ӘДІСТЕМЕЛІК ҚҰРАЛ

«Қазақ фольклорын оқыту әдістемесі және ұлттық құндылықтарды насихаттау»

Мектеп оқушылары мен пән мұғалімдеріне арналған

ТҮСІНІК ХАТ

«Қазақ фольклорын оқыту әдістемесі және ұлттық құндылықтарды насихаттау» атты әдістемелік құрал – жалпы білім беретін мектептердегі қазақ тілі мен әдебиеті пәні мұғалімдеріне, қосымша білім беру ұйымдарының педагогтарына, сондай-ақ ұлттық тәрбие бағытындағы жұмыс жүргізетін мамандарға арналған көмекші-танымдық құрал.

Бұл әдістемелік жинақтың басты мақсаты – қазақ халқының бай фольклорлық мұрасын мектеп оқушыларына жүйелі түрде таныстыру, оны оқытудағы әдіс-тәсілдер мен мазмұнды сабақ үлгілерін ұсыну арқылы ұлттық құндылықтарды оқушылардың бойына дарыту. Құралда қазақ фольклорының негізгі жанрлық түрлері (ертегі, аңыз, батырлық және лиро-эпостық жырлар, мақал-мәтелдер, жұмбақтар мен жаңылтпаштар) мазмұндық және тәрбиелік тұрғыда сараланып, оларды оқытуда қолданылатын заманауи педагогикалық технологиялар мен интерактивті әдістер жүйеленген.

Әдістемелік құралда оқушылардың жас ерекшеліктері мен сынып деңгейлеріне сай жұмыс түрлері ұсынылып, оқу процесінде фольклор арқылы рухани-адамгершілік құндылықтарды – отансүйгіштік, ерлік, еңбекқорлық, үлкенге құрмет, әділеттілік, адалдық, мейірімділік секілді ұғымдарды қалай тиімді жеткізуге болатыны нақты мысалдармен көрсетіледі.

Құралда:

• оқушыны қызықтыратын шығармашылық тапсырмалар мен сұрақтар,

• көрнекі құралдар мен сахналық қойылым үлгілері,

• бағалау және рефлексия әдістері,

• пәнаралық байланыс пен сыныптан тыс іс-шаралар үлгілері қамтылған.

Сонымен қатар, фольклорды оқыту мен тәрбие жұмысын ұштастыра отырып, оқушылардың ұлттық болмысты тануға, өз халқының тарихы мен рухани мұрасына деген сүйіспеншілігін арттыруға ерекше назар аударылған.

Бұл әдістемелік құрал оқу-тәрбие үдерісінде фольклорлық материалдарды тиімді қолдануға, ұлттық құндылықтар негізінде оқушының рухани дүниесін байытып, мәдени-адамгершілік қасиеттерін қалыптастыруға бағытталған кешенді көмекші ресурс бола алады.

МАЗМҰНЫ

Кіріспе......................................................................................................................4

1-бөлім. Қазақ фольклоры – халықтың рухани айнасы...............................6

1.1. Фольклор – халықтың ауызша тарихы...........................................................7

1.2. Фольклор жанрлары – тәрбиенің негізі..........................................................8

1.3. Фольклор – ұлттық тәрбие мектебі...............................................................10

1.4. Фольклор – ұлттық болмыстың көркем көрінісі.........................................12

1.5. Фольклор – ұлттың болашаққа жолдаған үндеуі........................................14

2-бөлім. Фольклор жанрлары және олардың тәрбиелік сипаты...............16

2.1. Ертегілер және олардың тәрбиелік мәні..........................................................17

2.2. Аңыздар және олардың тәрбиелік мәні............................................................21

2.3. Жырлар және олардың тәрбиелік мәні..............................................................23

2.4. Толғаулар және олардың тәрбиелік мәні..........................................................26

2.5. Мақал-мәтелдер және олардың тәрбиелік мәні................................................28

3-бөлім. Фольклорды оқытудың әдістемелік негіздері................................31

4-бөлім. Ұлттық құндылықтарды фольклор арқылы насихаттау жолдары.................................................................................................................34

4.1. Ұлттық құндылықтардың фольклордағы көрінісі...........................................34

4.2. Фольклорды ұлттық құндылықтарды насихаттау құралы ретінде пайдалану...................................................................................................................35

4.3. Ұлттық құндылықтарды фольклор арқылы насихаттаудың әдістері мен стратегиялары.............................................................................................................37

5-бөлім. Фольклор және заманауи білім беру талаптары...........................39

