтан ол пішен таяқшасы бактерияларының көбеюіне жол бермейді немесе оларды жояды.

• Сұйық сабын қосылған сынауық: Сабын бактериялардың қабықшаларын бұзуы мүмкін, бірақ олардың бәрін жоймауы мүмкін.

• Алтыншы сынауық (бақылау): Бұл сынауыққа ешқандай зат қоспайды, сондықтан бактериялардың табиғи өсуін бақылауға мүмкіндік береді.

4. Нәтижелерді сипаттау және қорытынды жасау

Микроскоп арқылы қараған кезде әр сынауықтағы бактериялардың санын, құрылымын және белсенділігін анықтауға болады:

• Йод пен зеленка бактериялардың өсуін айтарлықтай азайтуы немесе толығымен жоюы мүмкін.

• Хлорка пішен таяқшасын толығымен жоя алады.

• Пенициллин белгілі бір дәрежеде бактерияларды жойғанымен, пішен таяқшасы кейбір антибиотиктерге төзімді болуы мүмкін.

• Сабын бактериялардың белсенділігін азайтады, бірақ оларды толығымен жоя алмауы мүмкін.

Қорытынды: Әрбір химиялық заттың бактерияларға әртүрлі әсері бар, олардың тиімділігі бактериялардың түріне, төзімділігіне және заттардың концентрациясына байланысты.

5. Нәтижелерді салыстыру

Интернеттегі виртуалды зертханалық жұмыс нәтижелерімен өз нәтижелеріңізді салыстыру арқылы сізге тәжірибеңіздің дұрыстығын және алынған нәтижелердің ғылыми тұрғыдан негізделгенін түсінуге көмектеседі. Әр заттың бактерияларға әсері зерттеулерде белгілі болып келеді, сондықтан алынған нәтижелер осы зертханалық тәжірибелермен сәйкес келуі керек.

Жалпы қорытынды: Бұл зертханалық жұмыс антибиотиктер мен антисептиктердің бактерияларға әсерін анықтауға және олардың әртүрлі микроорганизмдерге қарсы әрекеттерін зерттеуге арналған.