9 сынып зертханалық

№ 1 модельдеу

«Микрофотографияларды қолданып, жасушалардың сызықтық ұлғаюын есептеу»

Құрал-жабдықтар: сызғыш,қарындаш,микрофотографиялар

Микрофотографияларда берілген жасушалар мен басқа нысандардың бейнелерін талдаңдар.Олардың ұзындығын сызғышпен өлшеңдер.Бейнелердің масштабтары туралы мәліметтерді пайдаланып, сұрақтарға жауап беріңдер:

1. А микрофотографияда бейнеленген нысандар жасушаларының пішіндері бойынша бактериялардың қандай типтеріне жатады?

2. А және F микрофотографияларында неше бацилла бейнеленген?

3. Бациллалардың орташа ұзындығы мен ені мм-мен алғанда қанша(А микрофотографиясы)?

4. Басқа нысандардың бейнелерін сызғышпен өлшеп,қажетті есептеулер жүргізіп,олардың шынайы өлшемдері және микроскоп арқылы қарағанда өлшемдері неше есе ұлғайғанын есептеңдер.

5. Мәліметтерді кестені дәптерге сызып алып толтырыңдар.

Жұмыстың орындалуы:

1. Бациллалар

2. А микрофотографияда - 1, F микрофотографияда - 8.

3. Орташа ұзындығы – 30 мм, ені – 5 мм.

Сызықтық ұлғаю = cурет көлемі / нақты өлшем

фото	Фотодағы 1см =	Өлшенетін нысан	Фотодағы өлшемі,мм	Шынайы өлшемі,мкм	Сызықтық ұлғайту
А	0,5 мкм=500 нм	Жасуша ұзындығы	30 мм	1-2 мкм	150000
С	5 мкм=5000 нм	Жасуша ұзындығы	20 мм	10-50 мкм	8000
		Жасуша ені	20 мм
		Ядро диаметрі	1мм	6 мкм	1700
D	0,5 мкм=500 нм	Митохондрия ұзындығы	30 мм	6-7 мкм	50000
		Митохондрия ені	10 мм	0,5 мкм	200000
E	1 мкм	Хлоропласт ұзындығы	24 мм	Шамамен 8 мкм – 8000 нм	30000

№1 зертханалық жұмыс

«Анықтауыш арқылы өсімдіктер мен жануарлардың (жергілікті өңірдегі) түрлерін анықтау»

Құрал жабдықтар: кеппеөсімдік материалдары,жергілікті жерге тән өсімдіктер мен жануарлардың фото немесе бейнематериалдары.Өсімдіктер мен жануарларды мектептік анықтауыш.

Мақсаты: ерекше белгілері бойынша өсімдіктер мен жануарлардың түрлерін анықтау (анықтауыш арқылы)

Жұмыстың барысы:

1. Берілген тірі ағзалардың түрлерін қараңдар

2. Құрылысының ерекшеліктері арқылы патшалықтан класқа дейінгі ірі жүйелік санаттарды анықтаңдар

3. Анықтауышты пайдаланып, сол класқа жататын түрлерді қараңдар.Әрбір қатар мен тұқымдас (өсімдіктер үшін) және отрядтың (жануарлар үшін) көзге көрінетін,өзіне тән ертекшеліктерін анықтауға тырысып көріңдер.

Жұмыстың орындалуы:

1. Қызанақ пен қасқыр

2. Қызанақтың өсімдіктер дүниесіндегі жүйелік орны

Патшалық - өсімдіктер

Бөлім – жабық тұқымдылар

Класс - қосжарнақтылар

Тұқымдас – алқа

Туыс – қызанақ туысы

Түр – етті қызанақ

Қасқырдың жануарлар дүниесіндегі жүйелік орны

Патшалық - жануарлар

Тип - желілілер

Класс – сүтқоректілер

Отряд - жыртқыштар

Тұқымдас – қасқыр

Туыс – қасқыр туысы

Түр – түз қасқыры

3. Қызанақпен бір тұқымдасқа жататын картоптың бір бірінен айқын ажыратылатын ерекшеліктері екеуінің де жемісі жидек болғанымен, күнделікті тұрмыста азық ретінде қызанақтың жемісі, картоптың түрін өзгертен жер асты өркені – түйнегі пайдаланылады.

