8-сынып, Биология, Зертханалық жұмыс жинағы ЖАУАПТАРЫМЕН

8-сынып, Биология, Зертханалық жұмыс жинағы ЖАУАПТАРЫМЕН

№1 з е р т х а н а л ы қ ж ұ м ы с

Өсімдіктердің ұлпаларын жіктеу

Жұмыс мақсаты: дайын микропрепараттарды микроскоп арқылы қарап, өсімдік ұлпаларының құрылысымен танысу. (Жеке ұлпалардың айырмашылығына назар аударыңдар).

Құрал-жабдықтар: микроскоп, өсімдік жасушалары мен ұлпаларының дайын микропрепараттары.

Жұмыс барысы

1. Өсімдіктің 6 түрлі ұлпасының әрқайсысының құрылысын қараңдар.

2. Ұлпалардың әртүрлі типтерінің құрылысының мынадай қырына назар аударыңдар:

1) Жасушалар бір типті ме? Олардың пішіндері қандай?

2) Жасушалар тығыз орналасқан ба, әлде бос орналасқан ба?

Жасушааралық қуыстары ірі ме, әлде жасушалар бір-біріне тығыз орналасқан ба?

3) Вакуольдің құрылысы қандай? Олар көріне ме?

4) Пластидтері көріне ме? Егер көрінетін болса, түсі қандай?

5) Көрген ұлпалардың суретін салыңдар. Олардың атауларын жазыңдар.

6) Ұлпалардың әрбір типінің ерекшелігіне сипаттама беріңдер. Кестені дәптерге сызып алып толтырыңдар.

Сипаттамасы (белгісі)		Өсімдік ұлпаларының типтері
		Жабын	Түзуші	Негізгі	Тірек	Өткізгіш	Бөлуші
Орналасқан жері
Ұлпа тип тармағы
Жасуша пішіні
Жасуша типтері
Жасушалар қалай орналасқан?
Вакуолінің болуы
Ерекшеліктері

Қорытынды. Ұлпалардың құрылысы мен қызметінің өзара байланысты екенін өсімдік ұлпасының кез келген типінің мысалында дәлелдеп, қорытынды жасаңдар.

Зертханалық жұмыс: "Өсімдіктердің ұлпаларын жіктеу"

Жауаптар (оқушы әрекетімен толықтырылған):

Өсімдіктің 6 түрлі ұлпасының құрылысын микроскоп арқылы қарау:

Оқушы әрекеті: Микропрепараттарды микроскоп арқылы зерттеп, ұлпалардың құрылысын бақылайды және олардың айырмашылықтарын анықтайды.

Ұлпалардың әртүрлі типтерінің құрылысын зерттеу:

Сипаттамасы (белгісі)	Өсімдік ұлпаларының типтері
Орналасқан жері	Жабын: өсімдіктің сыртқы қабатында. Түзуші: өсу нүктелерінде.
	Негізгі: барлық бөліктерінде. Тірек: сабақ пен жапырақта.
	Өткізгіш: тамыр, сабақ бойында. Бөлуші: өсімдіктің өсу аймақтарында.
Ұлпа тип тармағы	Жабын: эпидермис, тоз. Түзуші: меристема.
	Негізгі: паренхима. Тірек: колленхима, склеренхима.
	Өткізгіш: ксилема, флоэма.
Жасуша пішіні	Жабын: жалпақ, ұзынша. Түзуші: кішігірім, дөңгелек.
	Негізгі: үлкен, көп бұрышты. Тірек: бұрыштары қалыңдаған.
	Өткізгіш: түтік тәрізді.
Жасуша типтері	Жабын: бір қабатты, тірі. Түзуші: ұсақ, тығыз орналасқан.
	Негізгі: ірі, вакуольдері үлкен. Тірек: қалың қабықты.
	Өткізгіш: өлі (ксилема) және тірі (флоэма).
Жасушалар қалай орналасқан?	Жабын: тығыз орналасқан. Түзуші: тығыз, бос орын жоқ.
	Негізгі: бос орналасқан, жасушааралық кеңістіктері үлкен.
	Тірек: тығыз, механикалық беріктік береді. Өткізгіш: түтік түрінде.
Вакуолінің болуы	Жабын: вакуольдері аз байқалады. Түзуші: вакуольдері кішігірім.
	Негізгі: үлкен вакуольдері көрінеді. Тірек: вакуольдер байқалмайды.
Ерекшеліктері	Жабын: қорғаныс қызметін атқарады.
	Түзуші: өсуді қамтамасыз етеді.
	Негізгі: фотосинтез, қор заттарын жинау.
	Тірек: өсімдікке беріктік береді.
	Өткізгіш: су, органикалық заттарды тасымалдайды.

Қорытынды:

Оқушы әрекеті: Барлық ұлпаларды зерттеп, олардың құрылысы мен қызметін салыстырады.

Қорытынды:

Әр ұлпаның құрылымы оның атқаратын қызметіне байланысты.

Мысалы, өткізгіш ұлпалардың түтік тәрізді құрылымы су мен қоректік заттарды тасымалдауға бейімделген, ал тірек ұлпасы өсімдіктің беріктігін қамтамасыз етеді.

Дескрипторлар:

Ұлпалардың құрылысын микроскоппен зерттейді және олардың ерекшеліктерін анықтайды — 2 балл

Кестені толтырады және ұлпалардың сипаттамаларын дұрыс жазады — 3 балл

Ұлпалардың құрылымы мен қызметінің өзара байланысын түсіндіреді және қорытынды жасайды — 2 балл

Барлығы: 7 балл

№2 з е р т х а н а л ы қ ж ұ м ы с

Жануарлардың ұлпаларын жіктеу

Жұмыс мақсаты: дайын микропрепараттарды микроскоп арқылы қарап, ұлпалардың құрылысымен танысу.

Құрал-жабдықтар: микроскоп, жануар ұлпасының дайын микропрепараттары.

Жұмыс барысы

1. Жабын, дәнекер, бұлшық ет, жүйке ұлпаларының микропрепараттарын қараңдар. Олардың құрылысындағы ұқсастықтары мен айырмашылықтары туралы қорытынды жасаңдар.

2. Бар болса, осы ұлпалардың негізгі және қосымша жасушаларын табыңдар.

3. Жабын және жүйке ұлпаларының жасушалары қалай бір-біріне жанасып жатады?

4. Микропрепараттарды оқулықтағы суреттермен салыстырыңдар.

Осы ұлпалардың ағзадағы орнын анықтаңдар.

5. Қарастырған ұлпалардың суреттерін салыңдар, олардың

атауларын жазыңдар.

6. Ұлпалардың әрбір типінің ерекшелігіне сипаттама беріңдер.

Кестені дәптерге сызып алып толтырыңдар.

Сипаттамасы (белгісі)	Жануар ұлпаларының типтері
	Эпителий	Бұлшық ет	Жүйке	Дәнекер
Орналасқан жері
Ұлпа тип тармағы
Жасуша пішіні
Негізгі және қосымша ұлпалар
Жасушалар қалай орналасқан?
Жасуша бояуының ерекшеліктері

Қорытынды. Ұлпалардың әрбір типінің ерекшелігіне сипаттама беріңдер. Дәптерге «ұлпа» түсінігіне анықтама жазыңдар.

Зертханалық жұмыс: "Жануарлардың ұлпаларын жіктеу"

Жауаптар (оқушы әрекетімен толықтырылған):

Микропрепараттарды қарастыру:

Оқушы әрекеті: Жабын, дәнекер, бұлшық ет, жүйке ұлпаларының микропрепараттарын микроскоп арқылы зерттейді.

Нәтиже: Әр ұлпаның құрылысындағы ұқсастықтар мен айырмашылықтарды анықтайды:

Ұқсастықтары: Барлығы көпжасушалы, жасушалары арнайы функцияларды атқаруға бейімделген.

Айырмашылықтары: Әр ұлпаның құрылымы мен орналасу ерекшелігі оның қызметіне байланысты өзгереді.

Негізгі және қосымша жасушаларды анықтау:

Оқушы әрекеті: Ұлпаларды микроскоппен қарап, негізгі және қосымша жасушаларын табады:

Жабын ұлпасы: Негізгі — эпителий жасушалары, қосымша — шырышты бөлетін жасушалар.

Бұлшық ет ұлпасы: Негізгі — бұлшық ет талшықтары, қосымша — қан тамырлары.

Жүйке ұлпасы: Негізгі — нейрондар, қосымша — нейроглия жасушалары.

Дәнекер ұлпасы: Негізгі — фибробласттар, қосымша — коллаген талшықтары.

Жасушалардың орналасуын зерттеу:

Жабын ұлпасы: Жасушалар бір қабатта тығыз орналасады, жасушааралық кеңістік жоқ.

Бұлшық ет ұлпасы: Жасушалар қатарласа орналасқан, талшықтар бір бағытта созылған.

Жүйке ұлпасы: Нейрондар ұзын өсінділер арқылы байланысқан, арасында нейроглия бар.

Дәнекер ұлпасы: Жасушалар арасында бос кеңістік көп, коллаген және эластин талшықтары бар.

Ұлпаларды суретпен салыстыру:

Оқушы әрекеті: Микропрепараттарды оқулықтағы суреттермен салыстырып, олардың құрылымдық сәйкестігін анықтайды.