6-бөлім. Сыныптан тыс жұмыстар: байқау, қойылым, әдеби кеш...........41

6.1. Шығармашылық жұмыстар мен жобалау тапсырмалары..........................43

6.2. Құндылыққа негізделген білім: нәтижеге бағытталған тәсіл....................45

6.3. Қосымша материалдар (мәтіндер, тесттер, суреттер, QR ресурстар).......47

Қорытынды..........................................................................................................51

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі....................................................................53

КІРІСПЕ

Ұлттың рухани дамуы мен болашағы – оның тарихы мен мәдениетіне, тілі мен әдебиетіне, салт-дәстүріне және ұлттық құндылықтарына тікелей байланысты. Осыған орай, қазіргі білім беру жүйесінде жас ұрпақтың бойына ұлттық дүниетанымды, рухани-адамгершілік қасиеттерді сіңіру – басты міндеттердің бірі болып отыр. Бұл міндетті жүзеге асыруда қазақ халқының фольклорлық мұрасын мектепте оқытудың орны ерекше.

Қазақ фольклоры – ғасырлар қойнауынан жеткен ата-бабалар даналығының, көркем ойлау жүйесінің, ұлттық тәрбие дәстүрінің көрінісі. Ол тек көркем туындылар жинағы ғана емес, ұлттың дүниетанымын, рухани болмысын, адамгершілік құндылықтарын, тарихи жадын жеткізетін ұлы мұра. Фольклордағы әрбір ертегі мен аңыз, жыр мен мақал-мәтел, жұмбақ пен жаңылтпаш – баланың ой-санасын дамытуға, өмірлік ұстанымдарын қалыптастыруға ықпал ететін тәрбиелік құрал.

Бүгінде білім беру мазмұнының жаңаруына байланысты тек пәндік білім беру емес, оқушының тұлғалық дамуына, ұлттық құндылықтар арқылы рухани жетілуіне баса мән берілуде. Осы тұрғыда қазақ фольклорын мектепте оқыту тек әдеби шығарманы талдаумен шектеліп қалмай, оқушыны ұлттық мәдениетпен, әдет-ғұрыппен, халық даналығымен таныстыру құралына айналуы тиіс.

Дегенмен қазіргі мектеп тәжірибесінде фольклорды оқытуда бірқатар мәселелер кездеседі:

• фольклор жанрларының мазмұны мен тәрбиелік әлеуеті толық ашылмайды;

• оқыту барысында заманауи әдіс-тәсілдер мен технологиялар жеткілікті қолданылмайды;

• фольклор мен ұлттық құндылықтардың байланысы нақты көрсетілмейді;

• сабақтарда оқушының қызығушылығы мен шығармашылық белсенділігі төмен деңгейде қалады.

Осы әдістемелік құрал аталған мәселелерді шешуге бағытталған. Құралда қазақ фольклорын оқытудың тиімді әдіс-тәсілдері мен технологиялары, жанрлық ерекшеліктерін ескере отырып ұйымдастырылатын оқу әрекеттері, оқушының жас ерекшеліктеріне сәйкес қолдануға болатын практикалық жұмыстар мен тапсырмалар жүйеленіп берілген.

Сонымен қатар, бұл құралда ұлттық құндылықтарды – отансүйгіштік, ерлік пен батырлық, адалдық пен әділеттілік, еңбекқорлық, үлкенге құрмет, кішіге ізет, имандылық пен инабаттылық – фольклорлық туындылар арқылы оқушы бойына дарыту жолдары нақты мысалдар арқылы көрсетіледі. Фольклор мен тәрбие жұмысы арасындағы тығыз байланысқа мән беріліп, мектепішілік іс-шараларда қолдануға болатын қосымша материалдар мен сыныптан тыс жұмыс үлгілері де ұсынылған.

Әдістемелік құрал оқушылардың әдеби-көркем туындыны талдай білу, көркем ойлау, ұлттық сана мен тарихи жадыны қалыптастыру қабілеттерін дамытуға ықпал етеді. Сонымен қатар мұғалімдерге қазақ фольклоры негізінде ұлттық тәрбиені іске асырудың нақты жолдарын ұсынып, заманауи білім беру талаптарына сай кәсіби қолдау көрсетеді.

Мақсаты:

Оқушыларға қазақ фольклорының көркемдік, тарихи және тәрбиелік құндылықтарын меңгерте отырып, ұлттық сана мен рухани-адамгершілік қасиеттерді қалыптастыру, мұғалімдерге фольклорды оқытуда заманауи әдіс-тәсілдерді ұтымды қолдану жолдарын ұсыну.