Қасқырмен бір отрядқа жатқызылатын барыс, екеуі де жыртқыштар отрядына жатқызылғанымен, қасқыр қасқырлар тұқымдасына, барыс мысықтар тұқымдасына жатқызылады.

№2 зертханалық жұмыс

«Ферменттердің белсенділігіне әртүрлі жағдайлардың (температура,рН) әсерін зерттеу»

Мақсаты: сілекейдегі амилаза мысалында асқорытатын ферменттердің болуына көз жеткізу

Құрал жабдықтар: үй жағдайында шикі картоп, сутегі асқын тотығы (Н₂O₂),бірдей мөлшердегі шыны ыдыстар

Жұмыстың барысы:

1. Шикі картопты үккіштен өткізіп, сөлін марлядан өткізіп сығып алыңдар

2. Қолда бар үш ыдысқа картоп сөлінен бірдей мөлшерде құйып,біреуін бөлме температурасында,біреуін мұздатқышқа, біреуін қайнап тұрған су буына ұстаңдар

3. Үш ыдысқа да бірдей мөлшерде сутегі асқын тотығын тамызыңдар.

4. Ыдыстарды шайқап, өзгерістерді бақылаңдар, нәтижесін кестеге жазыңдар

Жұмыстың орындалуы:

Температураның әсері
суық	ысытылған	жылы
Мұздатқышқа қойылған картоп сөліне сутегі асқын тотығын тамызғанда аздаған көпіршік түзілді	Су буына ұсталған ыдыстағы көпіршік көлемі ұлғайды	Бөлме температурасындағы ыдыста көпіршік көлемі ұлғайды
Сызғышпен көпіршу деңгейін өлшегенде анықталған өлшем
2 мм	7 мм	5 мм

Қорыта келгенде, ферменттер химиялық реакцияларды жылдамдататын катализатор қызметін атқарады және катализдік реакция жылдамдығы әртүрлі жағдайлар,а тәуелді,мысалы тәжірибе барысында анықталғандай температураның әсеріне тәуелді.

№3 зертханалық жұмыс

«Өттің әсерінен майлардың эмульгациялануын зерттеу»

Мақсаты: майларды эмульгациялау үдерісімен эксперименттік жолмен танысу

Құрал жабдықтар: үй жағдайында сусабын, өсімдік майы, су және шыны ыдыстар

Жұмыстың барысы:

1. Эмульгация деген не? Адам ағзасындағы эмульгатор қызметін атқаратын қандай секрет? Сұрақтарға жазбаша жауап жазып, тәжірибені талдаңдар.

2. Шыны ыдысқа аз мөлшерде өсімдік майын тамызып, үстінен су құйыңдар.

3. Ыдысты шайқаңдар, қандай өзгеріс болғанын сипаттаңдар

4. Осы қоспаға аз мөлшерде сусабын құйып ыдысты әбден шайқаңдар,өзгерістерді бақылап қорытынды жасаңдар.

Жұмыстың орындалуы:

1. Эмульгация - майлардың ірі тамшыларының ұсақ тамшыларға ыдырау үдерісі. Адам ағзасында табиғи эмульгатор қызметін бауыр бөлетін секрет – өт атқарады.

2. Шыны ыдысқа құйылған су мен өсімдік майын шайқағанда майдың гидрофобты әсеріне байланысты өсімдік майы судың бетіне көтерілді.

3. Осы қоспаға ары қарай сусабын қосып шайқағанда, су бетіндегі өсімдік майы ұсақ тамшыларға бөлініп су бетінде жұқа қабық – эмульсия түзілді.