Суреттерін салу және атауларын жазу:

Оқушы әрекеті: Әр ұлпаның құрылысын дәптерге сурет түрінде салып, атауларын жазады.

Кесте толтыру:

Сипаттамасы (белгісі)	Жануар ұлпаларының типтері
Орналасқан жері	Эпителий: тері, ішкі органдардың беті.
	Бұлшық ет: бұлшық еттер, жүрек.
	Жүйке: ми, жұлын, жүйке талшықтары.
	Дәнекер: тері астында, сүйектерде, қан тамырларында.
Ұлпа тип тармағы	Эпителий: бір қабатты, көп қабатты.
	Бұлшық ет: бірыңғай салалы, қаңқа бұлшық еті.
	Жүйке: нейрон, нейроглия.
	Дәнекер: борпылдақ, тығыз, сүйек.
Жасуша пішіні	Эпителий: жалпақ, ұзынша.
	Бұлшық ет: ұршық тәрізді, ұзын талшықты.
	Жүйке: денесі үлкен, ұзын өсінділері бар.
	Дәнекер: дөңгелек немесе бұрышты.
Негізгі және қосымша ұлпалар	Эпителий: эпителий жасушалары, шырышты бездер.
	Бұлшық ет: бұлшық ет талшықтары, қан тамырлары.
	Жүйке: нейрондар, нейроглия.
	Дәнекер: фибробласттар, коллаген талшықтары.
Жасуша бояуының ерекшеліктері	Эпителий: біркелкі боялған.
	Бұлшық ет: талшықтар анық көрінеді.
	Жүйке: ядро және өсінділері айқын көрінеді.
	Дәнекер: бос кеңістіктерде бояу біркелкі емес.

Қорытынды:

Әр ұлпаның құрылымы оның атқаратын қызметіне байланысты.

Мысалы, эпителий ұлпасы қорғаныс қызметін атқару үшін тығыз орналасқан, ал бұлшық ет ұлпасы қозғалыс үшін икемді құрылымға ие.

Ұлпа ұғымына анықтама:

Ұлпа — бұл жануар ағзасының белгілі бір қызмет атқаратын, біртекті жасушалар мен олардың өнімдерінен тұратын құрылымдық жүйесі.

Дескрипторлар:

Микропрепараттарды дұрыс зерттейді және ұқсастықтары мен айырмашылықтарын анықтайды — 2 балл

Ұлпалардың негізгі және қосымша жасушаларын анықтайды — 2 балл

Ұлпалардың құрылысын суреттейді және кесте толтырады — 3 балл

Ұлпалардың құрылымы мен қызметін талдайды және қорытынды жасайды — 2 балл

Барлығы: 9 балл

№3 з е р т х а н а л ы қ ж ұ м ы с

Өсімдік бөлімдерінің: балдырлар, мүктәрізділер, қырықжапырақтәрізділер, ашықтұқымдылар мен жабықтұқымдылардың ерекше белгілерін анықтау

Жұмыс мақсаты: өсімдіктердің негізгі топтарының құрылысының ерекшеліктерін анықтау.

Құрал-жабдықтар: мүктәрізділер, қырықжапырақтәрізділер, ашықтұқымдылар мен жабықтұқымдылардың кеппе-өсімдіктері мен суреттері.

Жұмыс барысы

1. Ұсынылған өсімдіктердің әрбір бөлімдерінің кеппеөсімдігін (және иллюстрацияларын) қараңдар.

2. Өсімдіктердің әрбір бөлімдерінің мүшелерін анықтаңдар.

3. Қарастырылып отырған мүшелердің құрылысының ерекшелігіне назар аударыңдар.

4. Жасаған бақылау негізінде кестені дәптерге сызып алып толтырыңдар.

Белгісі (мүшесі)	Мүктәрізділер	Қырықжапырақтәрізділер	Ашық- тұқымдылар	Жабықтұқымдылар
Тамыры (ерекшелігі)
Сабағы (ерекшелігі)
Жапырағы (ерекшелігі)
Спорангий (болуы)
Тұқымы (ерекшелігі)
Жемісі (ерекшелігі)
Гүлі (ерекшелігі)

Қорытынды: күрделену – эволюция барысында өсімдік бөлімдерінің жетілу үдерісін дәлелдеңдер.

Зертханалық жұмыс: "Өсімдік бөлімдерінің: балдырлар, мүктәрізділер, қырықжапырақтәрізділер, ашықтұқымдылар мен жабықтұқымдылардың ерекше белгілерін анықтау"

Жауаптар:

Белгісі (мүшесі)	Мүктәрізділер	Қырықжапырақтәрізділер	Ашықтұқымдылар	Жабықтұқымдылар
Тамыры (ерекшелігі)	Тамыр жоқ, ризоидтары бар	Нағыз тамырлары бар	Нағыз тамырлары бар, жақсы дамыған	Нағыз тамырлары бар, ең жақсы дамыған
Сабағы (ерекшелігі)	Сабақтары нашар дамыған	Қарапайым сабақтары бар	Ағашты және шөптесін сабақтар	Ағашты және шөптесін сабақтар
Жапырағы (ерекшелігі)	Қарапайым, жапырақша тәрізді	Жай жапырақтары бар	Инелі немесе қабыршақты жапырақтары бар	Түрлі пішінді, күрделі жапырақтар
Спорангий (болуы)	Спорангий бар	Спорангий бар	Жоқ	Жоқ
Тұқымы (ерекшелігі)	Тұқым түзілмейді	Тұқым түзілмейді	Жалаңаш тұқымдары бар	Жеміс ішінде тұқымдары бар
Жемісі (ерекшелігі)	Жеміс түзілмейді	Жеміс түзілмейді	Жеміс түзілмейді	Қорғаныш қабықты жеміс түзеді
Гүлі (ерекшелігі)	Гүл түзілмейді	Гүл түзілмейді	Гүл түзілмейді	Нағыз гүлдері бар

Қорытынды:

Күрделену мен эволюция барысы:

Мүктәрізділер: Қарапайым құрылымы бар, тамырдың орнына ризоидтары кездеседі, спора арқылы көбейеді.

Қырықжапырақтәрізділер: Тамыр мен қарапайым сабақтары пайда болған, спора арқылы көбейеді.

Ашықтұқымдылар: Тұқым пайда болған, бірақ ол жабық емес, спорангий жоғалған.

Жабықтұқымдылар: Гүлдері, жемістері және қорғаныш қабықпен жабылған тұқымдары бар ең күрделі өсімдіктер.

Бұл өсімдіктердің эволюциясы кезінде құрылымдық және көбею механизмдерінің күрделенуіне байланысты олардың тіршілік ету мүмкіндіктері артқанын дәлелдейді.

Дескрипторлар:

Әр өсімдік бөлімінің мүшелерін анықтайды және олардың ерекшеліктерін сипаттайды — 2 балл

Кестені толтырады және мүшелердің айырмашылықтарын түсіндіреді — 3 балл

Күрделену мен эволюция үдерісін дәлелдеп қорытынды жасайды — 2 балл

Барлығы: 7 балл

№4 з е р т х а н а л ы қ ж ұ м ы с

Даражарнақты және қосжарнақты өсімдіктер

кластарының белгілерін зерттеу

Жұмыс мақсаты: нақты өсімдіктің қандай класқа жататынын анықтауды үйрену.

Құрал-жабдықтар: даражарнақты және қосжарнақты өсімдіктер өкілдерінің ірі тұқымдарының

жиынтығы мен кеппеөсімдік материалдары.

Жұмыс барысы

1. Берілген өсімдіктердің тұқымдарын қараңдар, олардың қабығын алып тастаңдар. Оларды екі жарты бөлікке бөлуге бола ма? Анықтаңдар.

2. Берілген өсімдіктердің әрқайсысының кеппеөсімдігін қараңдар.

3. Жапырақ, тамыр жүйесінің типі, жүйкелену типі сияқты құрылысын анықтаңдар.

4. Гүлдерінің құрылысына қараңдар. Гүл бөліктерін санаңдар. Тостаған жапырақшалары бар ма?

5. Жасаған бақылаулар негізінде өсімдіктердің гүлді өсімдіктердің

белгілі бір класқа жататыны туралы қорытынды жасаңдар.

6. Гүлді өсімдіктердің екі класының негізгі айырмашылықтарын белгілеп, кестені дәптерге сызып алып толтырыңдар.

Даражарнақтылар класы	Белгісі	Қосжарнақтылар класы
	Тұқымдағы тұқым жарнағының саны
	Тамыр жүйесінің типтері
	Жапырақтарының жүйкелену типтері
	Жапырақтарының типтері
	Тостаған жапырақшаларының болуы
	Гүл бөліктерінің еселенуі
	Камбий және сүрегінің болуы
	Тіршілік формалары

Қорытынды: қарастырған өсімдіктердің кластарын дұрыс анықтағандарыңды дәлелдеңдер.

Зертханалық жұмыс: "Даражарнақты және қосжарнақты өсімдіктер кластарының белгілерін зерттеу"

Жауаптар:

Өсімдіктердің тұқымдарын зерттеу:

Оқушы әрекеті: Берілген өсімдіктердің тұқымдарының қабығын алып тастап, оларды екі жарты бөлікке бөлуге болатынын тексереді.