Қорыта келгенде, бауыр бөліп шығаратын өт ұйқы безінің ферменттерінің белсенділігін арттырадыю Ол болмаса асқазаннан ұлтабарға түсетін қышқыл тамақ ботқасы бірден сілтілік болмайтын еді. Яғни, өт ұлтабар ферменттері сілтілеу үдерісіне қатысады,өт қышқылдары бейтарап майларды орасан көп мөлшерде ұсақ тамшыларға бөледі.

№4 зертханалық жұмыс

«Транспирация үдерісі кезіндегі сыртқы факторларды (температура, ылғалдылық пен су бының қысымы,ауа қозғалысын) зерттеу»

Мақсаты: ішкі және сыртқы факторлардың транспирацияға әсерін зерттеу

Құрал жабдықтар: 7,9- сыныптардың оқулықтары

Жұмыстың барысы:

7,9- сыныптардың оқулықтарындағы теориялық білмді қолдана отырып төмендегі сұрақтарға жауап беріңдер. Қорытынды жасаңдар.

1. Транспирация қандай үдеріс?

2. Транспирацияға әсер ететін сыртқы факторларды сипаттаңдар.

Жұмыстың орындалуы:

1. Эволюция барысында құрлыққа шыққан өсімдіктерде транспирация қажеттілігі пайда болды. Транспирация барлық жоғары сатыдағы өсімдіктерде жүреді. Транспирация - жапырақтың суды буландыруы үдерісі.

2. Транспирацияға әсер ететін сыртқы факторлар:

• Ауа температурасы

• Ауа ылғалдылығы

• Ауа қозғалысы

• Жарық

Қорыта келгенде, транспирация үдерісі болмаса,өсімдіктер тіршілік ете алмайды,себебі су мен онда еріген минералды заттар жапыраққа түспейді. Су болмаса фотосинтез жүрмейді. Транспирация үдерісі аптап ыстықта жапырақты қызып кетуден сақтайды.

№5 зертханалық жұмыс

«Ішкі факторларды зерттеу: буландыратын беттің ауданы және бұл беттік ауданның өсімдік көлеміне қатынасының(сәрқабық пен лептесіктер) транспирация үдерісіне әсері»

Мақсаты: ішкі және сыртқы факторлардың транспирацияға әсерін зерттеу

Құрал жабдықтар: 7,9- сыныптардың оқулықтары

Жұмыстың барысы:

7,9- сыныптардың оқулықтарындағы теориялық білмді қолдана отырып төмендегі сұрақтарға жауап беріңдер. Қорытынды жасаңдар.

1. Транспирацияға әсер ететін ішкі факторларды атаңдар және оларға мысалдар келтіріңдер.

2. Қорытынды жасаңдар

Жұмыстың орындалуы:

1. Транспирацияға әсер ететін ішкі факторлар:

• Жапырақтық беткі ауданы

• Лептесіктердің мөлшері

• Жапырақ пішіні,мөлшері

• Жабын ұлпасы

2. Жапырақ беті өзі алатын ауданнан ондаған есе үлкен болады. Құрғақ жерде өсетін өсімдіктер бүкіл Жер шарын бірнеше қабатпен жбуға болатын жапырақтар түзеді. Жапырақ неғұрлым аз болса,олардың жалпы ауданы соғұрлым үлкен болады. Жапырақтағы лептесік мөлшері де маңызды көрсеткіш. Бидайдағы лептесік мөлшері 1 см² – де 1500, ал күнбағыста - 150-250, үрмебұршақта - 300, ал үйеңкіде - 550. Лептесік жапырақ ауданының бар-жоғы 1%-ын ғана алса да,олар өте көп су буландырады.