Нәтиже:

Даражарнақтылар: Тұқым біртұтас, екіге бөлінбейді.

Қосжарнақтылар: Тұқым екіге оңай бөлінеді.

Кеппеөсімдіктерді қарастыру:

Оқушы әрекеті: Берілген кеппеөсімдіктердің жапырақ, тамыр жүйесінің типін және жүйкеленуін анықтайды.

Нәтиже:

Даражарнақтылар: Тамыр жүйесі шашақтамырлы, жүйкеленуі параллель немесе доғалы.

Қосжарнақтылар: Тамыр жүйесі кіндік тамырлы, жүйкеленуі торлы.

Гүл құрылысы:

Оқушы әрекеті: Гүлдің бөліктерін санап, тостаған жапырақшаларының бар-жоғын анықтайды.

Нәтиже:

Даражарнақтылар: Гүл бөліктері 3-ке еселенген, тостаған жапырақшалары қарапайым немесе болмайды.

Қосжарнақтылар: Гүл бөліктері 4 немесе 5-ке еселенген, айқын тостаған жапырақшалары бар.

Кестені толтыру:

Даражарнақтылар класы	Белгісі	Қосжарнақтылар класы
Бір тұқым жарнағы бар	Тұқымдағы тұқым жарнағының саны	Екі тұқым жарнағы бар
Шашақтамырлы	Тамыр жүйесінің типі	Кіндік тамырлы
Параллель немесе доғалы жүйкелену	Жапырақтарының жүйкелену типі	Торлы жүйкелену
Жай	Жапырақтарының типі	Күрделі
Қарапайым немесе болмайды	Тостаған жапырақшаларының болуы	Айқын түрде бар
3-ке еселенген	Гүл бөліктерінің еселенуі	4 немесе 5-ке еселенген
Камбий жоқ, сүрек әлсіз дамыған	Камбий және сүрегінің болуы	Камбий бар, сүрек жақсы дамыған
Негізінен шөптесін	Тіршілік формалары	Шөптесін, бұта, ағаш

Қорытынды:

Талдау нәтижесі бойынша:

Даражарнақтылар өсімдіктеріне шашақтамырлы жүйе, параллель жүйкелену, 3-ке еселенген гүл бөліктері тән.

Қосжарнақтылар өсімдіктерінде кіндік тамыр, торлы жүйкелену, 4 немесе 5-ке еселенген гүл бөліктері кездеседі.

Қорытынды: Өсімдіктердің класын анықтау олардың морфологиялық белгілерін зерттеу арқылы дәлелденеді. Бұл өсімдіктердің эволюциялық даму сатыларын түсінуге мүмкіндік береді.

Дескрипторлар:

Тұқым құрылысын дұрыс анықтайды — 2 балл

Жапырақ, тамыр және гүл белгілерін зерттейді және сипаттайды — 2 балл

Кестені толтырады және даражарнақты мен қосжарнақты өсімдіктердің ерекшеліктерін көрсетеді — 3 балл

Өсімдіктердің кластарын дұрыс анықтап, қорытынды жасайды — 2 балл

№5 з е р т х а н а л ы қ ж ұ м ы с

Азық-түлік құрамындағы С дәруменін анықтау

Жұмыс мақсаты: азық-түлік құрамындағы С дәруменін анықтаудың қарапайым әдістерін меңгеру.

Құрал-жабдықтар: қара қарақат, лимон, алма, ашыған қырыққабат, апельсин, картоп шырыны, дистилденген су, крахмал суспензиясы немесе коллоид1, дәріханалық йод, 5%-дық спирт ерітіндісі, химиялық ыдыс.

Жұмыс барысы

1. Әртүрлі сынауыққа 20 мл-ден шырын құйыңдар.

2. Шырынға дайындалған крахмал суспензиясынан шамамен 5 мл-ден құямыз. Сосын сынауықтағы қоспаны араластырамыз.

3. Йод ерітіндісін 40 есе сұйылтамыз. Енді осындай йодтың 1 мл-іне 0,875 мг С дәрумені сәйкес келеді.

4. Арнайы химиялық ыдыс арқылы шырыны бар сынауықтарға тамшылатып (титрлеу) дайындалған йод ерітіндісін қосыңдар. Жұмсалған йод мөлшерін мұқият санап алыңдар.

5. Шырыны бар ерітіндінің көкшіл түске айналуы бұл – йодтың С дәруменін тотықтырып, крахмалмен әрекеттесе бастағанына дәлел. Әр сынауыққа неше миллилитр йод жұмсалғанын жазыңдар.

6. Йод сынамасы бояуының өзгеру дәрежесі және жұмсалған йод мөлшері бойынша әртүрлі өсімдік шырынындағы С дәруменінің мөлшері туралы қорытынды жасаңдар.

7. Шырындарды С дәрумені мөлшерінің арту реті бойынша орналастырып, кестені толтырыңдар. С дәруменінің мөлшерін шамамен есептеп, көрсетуге болады.

Зертханалық жұмыс: "Азық-түлік құрамындағы С дәруменін анықтау"

Жауаптар:

Әртүрлі сынауыққа шырын құю:

Оқушы әрекеті: Әртүрлі сынауықтарға 20 мл-ден қара қарақат, лимон, алма, ашыған қырыққабат, апельсин және картоп шырынын құяды.

Крахмал суспензиясын қосу:

Оқушы әрекеті: Әр сынауыққа 5 мл крахмал суспензиясын қосып, қоспаны мұқият араластырады.

Йод ерітіндісін сұйылту:

Оқушы әрекеті: 40 есе сұйылтылған йод ерітіндісін дайындайды. Бұл ерітіндіде 1 мл йод 0,875 мг С дәруменіне сәйкес келеді.

Титрлеу:

Оқушы әрекеті: Шырыны бар әр сынауыққа сұйылтылған йод ерітіндісін тамшылатып қосады. Қоспаның көкшіл түске айналғанша йод тамызуды жалғастырады. Қанша миллилитр йод жұмсалғанын жазады.

Йод сынамасы нәтижелері:

Оқушы әрекеті: Йодтың С дәруменін тотықтыруы нәтижесінде қоспаның көкшіл түске айналғанын бақылайды және йод мөлшерін тіркейді.

Қорытынды жасау:

Оқушы әрекеті: Әр сынауыққа жұмсалған йод мөлшері бойынша С дәруменінің мөлшерін анықтайды. Жоғары мөлшерде С дәрумені бар шырынға аз йод қажет болады.

Кестені толтыру:

Өсімдік шырыны	Жұмсалған йод мөлшері (мл)	С дәруменінің мөлшері (мг)	С дәруменінің арту реті
Қара қарақат	2	8,75	1
Лимон	3	6,56	2
Апельсин	4	4,38	3
Ашыған қырыққабат	5	3,50	4
Алма	6	2,92	5
Картоп	7	2,50	6

Қорытынды:

С дәрумені мөлшері қара қарақатта ең жоғары, ал картопта ең төмен.

Йод мөлшері бойынша С дәруменінің мөлшерін анықтау дәруменнің тотығу қасиетіне негізделеді.

С дәрумені көп тағамдарды тұтыну ағза үшін пайдалы, себебі ол иммунитетті күшейтіп, организмді тотығу процестерінен қорғайды.

Дескрипторлар:

Шырындарды дұрыс зерттейді және титрлеу әдісін қолданады — 2 балл

Йод ерітіндісі нәтижесінде көкшіл түстің пайда болуын бақылайды және түсіндіреді — 2 балл

С дәруменінің мөлшерін анықтап, дұрыс қорытынды жасайды — 2 балл

Кестені толтырады және шырындарды С дәруменінің мөлшері бойынша орналастырады — 2 балл

Барлығы: 8 балл

№6 з е р т х а н а л ы қ ж ұ м ы с

Түрлі ағзалар қанының формалы элементтерін зерттеу

Жұмыс мақсаты: дайын микропрепараттар арқылы әртүрлі ағзалар қанының формалы элементтерінің құрылысының ерекшеліктерін зерттеу.

Құрал-жабдықтар: микроскоп, адам, бақа, құс, лама немесе түйе, қоян қанының дайын микропрепараттары; егер дайын микропрепараттар болмаса, олардың кез келген тасымалдаушыдағы (электрондық,полиграфиялық) суреттері.

Жұмыс барысы

1. Дайын микропрепараттарды микроскоп арқылы қараңдар. Микропрепараттардан қанның барлық жасушалары көріне ме?

2. Егер дайын микропрепараттар болмаса, әртүрлі ағзалардың қанының жасушаларының суреттерін қараңдар. Мынадай тапсырма сұрақтарына жауап беріңдер.

– Қан жасушаларын қарап, олардың пішіндері мен түстерін анықтаңдар. Жалпы қандай жасушалар көп?

– Бір-біріне қатысты жасуша өлшемдері қандай? Оқулықтағы сипаттамасымен салыстырыңдар.

– Эритроциттерді қараңдар. Қандай ағза эритроциттерінде ядро болады?

– Әртүрлі ағзалардың лейкоциттерін қараңдар. Айырмашылықтарын көрдіңдер ме?

– Адам лейкоциттерінің әртүрлі типтерін ажырата алдыңдар ма?

Зертханалық жұмыс қорытындысы ретінде қан жасушаларын:

1) пішіні,

2) мөлшері;

3) жасуша саны;

4) ядросы бойынша салыстырыңдар.

Зертханалық жұмыс: "Түрлі ағзалар қанының формалы элементтерін зерттеу"

Жауаптар:

Микропрепараттарды микроскоп арқылы қарау:

Оқушы әрекеті: Адам, бақа, құс, лама немесе түйе, қоян қанының микропрепараттарын зерттеп, қанның формалы элементтерін анықтайды.

Нәтиже: Қанның барлық жасушалары көрінеді: эритроциттер, лейкоциттер, тромбоциттер.

Сұрақтарға жауап:

Қан жасушаларын қарап, пішіндері мен түстерін анықтау:

Эритроциттер дөңгелек, екі жағынан ойыс, түсі ашық қызыл.

Лейкоциттер дөңгелек, ірі және түссіз.

Тромбоциттер ұсақ, мөлдір, кейде жұлдыз тәрізді.

Жалпы саны бойынша эритроциттер басым.

Жасуша өлшемдерін салыстыру:

Эритроциттер – ең көп және орташа өлшемді.

Лейкоциттер – ірі және саны аз.

Тромбоциттер – ең ұсақ, бірақ саны орташа.

Эритроциттер ядросы:

Бақа, құс және басқа омыртқалыларда эритроциттердің ядросы бар.

Адам мен сүтқоректілерде эритроциттер ядросыз.

Әртүрлі ағзалардың лейкоциттерін қарау:

Лейкоциттердің пішіні мен құрылымы әртүрлі.

Бақа мен құстарда ядролы, құрылымы тығыз.

Адамда ядролары үлкен, әртүрлі типтері бар.

Адам лейкоциттерінің типтерін ажырату:

Адамда лейкоциттердің бірнеше типтері бар: нейтрофилдер, эозинофилдер, базофилдер, лимфоциттер және моноциттер.

Қорытынды: Қан жасушаларын салыстыру:

Критерий	Эритроциттер	Лейкоциттер	Тромбоциттер
Пішіні	Дөңгелек, екі жағынан ойыс	Дөңгелек, ядролы	Ұсақ, жұлдыз тәрізді
Мөлшері	Орташа	Ірі	Ең ұсақ
Саны	Ең көп	Аз	Орташа
Ядросы	Бақа мен құстарда бар, сүтқоректілерде жоқ	Бар	Жоқ

Қорытынды:

Қанның формалы элементтері әртүрлі ағзаларда ерекшеленеді.

Бақа мен құстардың эритроциттерінде ядро бар, ал адам мен сүтқоректілердің эритроциттері ядросыз.

Лейкоциттер саны аз, бірақ олардың типтері көп және ағзаны қорғауда маңызды рөл атқарады.

Тромбоциттер қанның ұюында маңызды рөл атқарады, олар ең ұсақ элементтер.

Дескрипторлар:

Қан жасушаларының пішіні мен мөлшерін анықтайды — 2 балл

Эритроциттердегі ядро ерекшелігін сипаттайды — 2 балл

Лейкоциттердің айырмашылықтарын дұрыс көрсетеді — 2 балл

Қан жасушаларын кесте бойынша салыстырады және қорытынды жасайды — 2 балл

Барлығы: 8 балл

№7 з е р т х а н а л ы қ ж ұ м ы с

Денешынықтыру жаттығуларының жүрек жұмысына әсерін зерттеу

Жұмыс мақсаты: жүрек жиырылуының жиілігі мен дене жүктемесінің арасындағы өзара байланысты анықтау.

Құрал-жабдықтар: оқулық, секундомер немесе секундтық тілі бар сағат.

Жұмыс барысы

1. Тамыр соғуының теориялық негіздемесі және оны өлшеу әдістемесімен танысу.

Пульс (лат. пульсус – соғу, соққы) –жүректің сол жақ қарыншасының жиырылуына байланысты

артерия қабырғасының ырғақтық тербелісі. Жүрек жиырылғанда қан жоғары қысыммен, күшпен ұлғаятын қолқаға айдалады. Қолқа қабырғасы тербеле бастайды.

Сосын тербеліс артерия қабырғасы бойынша тез таралады. Бұл тербеліс тамырдың соғуы деп аталады. Білезіктің іш жағына, мойынды екі жағынан, самайды саусақпен басып, тамырдың соғуын анықтауға болады. Тамырдың соғуы арқылы 1 минуттағы жүректің жиырылу санын анықтауға болады.

2. Отырып, өздеріңнен тамырдың соғуын табыңдар. 1 минуттағы жүректің жиырылу санын санаңдар.

3. Тұрыңдар және 1–2 минуттан кейін тұрған кездегі тамырдың соғуын есептеңдер.

4. 20 рет отырып, тұрыңдар. Сосын тамырдың соғуын санаңдар. Кестені дәптерге сызып алып, барлық алған деректеріңді жазыңдар.

53-сурет. Жүрек соғысын әдетте білек арқылы анықтайды.

1 минуттағы тамырдың соғу саны
Тыныш күйде	Отырған кезде:	Тұрған кезде:
20 рет отырып, тұрғаннан кейін

Қорытынды жасаңдар. Жүректің жиырылу санының неліктен өзгергенін түсіндіріңдер.

Зертханалық жұмыс: "Денешынықтыру жаттығуларының жүрек жұмысына әсерін зерттеу"

Жауаптар:

Тамыр соғуы туралы теориялық негіздеме:

Тамыр соғуы – жүректің сол жақ қарыншасының жиырылуына байланысты артерия қабырғасының ырғақтық тербелісі.

Жүрек жиырылғанда қан жоғары қысыммен қолқаға айдалады, бұл артерия қабырғалары арқылы таралады.

Тамыр соғуын білек, мойын немесе самай аймағынан анықтауға болады.

Тамыр соғуын өлшеу нәтижелері:

1 минуттағы тамыр соғу саны	Тыныш күйде	Отырған кезде	Тұрған кезде	20 рет отырып, тұрғаннан кейін
Деректер	72	75	85	120

Қорытынды:

Нәтижелер:

Тыныш күйде жүрек соғуының жиілігі төмен (72 соғу/мин).

Дене қалпын өзгерткенде (отырғанда және тұрғанда) жүрек жиырылуының саны сәл артады, бұл дененің гравитациялық әсерге бейімделуі.

20 рет отырып-тұрғаннан кейін жүрек соғуының жиілігі күрт артады (120 соғу/мин), себебі дене жаттығуы жүрекке жүктемені көбейтеді.

Түсіндіру:

Жүректің жиырылу саны дене белсенділігі артқан сайын көбейеді, себебі бұлшық еттерге оттегі мен қоректік заттарды көбірек тасымалдау қажет болады.

Тыныш күйде жүрек оттегіні жеткілікті мөлшерде қамтамасыз ете алады, ал физикалық жаттығулар кезінде жүрек бұлшық еттерге көбірек қан айдау үшін жиірек жиырылады.

Дескрипторлар:

Тамыр соғуын дұрыс өлшеп, нәтижелерді тіркейді — 2 балл

Дене қалпы мен жаттығулардың жүрек жұмысына әсерін түсіндіреді — 2 балл

Алынған деректер негізінде дұрыс қорытынды жасайды — 2 балл

Кестені толтырып, нәтижелерді талдайды — 2 балл

Барлығы: 8 балл

№8 з е р т х а н а л ы қ ж ұ м ы с

Өкпенің тіршілік сыйымдылығын зерттеу

Жұмыс мақсаты: өкпенің тіршілік сыйымдылығын анықтау.

Құрал-жабдықтар: сұйық, ауа немесе электрондық спирометр.

Жұмыс барысы

1. Спирометр жұмысымен танысыңдар.

2. Отырып, барынша терең тыныс алыңдар. Спирометрге бүкіл деміңді шығарыңдар.

3. Өз ӨТС көрсеткіштеріңді дәптерге жазыңдар.

4. Өз ӨТС көрсеткіштеріңді анықталған нормамен салыстырыңдар.

Өз өкпелеріңнің функциялық даму деңгейі туралы қорытынды жасаңдар.

Зертханалық жұмыс: "Өкпенің тіршілік сыйымдылығын зерттеу"

Жауаптар:

Спирометр жұмысымен танысу:

Оқушы әрекеті: Спирометрдің қалай жұмыс істейтінін зерттейді. Спирометр — бұл өкпенің тіршілік сыйымдылығын (ӨТС) өлшеуге арналған құрал.

Терең тыныс алу және шығару:

Оқушы әрекеті: Барынша терең тыныс алып, спирометрге барлық ауаны шығарады. Құрылғы ӨТС-ті өлшейді.

ӨТС көрсеткішін жазу:

Оқушы әрекеті: Өз ӨТС көрсеткішін дәптерге жазады.

Мысалы: 3,8 литр.

ӨТС көрсеткішін нормамен салыстыру:

Нормативтік көрсеткіштер:

Ерлер: 3,5–4,5 литр.

Әйелдер: 2,5–3,5 литр.

Оқушы әрекеті: Өзінің ӨТС нәтижесін нормативтік көрсеткіштермен салыстырады.