Қорыта келгенде, құрғақ жерде өсетін көптеген өсімдіктерге транспирацияны барынша шектеуге тура келеді. Суды үнемдеп,булануды азайту үшін көптеген өсімдіктердің жапырақтары жабын ұлпасын – қабықшасын немесе сірқабығын өзгертеді.

№ 2 модельдеу

«Жүйке ұлпасын зерттеу»

1. Төменде берілген суретте жүйке ұлпасының құрамында болатын құрамбөліктер көрсетілген

Жүйке ұлпасы

2. Жүйке ұлпасының әрбір құрамбөлігінің рөлін талдап(оның суретте көрсетілгеннен басқа атауы), жеке құрам бөліктерінің, жалпы ұлпаның қызметін кестені дәптерге сызып алып толтырыңдар.

Құрамбөлік	Оның басқаша атауы	Қызметі
Нейрон	Жүйке жасушасы	Жүйке импульсін (әлсіз электр тогы немесе биологиялық потенциал) өндіріп,әрекетке әсер етуге қабілетті және жүйке импульсін бере алады(өткізгіштік)
Серік жасушалар	Нейроглия немесе глия	Нейрондарды қоршап, қоректік және қорғаныштық қызмет атқарады.
Қан тамырлары(ұсақ)	Капиллярлар	Жүйке жасушаларын оттегімен және қоректік заттармен қамтамасыз етеді

3. Жүйке жасушасы – нейронның құрылысын талдаңдар.

Нейронның құрылысы:

• Нейрон денесі

• Ұзын өсіндісі – аксон

• Қысқа өсінділер – дендриттер.

№3 модельдеу

«Жүйке импульсінің пайда болу және оны беру жылдамдығын зерттеу»

Миелинденген талшықтардағы жүйке импульсін өткізудің едәуір жоғары жылдамдығына қатысты кейбір авторлардың тұжырымдамаларын талқылаңдар: « Бұл – Раньве «қағып алуына» байланысты импульс. Ол «секіру тәрізді» немесе «сальто тәрізді» таралуымен түсіндіріледі.Яғни жүйке импульсі Раньве «қағып алуы» бойынша «сальто жасайды».

Жұмыстың орындалуы:

Аксонның миелинденген және миелинденбеген қабықшалары – нейрондарды жіктеудің тағы бір ұстанымы болып табылады. Жақсы дамыған миелин қабықшасы бар нейрондар, Шваннов жасушалары арасында бөлінуі жақсы көрінбейтін – Раньве «қағып алуы» миелинденген немесе жүмсақ деп аталады. Егер аксондарда Шванноов жасушалары нашар көрінсе, ал Раньве «қағып алуы» мүлде анықталмаса, мұндай талшықтар миелинденбеген немесе жұмсағы жоқ деп аталады.

Миелинденген талшықтардағы жылдамдық секундына 120 метр құрауы мүмкін. Ал миелинденбеген талшықтарда секундына 0,5 метр ғана болуы ықтимал.

№6 зертханалық жұмыс

«Ауксиннің өсімдіктерге әсерін зерттеу»

Мақсаты: өсімдіктердің өсуі мен дамуына әсер ететін заттардың әрекетін талдау

Құрал жабдықтар: 9 - сыныптың оқулығы, қосымша ресурс мәліметтері

Жұмыстың барысы:

9 - сыныптың оқулығындағы теориялық білмді қолдана отырып төмендегі сұрақтарға жауап беріңдер,олардың өсімдік тіршілігіндегі маңызына қорытынды жасаңдар,қорытындыны кесте сызып дәптерге түсіріңдер.

1. Фитогормондар деген қандай заттар?

2. Жануар гормондары мен фитогормондардың айырмшылығы неде?

3. Фитогормондардың әсер етуіне қарай типтері?

Жұмыстың орындалуы:

1. Фитогормондар – арнайы өсімдік ұлпасында(жасушасында) синтезделетін және өсімдік ағзасына микроскопиялық концентрацияда әсер ететін биологиялық белсенді заттар.