Қорытынды:

Егер ӨТС нормадан жоғары немесе төмен болса, бұл өкпенің функциялық дамуы туралы ақпарат береді.

Мысалы: Егер ӨТС көрсеткіші 3,8 литр болса және оқушы ер болса, бұл нормадан жоғары нәтиже болып саналады, бұл өкпенің жақсы дамуын көрсетеді.

Қорытынды:

ӨТС нені білдіреді: ӨТС — өкпенің барынша терең тыныс алғаннан кейін шығарылатын ауа көлемі.

Функциялық даму деңгейі: ӨТС мөлшері адамның жынысына, жасына, физикалық белсенділігіне және денсаулығына байланысты.

ӨТС көрсеткішінің нормадан төмен болуы тыныс алу жүйесінің әлсіз дамуын немесе өкпе ауруларын көрсетуі мүмкін.

Дескрипторлар:

Спирометр жұмысын зерттейді және дұрыс қолданады — 2 балл

ӨТС көрсеткішін дұрыс өлшеп және жазып алады — 2 балл

ӨТС көрсеткішін нормамен салыстырып, талдайды — 2 балл

Функциялық даму деңгейі туралы қорытынды жасайды — 2 балл

Барлығы: 8 балл

№9 з е р т х а н а л ы қ ж ұ м ы с

Сүйектің макро- және микроскопиялық құрылысы. «Сүйектің химиялық құрамы» деген көрнекі көрсетілетін тәжірибе

Жұмыс мақсаты: табиғи және өзгертілген сүйектің микроскопиялық және макроскопиялық құрылысын зерттеу негізінде сүйектің химиялық құрамы мен құрылымының әртүрлі құрамбөліктерінің рөлдерін анықтау.

Құрал-жабдықтар: сүйек ұлпасының микропрепараттары, сүтқоректі жануарлардың араланған жалпақ және түтік тәрізді сүйектері, жануарлардың күйдірілген және кальцийсіздендірілген сүйектері (мысалы, тауықтың); препараттық ванна немесе табақ.

Жұмыс барысы

1. Араланған сүйектің макроскопиялық құрылысын қараңдар. Мынадай элементтерді анықтаңдар:

– тығыз сүйек заты;

– кемікті зат – оның пластиналары қай бағытта орналасқанына назар аударыңдар;

– сүйекқапты табыңдар. Оның қабатын тығыз заттан бөлуге бола ма?

– сүйек басынан гиалинді (тегіс шеміршекті) табыңдар;

– қуысты – сары сүйек кемігін табыңдар;

– зерттелетін сүйек типтерін анықтаңдар.

2. Сүйектің микроскопиялық құрылысын қараңдар. Мынадай элементтерді анықтаңдар:

– сүйек цилиндрлерінің пластиналары;

– остеоциттер және олардың өсінділері;

– остеондардың орталық қуысы.

3. Сүйектің үш: күйдірілген, кальцийсіздендірілген және өзгертілмеген (табиғи) типтерінің қасиеттерін көрнекі түрде зерттеңдер.

– Барлық үш сүйекті созып көріңдер. Кальцийсіздендірілген сүйек қандай қасиетке ие?

– Барлық үш сүйекті иіп көріңдер. Күйдірілген сүйекті игенде не болады? Ол қандай қасиетке ие?

Зерттеу жүргізу барысында алынған мәліметтерді кестеге толтырыңдар.

Сүйектің қасиеттері неге өзгергені туралы қорытынды жасаңдар.

Сүйек типтері	Созу	Ию	Құрамының өзгеруі	Алынған нәтиже себептері
Қалыпты
Кальцийсіздендірілген
Күйдірілген

Сүйек элементтері мен сүйек ұлпасының, оның химиялық құрамбөліктері мен қасиеттерінің өзара байланысы туралы қорытынды жасаңдар.

Зертханалық жұмыс: "Сүйектің макро- және микроскопиялық құрылысы. «Сүйектің химиялық құрамы» деген тәжірибе"

Жауаптар:

Сүйектің макроскопиялық құрылысын зерттеу:

Тығыз сүйек заты: Сүйектің сыртқы қабаты қатты және тегіс.

Кемікті зат: Ішкі бөлігі пластиналардан тұрады, олар әртүрлі бағытта орналасқан.

Сүйекқап: Сүйекті сыртынан қаптайды, оны тығыз заттан бөлуге болады.

Гиалинді шеміршек: Сүйектің ұшында орналасқан, жылтыр және тегіс.

Сары сүйек кемігі: Түтік тәрізді сүйектің қуысында орналасқан.

Сүйек типі: Жалпақ (мысалы, жауырын) және түтік тәрізді (мысалы, жіліншік).

Сүйектің микроскопиялық құрылысын зерттеу:

Сүйек цилиндрлерінің пластиналары: Сүйек құрылымы радиалды бағытта орналасқан пластиналардан тұрады.

Остеоциттер: Сүйек ұлпасының тірі жасушалары, олар остеондардың арасында орналасқан.

Остеондардың орталық қуысы: Қан тамырлары мен жүйке талшықтары өтетін канал.

Сүйектің қасиеттерін зерттеу:

Сүйек типтері	Созу	Ию	Құрамының өзгеруі	Алынған нәтиже себептері
Қалыпты	Созылмайды	Иілмейді, бірақ серпімді	Кальций мен органикалық заттар бар	Кальций беріктік береді, органикалық заттар серпімділік береді.
Кальцийсіздендірілген	Созылады	Иіледі	Кальций жойылған	Органикалық заттар ғана қалғандықтан, сүйек иілгіш.
Күйдірілген	Морт сынғыш	Иілмейді	Органикалық заттар жойылған	Кальций қалғандықтан, сүйек қатты, бірақ серпімділігі жоқ.

Қорытынды:

Қалыпты сүйек: Кальций сүйекке беріктік береді, ал органикалық заттар оны серпімді етеді.

Кальцийсіздендірілген сүйек: Органикалық заттар қалғандықтан, сүйек иілгіш болады.

Күйдірілген сүйек: Кальций сүйекте қалады, бірақ органикалық заттар күйіп кеткендіктен сүйек морт сынғыш болады.

Сүйек элементтері мен қасиеттерінің байланысы:

Тығыз зат: Сүйек беріктігін қамтамасыз етеді.

Кемікті зат: Сүйектің салмағын жеңілдетеді және серпімділік береді.

Кальций: Сүйекке қаттылық пен беріктік береді.

Органикалық заттар (коллаген): Сүйекке серпімділік пен икемділік қасиеттерін береді.

Дескрипторлар:

Сүйектің макро- және микроскопиялық құрылысын дұрыс анықтайды — 2 балл

Сүйек типтерінің қасиеттерін зерттеп, кестені толтырады — 3 балл

Сүйектің химиялық құрамы мен қасиеттерінің байланысын түсіндіреді — 3 балл

Барлығы: 8 балл

№10 з е р т х а н а л ы қ ж ұ м ы с

Бұлшық ет ұлпасының құрылысын зерттеу

Жұмыс мақсаты: дайын микропрепараттар арқылы бұлшық ет ұлпасының әртүрлі тип тармақтары жасушаларының құрылысымен танысу.

Құрал-жабдықтар: микроскоп, бұлшық ет ұлпасының әртүрлі тип

тармақтарының дайын микропрепараттары.

Жұмыс барысы

1. Бұлшық ет ұлпасының әртүрлі тип тармақтары жасушаларының құрылысын қараңдар. Олардың пішіндерін анықтаңдар.

2. Олардан ядроны табыңдар (олар едәуір қара болып боялған). Ядро цитоплазмада мембранаға қатысты қалай орналасқан?

3. Бірыңғай салалы және көлденең жолақты бұлшық ет ұлпасының тип тармақтарында цитоплазмасының боялуы қалай ерекшеленеді?

4. Жүрек және қаңқа ұлпасы жасушаларының негізгі айырмашылықтарын табыңдар. Олардың жасушалары бір-біріне қалай бірігіп жатады?

5. Өздерің көрген жасушалардың суретін салыңдар. Оның негізгі бөліктерін көрсетіңдер.

6. Олардың құрылысында қандай ұқсастықтар мен айырмашылықтар бар? Қорытынды жасаңдар. Кестені толтырыңдар.

Белгілері, ерекшеліктері	Бірыңғай салалы	Көлденең жолақты
		Қаңқа	Жүрек
Ядро саны
Ядроның орналасуы
Жасушалардың пішіні
Цитоплазманың боялуы
Жасушалардың өзара байланысуы
Ағзада орналасуы
Қызметінің ерекшеліктері

Зертханалық жұмыс: "Бұлшық ет ұлпасының құрылысын зерттеу"

Жауаптар:

Бұлшық ет ұлпасының типтерін зерттеу:

Оқушы әрекеті: Бұлшық ет ұлпасының әртүрлі тип тармақтарының микропрепараттарын микроскоппен қарап, олардың пішіндерін анықтайды.

Нәтиже:

Бірыңғай салалы бұлшық ет: ұршық тәрізді жасушалар.

Көлденең жолақты қаңқа бұлшық еті: ұзын, цилиндр тәрізді жасушалар.

Жүрек бұлшық еті: тармақталған жасушалар.

Ядроның орналасуын анықтау:

Оқушы әрекеті: Ядроны қарап, олардың орналасуын анықтайды.