2. Өсімдіктерде жүйке және эндокридік жүйе болмайды. Фитогормондарды арнайы мүшелер өндіріп,ағзаға бөлмейді, оларды белгілі бір жасушалар типі өндіреді. Фитогормондардың әсері адам және жануар ағзасындағы гормондардың әсері сияқты емес.Олар ағзаның тек жеке жүйелері мен мүшелеріне емес,едәуір кең, бүкіл дерлік ағзаға әсер етеді.Сонымен қатар фитогормондар бір-бірден әсер етпейді. Олар бір мезгілде өндіріледі және жиі бірге әсер етеді.

Қорытынды:

Демонстрация

«Негізгі бұлшық еттердің жұмысын өзіндік бақылау, иық белдеуінің қол қозғалысындағы рөлі. Бұлшық ет қозғалысын реттеу»

Құрал-жабдықтар: адам мүсіні, кестелер, қолды қимылдатудағы иық белдеуінің рөлін көрсететін фотолар немес бейнематериалдар.

Негізгі бұлшық еттердің жұмысына бақылау жүргізуді ұйымдастыруға болады. Қолды қимылдатудағы иық белдеуінің рөлі.

Жұмыс барысы:

1. Отырған күйі сол жақ жауырынның астыңғы бұрышын табыңдар. Сол қолды көлденең деңгейге дейінгі жаққа апарыңдар. Жауырын жылжи ма?

Аздап жылжиды.

2. Қол қозғалысын жоғары тік орынға дейін апарыңдар,Жауырын жиылжи ма?

Жылжиды.

3. Қолды сол жақ бұғанаға қойып, қимылды жалғастырыңдыр. Қандай жағдайда бұғана жылжиды?

Қолды шынтақтан бүге отырып бұғанаға қойып, қолды қозғағанда бұғана жауырынмен қоса жылжиды.

Қорытынды:

Иық белдеуінің бұлшық еттері: дельта тәрізді бұғана бұлшық еттері мен жауырынның бұлшық еттері қолды шынтақтан жазып,бүгуде және жоғары,төмен қозғауда маңызды рөл атқарады.

№7 зертханалық жұмыс

«Статикалық және динамикалық жұмыс кезіндегі қажу үдерісін зерттеу»

Мақсаты: бұлшық еттің жиырылуы жиілігіне бұлшыұ ет жұмысының тәуелділігін зерттеу.

Құрал жабдықтар: секундомер, массасы 1,5 және 3 кг жүк

Жұмыс барысы:

Статикалық және динамикалық жұмыс арасындағы айырмашылықты зерттеу үшін статикалық және динамикалық жүктемеге байланысты екі тәжірибе жасау керек.

Әр оқушы өз нәтижелері бойынша кестені дәптерге сызып толтырады және қорытынды жасайды.

1-тәжірибе. Статикалық жұмыс кезіндегі қажу

2-тәжірибе. Динамикалық жұмыс кезіндегі қажу

Аты-жөні	Статикалық жүктеме		Динамикалық жүктеме
	1,5 кг уақыт секундпен	3 кг уақыт секундпен	1,5 кг уақыт секундпен	3 кг уақыт секундпен

Қорыта келгенде, ұзақ жұмыс істеу бұлшық еттің қажуына,оның жұмыс қаблетінің төмендеуіне апарып соғады.Нәтижесінде қозғаліы дәлдігі мен күші азаяды.Шаршаудың алдын алу үшін жұмыс істеген кезде үзіліс жасап отыру керек. Демалған кезде қан бұлшы еттерді оттекпен және қоректік заттармен қамтамасыз етеді.

№4 модельдеу

«Дезоксирибонуклеин қышқылының молекуласын құрастыру»

1. ДНҚ-ның комплементарлы тізбегін «аяқтап», сызбасын сызыңдар:

1. АТТГЦГГЦТ

ТААЦГЦЦГА

2. ЦГТТАГАЦТ

ГЦААТЦТГА

3. ГЦАТГГЦЦА

ЦГТАЦЦГГТ

4. ТТГАЦГЦТА

ААЦТГЦГАТ

5. ТЦАГАТАЦГ

АГТЦТАТГЦ

2. Нақты ДНҚ молекуласындағы азотты негіз типінің бңреуінің пайызы (%) белгілі жағдай моделін жасаңдар. Қалған барлық негіздердің пайызын есептеуге бола ма? Егер:

1. А - 42%

2. Т - 28%

3. Ц - 36%

4. Г - 12%

5. Г - 8%

Чаргафф ережесіне сәйкес, А+Г = Т+Ц, А+Т+Г+Ц=100%

1. А - 42% Т - 42% Г - 8% Ц - 8%

2. Т - 28% А - 28% Г -22% Ц - 22%

3) Ц - 36% Г - 36% А - 14% Т - 14%

4) Г - 12% Ц - 12% А - 38% Т - 38%

5) Г - 8% Ц - 8% А - 42% Т - 42%

№8 зертханалық жұмыс

«Пияз тамырұшындағы жасушалардан митозды зерттеу»

Мақсаты: пияз тамырұшындағы жасушалардан митоз митоз мысалында митоз фазаларын зерттеу.

Құрал жабдықтар: оқулық және «митоз фазалары» кестелері

Жұмыс барысы:

1. Оқулықтағы немесе «митоз фазалары» кестесіндегі суретті пайдаланып кестені дәптерге сызып толтырыңдар.

Оқиғалар	профаза	метафаза	анафаза	телофаза
Не болады?	Ядрошық пен ядро қабықшалары бұзылады, хромосомалақ шиыршықтанады және экватор жазықтығын жылжиды, жасуша центриольдері полюстерге тартылып,бөліну ұршығы қалыптасады	Барлық хромосомалар айқын көрінеді, әрбір хромотидаға бөліну ұршығының жіпшелері бекітіледі,олар центромерамен қосылады.	Екі хроматида – центромера қосылған орынның үзілуінен басталады, жас хроматидалар қос шиыршықты ДНҚ молекуласына ыдырайды, осы сіттен олар хромосома деп аталады,жасуша полюстеріне жылжиды	Ядро қабықшасы қалыптасады,кариокинез аяқталады, кариокинез – ядроның бөлінуі, цитокинез басталады, цитокинез – цитоплазманың бөліну үдерісі

2. Берілген сұрақтарға жауап беріңдер.

• Қандай фазада центромера үзіледі? Анафазада

• Қандай фазада жеке хромосомалар болады? Анафазада

• Қандай фазада хромосомалар экватор бойынша орналасады,ол қалай аталады? Прометафазада ,хроматидалар

• Митоздың бірінші фазасы қандай санмен белгіленеді? І

• Полюстерге таралған хромосомалар айналасында ядро қабықшасы түзілетін, ал жасушаның өзі, оның цитоплазмасы органоидтерімен бірге тартылып ортасынан бөлінетін фаза қалай аталады? Телофаза

№5 модельдеу

«Мейоз фазаларын зерттеу»

1. Мейоз фазаларын қараңдар.

2. Мейоздың І және ІІ бөлінуінде профаза, метафаза, анафаза және телофаза арасындағы айырмашылықтарға назар аударыңдар.

3. Хромосома мен хроматидке не болады?

4. Қандай фазада байқалады:

• Конъюгация мен кроссинговер - І мейозда І профазада

• Екі гаплоидті жасушалардың түзілуі – І мейозда І телофазада

• Төрт гаплоидті жасушалардың түзілуі – ІІ мейозда ІІ телофазада

• Центромералардың ажырауы және жасуша полюстеріне жас хроматидалардың таралуы - ІІ мейозда ІІ анафазада