Бірыңғай салалы бұлшық ет: бір ядро, орталықта орналасқан.

Көлденең жолақты қаңқа бұлшық еті: көп ядро, шетте орналасқан.

Жүрек бұлшық еті: бір немесе екі ядро, орталықта орналасқан.

Цитоплазманың боялуы:

Бірыңғай салалы бұлшық еттің цитоплазмасы біркелкі боялады.

Көлденең жолақты бұлшық еттің цитоплазмасы айқын көлденең жолақты көрініске ие.

Жүрек бұлшық етінде жолақтылық аз көрінеді.

Жүрек және қаңқа бұлшық еттерінің айырмашылықтары:

Қаңқа бұлшық еті: Жасушалары ұзын, көп ядролы және бір-бірімен байланыспайды.

Жүрек бұлшық еті: Жасушалары тармақталған, бір-бірімен байланыс дискілері арқылы қосылған.

Кестені толтыру:

Белгілері, ерекшеліктері	Бірыңғай салалы	Көлденең жолақты
		Қаңқа
Ядро саны	Бір ядро	Көп ядро
Ядроның орналасуы	Орталық	Шетте
Жасушалардың пішіні	Ұршық тәрізді	Цилиндр тәрізді
Цитоплазманың боялуы	Біркелкі	Айқын көлденең жолақты
Жасушалардың байланысуы	Байланыспайды	Байланыспайды
Ағзада орналасуы	Ішкі органдар қабырғасында	Қаңқа бұлшық еттерінде
Қызметінің ерекшеліктері	Еріксіз жиырылу	Ерікті жиырылу

Қорытынды:

Бұлшық ет ұлпасының типтерінің құрылымында айқын айырмашылықтар бар.

Бірыңғай салалы бұлшық ет: ұршық тәрізді жасушалар, еріксіз жиырылу тән.

Қаңқа бұлшық еті: көп ядролы, көлденең жолақты, ерікті жиырылу тән.

Жүрек бұлшық еті: тармақталған, байланыс дискілері арқылы қосылған, автоматты жиырылу тән.

Бұл құрылымдар әр типтің функцияларына сәйкес келеді.

Дескрипторлар:

Бұлшық ет ұлпаларының типтерін зерттеп, олардың құрылысын сипаттайды — 2 балл

Ядроның орналасуы мен цитоплазманың боялуын дұрыс анықтайды — 2 балл

Жүрек және қаңқа бұлшық ет ұлпаларының айырмашылықтарын талдайды — 2 балл

Кестені толтырады және жалпы қорытынды жасайды — 2 балл

Барлығы: 8 балл

№11 з е р т х а н а л ы қ ж ұ м ы с

Көру қабілетін зерттеу

Жұмыс мақсаты: көру өткірлігі мен көру өрісін анықтауды үйрену.

Құрал-жабдықтар: көру өткірлігін анықтауға арналған кесте, ұзындығы 5 м-лік рулетка, нұсқар (указка (лазер), сантиметрлік таспа.

Жұмыс барысы

1. Кестені жарық жақсы түсетін жерге іліп қою керек. Егер жарық жеткіліксіз болса, оған қосымша электр шамымен жарық түсіріңдер.

2. Зерттелетін оқушыны кестеден 5 м қашықтықта орындыққа отырғызу керек. Оған бір көзін алақанымен немесе қалқанмен жабуды сұраңыз.

3. Зерттелетін оқушыға әріпті нұсқармен көрсетіп, атауды сұраңыз. Жоғары қатардан бастап ең төменгі қатарға түсіңіз.

4. Егер зерттелетін оқушы оныншы қатардағы әріптерді дұрыс атаса, демек, көру қабілеті қалыпты деп есептеледі.

5. Егер зерттелетін оқушы оныншы қатардағы әріптерді 5 м қашықтықтан ажырата алмаса, оған окулистке қаралу керек.

6. Көру өрісін анықтау үшін қолдарыңа картина алыңдар.

Жазбаша қорытынды жасаңдар. – Көру өрісі қалыпты ма?

Зертханалық жұмыс: "Көру қабілетін зерттеу"

Жауаптар:

Көру өткірлігін зерттеу:

Оқушы әрекеті: Кестені жақсы жарықтандырылған жерге орналастырады және зерттелушіні 5 метр қашықтыққа отырғызады.

Зерттелуші бір көзін алақанмен немесе қалқанмен жауып, нұсқармен көрсетілген әріптерді атайды.

Жоғарыдан төмен қарай әріптерді дұрыс атап өткенше жалғастырады.

Нәтиже:

Егер зерттелуші оныншы қатардағы әріптерді дұрыс атаса, көру өткірлігі қалыпты (1.0).

Егер оныншы қатардағы әріптерді көрмесе, көру өткірлігі төмен болуы мүмкін және окулистке қаралу ұсынылады.

Көру өрісін анықтау:

Оқушы әрекеті: Қолдарына картина (жарық бейнені көрсететін зат) алып, зерттелушінің көру өрісін тексереді.

Картина көзден көрінбей қалған шекараға дейін қозғалады.

Қалыпты көру өрісі барлық бағытта анық байқалады.

Қорытынды:

Көру өткірлігі туралы:

Зерттелуші 5 м қашықтықтан оныншы қатардағы әріптерді дұрыс ажыратса, көру өткірлігі қалыпты.

Егер ажырату қиын болса, бұл көру өткірлігінің төмендегенін көрсетеді.

Көру өрісі туралы:

Егер зерттелуші барлық бағыттағы объектілерді бірдей жақсы көрсе, көру өрісі қалыпты деп саналады.

Егер кейбір бағыттарда көру нашар болса, бұл көру өрісінің тарылғанын көрсетеді және көз дәрігеріне жүгіну қажет.

Дескрипторлар:

Көру өткірлігін дұрыс тексеріп, нәтижелерді жазып алады — 3 балл

Көру өрісін дұрыс анықтайды және қорытынды жасайды — 3 балл

Жазбаша қорытынды жасайды және ұсыныстар береді — 2 балл

Барлығы: 8 балл

№12 з е р т х а н а л ы қ ж ұ м ы с

Есту ерекшеліктерін зерттеу (есту қабілетін анықтау)

Жұмыс мақсаты: есту қабілетін анықтау.

Құрал-жабдықтар: сыбырлап сөйлеуді анықтауға арналған сөздер жазылған кесте, 7 м-ден кем емес рулетка.

Жұмыс барысы

Жұппен жұмыс істеу керек: алдымен бір оқушы зерттелуші, екіншісі зерттеуші рөлін атқарады. Сосын рөлдерін ауыстырады.

1. Толық тыныштықта 6,5–7 м арақашықтықта зерттелуші кестедегі сөзді сыбырлап айтады.

2. Зерттелуші кезек-кезек біресе оң, біресе сол құлағын жауып, зерттеушінің сөзін қайталайды. Зерттеуші сөздің дұрыс не қате айтылғанын жазып алады.

3. Егер айтушының сөзі қате болса, арақашықтық біртіндеп

5 м-ге дейін қысқартылады. Сыбырлап сөйлеуді зерттеуге арналған сөздер кестесіне мысал:

Жиілігі төмен сөздер Жиілігі жоғары сөздер

Бала Рига Вагон Саша Шұжық Басқа Дәм Бөбек Мәре Жас Шұлық Босқа Олжа Дін Өрік Шаш Тас Тіс Үкі Қайрат Қалам Шай Құлық Шу Мәре Ұн Өгіз Сіріңке Зат Шайға

Есту қабілетің туралы қорытында жаса. Қалыпты есту (жақсы есту) 6 м-ден алыс қашықтықта, ал нашар есту 5 м-ден аз қашықтықта сыбырлап сөйлеуді анықтауға байланысты екенін ескеріңдер.

Зертханалық жұмыс: "Есту ерекшеліктерін зерттеу (есту қабілетін анықтау)"

Толық жауап:

Есту қабілетін анықтау (сыбырлап сөйлеу әдісі):

Оқушы әрекеті:

Зерттеуші зерттелушіден 6,5–7 м қашықтықта тұрып, кестеден төмен немесе жоғары жиілікті сөздерді сыбырлап айтады.

Зерттелуші кезек-кезек бір құлағын жауып, естіген сөзін қайталайды.

Зерттеуші дұрыс немесе қате жауаптарды белгілейді.

Қашықтықты өзгерту:

Егер зерттелуші дұрыс естімесе, арақашықтық біртіндеп 5 м-ге дейін қысқартылады.

Есту қабілеті жақсы болса, зерттелуші 6 м-ден алыс қашықтықта да дұрыс жауап береді.

Кесте мысалы:

Сөздер	Дұрыс жауап	Қате жауап
Бала	✔️
Дәм	✔️
Өрік		❌
Қайрат	✔️
Мәре	✔️
Сіріңке		❌

Нәтиже:

Егер зерттелуші 6 м қашықтықта сөздерді дұрыс қайталаса, оның есту қабілеті қалыпты деп есептеледі.

Егер тек 5 м немесе одан жақын қашықтықта дұрыс жауап берсе, есту қабілеті нашарлаған болуы мүмкін.

Қорытынды:

Есту қабілетінің қалыптылығы:

Жақсы есту: 6 м-ден алыс қашықтықта сыбырлап айтылған сөздерді анық ести алады.

Нашар есту: Тек 5 м немесе одан жақын қашықтықта сыбырлап айтылған сөздерді ести алады.

Қорытынды мысал:

Егер зерттелуші тек 5 м қашықтықта сөздерді анық естісе, бұл оның есту қабілетінің аздап нашарлағанын көрсетеді және қосымша тексеру қажет болуы мүмкін.

Дескрипторлар:

Сыбырлап сөйлеуді дұрыс анықтайды және зерттеу нәтижелерін тіркейді — 3 балл

Қашықтық өзгергенде есту қабілетін бағалайды — 2 балл

Есту қабілеті туралы нақты қорытынды жасайды — 3 балл

Барлығы: 8 балл

№13 з е р т х а н а л ы қ ж ұ м ы с

соқыр дақты анықтау. Түстерді алмастыра отырып, сүйек және ауа

өткізгіштігін анықтау

Жұмыс мақсаты: торлы қабықтағы соқыр дақты табу. Түстерді алмастыра отырып, сүйек және ауа өткізгіштігін анықтау.

Құрал-жабдықтар: соқыр дақты анықтауға арналған суреттер, түрлі түсті бояулар: қызғылт, қызғылт сары, сары, жасыл, көк және т.б., қылқалам, суы бар ыдыс. Тербеліс жиілігі 128 Гц (С128) және 2048 Гц (С2048) болатын екі камертон.

Жұмыс барысы

1. Соқыр дақты анықтау үшін сол көзіңді алақаныңмен жауып тұрып, қолдарыңа картина алыңдар. Қолсозым арақашықтықтан оң жақ көзіңмен қара түсті дөңгелекке қараңдар.

2. Ақырын суретті көзіңе жақындата отырып, екі геометриялық пішінді бір мезгілде көруге бола ма? Соны анықтаңдар.

3. Көзден қандай арақашықтықта бір бейне жоғалып кетеді? Бұл арақашықтықтың шамамен 15–25 см болуы мүмкін бе?

4. Оң жақ көзіңді жауып тұрып, сол көзіңмен де осы тәжірибені қайталап көріңдер. Бір бейненің жоғалып кететін арақашықтығы сәйкес келе ме?

5. Суреттегі бір бейненің көз алдынан жоғалып кететінін анықтайтын нақты білім саласы бола ма?

6. Шыны сынауықтың 2/3 бөлігін сумен толтырыңдар. Қылқаламмен, бояудың мөлшері бірдей болатындай етіп, сынауыққа азғана бояу салыңдар.

7. Таза сынауықтарға мынадай түсті бояуларды араластырыңдар: жасыл/көк (көкшіл); сары/қызыл; қызыл/көк; қызғылт сары/жасыл.

Сынауықтағы бастапқы зат қалатындай етіп алынған 3/1 бөлігіне дейін құйыңдар.

8. Оларды бастапқы түсімен салыстырыңдар. Нәтижесін сипаттап жазыңдар.

9. Камертон браншты алақанға (С128) немесе тізеге (С2048) бірдей күшпен соғу арқылы дірілдетеді. Камертон аяғын саусақпен жайлап ұстау керек екенін есте сақтау қажет (оның дірілдеуін тоқтатпау үшін).

10. Ауа өткізгіштігін анықтау үшін камертонды сыртқы есту түтігіне құлаққа тигізбейтіндей етіп жақындатады. Камертонның екі браншы да, сыртқы есту түтігінің тесігі де жалпы бір жазықтықта болуы керек.

*Есту мүшесінің бейімделмеуі және шаршамауы үшін әрбір 4-5 с сайын камертонды алыстатып, қайтадан құлаққа жақындату қажет.

11. Зерттелуші камертон дыбысын қанша секундта естіген уақытты белгілеп алады. Мәліметтерді кестеге жазып қою керек.

12. Сүйек өткізгіштігін зерттеу үшін камертон аяғын емізікше тәрізді өсіндіге (бас сүйекке, құлақтың астына) тақап қояды.

13. Зерттелуші камертон дыбысын қанша секундта естіген уақытты белгілеп алады. Мәліметтерді кестеге жазып қою керек.

14. Қорытынды жаса. Кестені дәптерге сызып алып толтыр.

Зерттелуші дыбысты еститін уақыт, секундпен
Ауа өткізгіштігі	Сүйек өткізгіштігі

Зертханалық жұмыс: "Соқыр дақты анықтау. Түстерді алмастыра отырып, сүйек және ауа өткізгіштігін анықтау"

Жауаптар:

Соқыр дақты анықтау:

Оқушы әрекеті:

Сол көзін жауып, оң көзімен суреттегі қара түсті дөңгелекке қарады.

Суретті көзге жақындатып, бір бейненің (пішіннің) көз алдынан жоғалып кететін арақашықтықты анықтады.

Нәтиже:

Бір бейненің жоғалатын арақашықтығы шамамен 15–25 см.

Екі көзбен де экспериментті қайталағанда нәтижелер шамалас болды.

Қорытынды:

Соқыр дақ — көздің торлы қабығындағы көру рецепторлары жоқ аймақ.

Түстерді алмастыру тәжірибесі:

Оқушы әрекеті:

Сынауықтарға әртүрлі түсті бояуларды араластырды (жасыл/көк, сары/қызыл, қызыл/көк, қызғылт сары/жасыл).

Бастапқы түстермен салыстырды.

Нәтиже:

Жасыл/көк: Көкшіл түс пайда болды.

Сары/қызыл: Қызғылт сары түске айналды.

Қызыл/көк: Күлгін түс пайда болды.

Қызғылт сары/жасыл: Қоңырлау түс пайда болды.

Қорытынды:

Түстердің араласуы олардың толқын ұзындығына байланысты жаңа реңктер береді.

Ауа және сүйек өткізгіштігін анықтау:

Оқушы әрекеті:

Ауа өткізгіштігі: Камертонды сыртқы есту түтігіне жақындатып, дыбысты қанша секунд еститінін анықтады.

Сүйек өткізгіштігі: Камертонды бас сүйекке (емізікше тәрізді өсіндіге) тақап қойып, дыбысты қанша уақыт еститінін белгіледі.

Нәтиже:

Зерттелуші дыбысты еститін уақыт (секундпен)	Ауа өткізгіштігі	Сүйек өткізгіштігі
Зерттелуші 1	10 секунд	7 секунд
Зерттелуші 2	12 секунд	8 секунд

Қорытынды:

Соқыр дақ туралы:

Соқыр дақ – көру жүйкесінің торлы қабықпен байланысқан жері, онда көру рецепторлары жоқ.

Әр адамның соқыр дақ аумағы әртүрлі болуы мүмкін.

Түстерді алмастыру туралы:

Түстерді араластыру нәтижесінде әртүрлі реңктер пайда болады. Бұл түстердің оптикалық қасиеттерімен түсіндіріледі.

Ауа және сүйек өткізгіштігі:

Ауа өткізгіштігі сүйек өткізгіштігінен жоғары болды. Бұл дыбыстың ауа арқылы таралуы тиімді екенін көрсетеді.

Егер сүйек өткізгіштігі айтарлықтай төмен болса, бұл есту мүшелерінің дисфункциясын көрсетуі мүмкін.

Дескрипторлар:

Соқыр дақты дұрыс анықтап, қашықтықты белгілейді — 3 балл

Түстерді араластыру нәтижелерін сипаттайды — 2 балл

Ауа және сүйек өткізгіштігін өлшеп, кестені толтырады — 2 балл

Жалпы қорытынды жасайды және тәжірибе нәтижелерін түсіндіреді — 3 балл

Барлығы: 10 балл

№14 з е р т х а н а л ы қ ж ұ м ы с

Терінің сезімталдығын зерттеу

Жұмыс мақсаты: терінің беткі жағында орналасқан тактильді және суықты қабылдайтын рецепторлардың орналасу жиілігін анықтау.

Құрал-жабдықтар: басы доғал түйреуіш, 600С температурадағы су, мұз, сиясы түрлі түсті қалам.

Жұмыс барысы

1. Алақанның сыртқы бетінен және білек буынынан басы доғал түйреуішпен тактильді нүктелерді тауып, оны қызыл түсті сиямен белгілеп қойыңдар.

2. Осы жерлерден суытылған түйреуіштің басымен теріде орналасқан суықты қабылдайтын нүктелерді тауып, көк түсті сиямен қоршап қойыңдар.

3. Терінің 1 см2 ауданындағы тактильді және суықты қабылдайтын нүктелерді санаңдар. Терінің 1 см2 ауданында орта шамамен 25 тактильді, 12 суықты қабылдайтын нүктелер орналасады.

Тері анализаторының физиологиялық ерекшеліктері туралы қорытынды жасаңдар.

Зертханалық жұмыс: "Терінің сезімталдығын зерттеу"

Жауаптар:

Тактильді нүктелерді табу:

Оқушы әрекеті:

Алақанның сыртқы беті мен білек буынынан басы доғал түйреуішпен терінің сезімтал нүктелерін тауып, оларды қызыл түсті сиямен белгілейді.

Терінің әртүрлі нүктелерінде сезімталдықтың әртүрлі екенін байқайды.

Суықты қабылдайтын нүктелерді табу:

Оқушы әрекеті:

Суытылған түйреуішті қолдана отырып, суықты қабылдайтын рецепторларды анықтайды. Бұл нүктелерді көк түсті сиямен белгілейді.

Тактильді және суықты қабылдайтын нүктелерді санау:

Тері аймағы	Тактильді нүктелер саны (1 см²)	Суықты қабылдайтын нүктелер саны (1 см²)
Алақанның сырты	28	10
Білек буыны	22	14

Қорытынды:

Тері сезімталдығы:

Терінің әртүрлі аймақтарында тактильді және суықты қабылдайтын нүктелердің орналасу жиілігі әртүрлі.

Алақанның сыртында тактильді нүктелер жиі, ал суықты қабылдайтын нүктелер аз.

Білек буынында суықты қабылдайтын нүктелер саны алақанға қарағанда көбірек.

Физиологиялық ерекшеліктер:

Тактильді рецепторлар терінің сыртқы ортадан механикалық әсерді қабылдауына жауап береді.

Суықты қабылдайтын рецепторлар температуралық өзгерістерді анықтайды.

Терінің 1 см² аймағында орташа есеппен 25 тактильді және 12 суықты қабылдайтын нүкте бар.

Практикалық маңызы:

Терінің рецепторларының тығыз орналасуы адамның ортаға бейімделу қабілетін қамтамасыз етеді.

Суық пен тактильді сезімталдық дененің қорғаныс рефлекстерін іске қосуға көмектеседі.

Дескрипторлар:

Тактильді және суықты қабылдайтын нүктелерді дұрыс анықтайды және белгілейді — 2 балл

Терінің 1 см² ауданындағы нүктелерді нақты санап, нәтижелерді тіркейді — 3 балл

Терінің физиологиялық ерекшеліктері туралы қорытынды жасайды — 3 балл

Барлығы: 8 балл

№1 модельдеу.

Адам, сиыр және жауынқұрттың асқорыту жүйесінің

құрылысын салыстыру

10-параграфтың материалын оқып және 31, 32-суреттер бойынша жауынқұрт, адам және сиырдың асқазан жүйесін салыстырып кестені толтырыңдар.

№	Белгілері	Жауынқұрт	Сиыр	Адам
1	Сілекей безінің болуы
2	Бауырдың болуы
3	Ұйқыбезінің болуы
4	Бірінші сілекей бездері болады
5	Аналь тесігінің болуы
6	Тістерінің болуы
7	Тістері күрек, ит, азу тістерге бөлінеді
8	Тістер үстіңгі және астыңғы жақсүйектерге симметриялы орналасады
9	Алқымның болуы
10	Асқазаны бір бөлімді
11	Асқазаны көп бөлімді
12	Соқырішегі бар
13	Соқырішегі қысқа
14	Соқырішегі ұзын
15	Асқазан немесе тікішегінде симбиоздық бактериялардың болуы
16	Бактериялар қызметінің нәтижесін ағза пайдаланады
17	Бактериялар қызметінің нәтижесін бактериялардың өздері пайдаланады

№1 Модельдеу: Адам, сиыр және жауынқұрттың асқорыту жүйесінің құрылысын салыстыру

№	Белгілері	Жауынқұрт	Сиыр	Адам
1	Сілекей безінің болуы	Жоқ	Бар	Бар
2	Бауырдың болуы	Жоқ	Бар	Бар
3	Ұйқыбезінің болуы	Жоқ	Бар	Бар
4	Бірінші сілекей бездері болады	Жоқ	Бар	Бар
5	Аналь тесігінің болуы	Бар	Бар	Бар
6	Тістерінің болуы	Жоқ	Бар	Бар
7	Тістері күрек, ит, азу тістерге бөлінеді	Жоқ	Бар	Бар
8	Тістер үстіңгі және астыңғы жақсүйектерге симметриялы орналасады	Жоқ	Бар	Бар
9	Алқымның болуы	Бар	Бар	Бар
10	Асқазаны бір бөлімді	Жоқ	Жоқ	Бар
11	Асқазаны көп бөлімді	Жоқ	Бар	Жоқ
12	Соқырішегі бар	Жоқ	Бар	Бар
13	Соқырішегі қысқа	Жоқ	Жоқ	Бар
14	Соқырішегі ұзын	Жоқ	Бар	Жоқ
15	Асқазан немесе тікішегінде симбиоздық бактериялардың болуы	Бар	Бар	Бар
16	Бактериялар қызметінің нәтижесін ағза пайдаланады	Бар	Бар	Бар
17	Бактериялар қызметінің нәтижесін бактериялардың өздері пайдаланады	Жоқ	Жоқ	Жоқ

Қорытынды:

Жауынқұрттың асқорыту жүйесі: Қарапайым құрылысты, бауыр, ұйқыбезі, сілекей бездері жоқ.

Сиырдың асқорыту жүйесі: Күрделі, көп бөлімді асқазаны мен ұзын соқырішегі бар, симбиоздық бактериялар арқылы целлюлозаны қорытады.

Адамның асқорыту жүйесі: Бір бөлімді асқазан, қысқа соқырішек, күрделі тістері бар, бірақ бактериялардың рөлі азырақ.

№2 модельдеу.

Су және құрлық экожүйелерін салыстыру

54-параграфты оқып, су және құрлық экожүйелерін салыстырып, кестені толтырыңдар.

№	Белгілері	Экожүйелер
		Құрлық	Су
1	Ағзалар – продуценттер – атап шығу:
2	Негізгі продуценттер өсімдіктер: жоғары және төменгі сатыдағы
3	Продуценттердің арасында өсімдік және цианобактериялардың болуы (көп болуы немесе аз болуы)
4	Продуценттердің арасында көпжасушалы және біржасушалы өсімдіктер саны (биомассасы)
5	Продуценттерге қатысты бірінші реттік консументтердің саны (биомассасы)
6	Жоғары реттік консументтерге қатысты Бірінші реттік консументтердің саны (биомассасы)
7	Энергиямен қамтамасыз ететін негізгі биосфералы үдеріс
8	Келесі қоректік деңгейге өтетін энергия %
9	Қоректік пирамида геометриялық фигура түрінде берілген
10	Ерекшеліктерінің себебі неде?
11	Экожүйелердегі ең ірі мекендеуші*
12	Экожүйелердің ең ірі мекендеушісінің салмағы мен өлшемі*
13	Ең ірі мекендеуші* қай экологиялық топқа жатады?

№2 Модельдеу: Су және құрлық экожүйелерін салыстыру

№	Белгілері	Құрлық экожүйесі	Су экожүйесі
1	Ағзалар – продуценттер – атап шығу	Жоғары сатыдағы өсімдіктер (ағаштар, шөптер)	Балдырлар, фитопланктон
2	Негізгі продуценттер өсімдіктер: жоғары және төменгі сатыдағы	Жоғары сатыдағы өсімдіктер басым	Төменгі сатыдағы өсімдіктер (балдырлар) басым
3	Продуценттердің арасында өсімдік және цианобактериялардың болуы	Көпжасушалы өсімдіктер көп, цианобактериялар аз	Цианобактериялар мен балдырлар басым
4	Продуценттердің арасында көпжасушалы және біржасушалы өсімдіктер саны (биомассасы)	Көпжасушалы өсімдіктер басым	Біржасушалы өсімдіктер (фитопланктон) басым
5	Продуценттерге қатысты бірінші реттік консументтердің саны (биомассасы)	Бірінші реттік консументтердің биомассасы азырақ	Бірінші реттік консументтердің биомассасы көп
6	Жоғары реттік консументтерге қатысты бірінші реттік консументтердің саны (биомассасы)	Биомассасы жоғары реттік консументтер басым	Бірінші реттік консументтердің биомассасы көбірек
7	Энергиямен қамтамасыз ететін негізгі биосфералы үдеріс	Фотосинтез	Фотосинтез
8	Келесі қоректік деңгейге өтетін энергия %	Шамамен 10%	Шамамен 10%
9	Қоректік пирамида геометриялық фигура түрінде берілген	Биомассасы айқын азаятын пирамида	Биомассасы аз өзгеретін пирамида
10	Ерекшеліктерінің себебі неде?	Жоғары сатыдағы өсімдіктердің энергияға бай болуы	Біржасушалы продуценттердің биомассасы жылдам артады
11	Экожүйелердегі ең ірі мекендеуші*	Африкалық піл	Көк кит
12	Экожүйелердің ең ірі мекендеушісінің салмағы мен өлшемі*	5–7 тонна, 3–4 м	150 тонна, 30 м
13	Ең ірі мекендеуші* қай экологиялық топқа жатады?	Шөпқоректі	Планктонмен қоректенетін

Қорытынды:

Құрлық экожүйесінде: Жоғары сатыдағы өсімдіктер негізгі продуцент болып табылады, ал энергия биомассасы айқын пирамида түрінде азаяды.

Су экожүйесінде: Фитопланктондар негізгі продуценттер болып табылады, ал бірінші реттік консументтердің биомассасы салыстырмалы түрде көбірек.

Су экожүйесінде энергияның көп бөлігі төменгі деңгейде шоғырланған, бұл планктонмен қоректенетін ірі ағзалардың болуына ықпал етеді.