Міндеттері:

1. Қазақ фольклорының жанрлық ерекшеліктері мен мазмұндық құрылымын талдау және оны оқытуға әдістемелік негіз ұсыну;

2. Әр сынып деңгейіне сай фольклорлық материалдарды тиімді іріктеу жолдарын көрсету;

3. Ұлттық құндылықтарды – ерлік, адамгершілік, отансүйгіштік, еңбекқорлық, мейірімділік – фольклор арқылы насихаттау тәсілдерін ұсыну;

4. Мұғалімдерге арналған тиімді оқыту әдістері мен технологияларын (интерактивті тәсілдер, сын тұрғысынан ойлау элементтері, жобалау әдісі) ұсыну;

5. Сабақ үлгілері, сыныптан тыс жұмыстар, шығармашылық тапсырмалар мен қосымша материалдарды дайындау арқылы практикалық көмек беру.

Күтілетін нәтижелер:

Бұл әдістемелік құралды қолдану нәтижесінде:

• Оқушылар қазақ фольклорының мазмұны мен тәрбиелік мәнін терең түсінеді;

• Ұлттық болмысқа тән құндылықтарды өмірмен байланыстыра отырып меңгереді;

• Шығармашылық, сын тұрғысынан ойлау, салыстыру, талдау дағдылары дамиды;

• Мұғалімдер фольклорлық материалдарды қолдана отырып, тәрбиелік бағыттағы сабақтарды тиімді жоспарлай алады;

• Фольклор сабақтары оқушы үшін қызықты, интерактивті, мәнді формада өтеді;

• Рухани-адамгершілік тәрбие жүйесінде фольклордың маңызы артады.

Қолданылу аясы:

Бұл әдістемелік құрал:

• Жалпы орта білім беретін мектептердің қазақ тілі мен әдебиеті пәні сабақтарында;

• Фольклорға арналған факультатив сабақтарда, үйірмелерде;

• Сыныптан тыс тәрбиелік шаралар мен әдеби кештерде;

• Педагогтердің кәсіби даму курстарында;

• Бастауыш, орта және жоғары буын сыныптарына бейімделіп пайдалануға жарамды.
  Құралды педагогтар, тәрбие ісі жөніндегі орынбасарлар, әдіскерлер және қосымша білім беру ұйымдары қолдана алады.

Жаңашылдық деңгейі:

1. Құндылыққа негізделген оқытуды жүзеге асыруға бағытталған;

2. Фольклор мен тәрбиені кіріктіре отырып, пәнаралық байланыс жасау ұсынылған;

3. Оқу мазмұнына заманауи педагогикалық технологиялар енгізілген: дебат, кейс-стади, жобалау әдісі, сахналық тәсіл, креатив жазба жұмыстары;

4. Интерактивті және рефлексивті әдістерге негізделген сабақ үлгілері қамтылған;

5. Сандық технология элементтерімен (QR-кодтар, онлайн ресурстар, бейнематериалдар) жаңа форматтағы ресурстар ұсынылған;

6. Құрал оқушының жас ерекшелігіне бейімделіп, тұлғалық дамуына ықпал ететін жан-жақты әдістемелік кешен ретінде жасалған.

Қорытындылай келе, бұл әдістемелік құрал жалпы орта білім беретін мектептердің қазақ тілі мен әдебиеті пәні мұғалімдеріне, тәрбие жұмысын үйлестірушілерге, қосымша білім беру педагогтеріне, фольклор мен ұлттық құндылықтар негізінде оқушылардың тұлғалық дамуын мақсат еткен барлық педагог мамандарға арналған көмекші-тәжірибелік құрал болып табылады.

1-бөлім. Қазақ фольклоры – халықтың рухани айнасы

Қазақ фольклоры – халықтың рухани мәдениетінің, дүниетанымының, өмірлік ұстанымдарының көрінісі. Ол – ұлттың жаны, ойлау жүйесі, эстетикалық талғамы мен құндылықтар әлемін ғасырлар бойы сақтап, ұрпақтан ұрпаққа жеткізіп отырған шексіз қазына. Қазақ халқының тілі мен діні, тарихы мен тұрмысы, салт-дәстүрі мен әдет-ғұрпы осы фольклорлық мұра арқылы берік сақталып, бүгінге дейін өз өзектілігін жоғалтқан жоқ.

1.1. Фольклор – халықтың ауызша тарихы

Фольклор – ұлттың рухани мәдениетінің ең көне әрі терең қабаттарын қамтитын ауызша мұра. Жазу-сызу болмаған заманда халық өзінің дүние туралы көзқарасын, өмірлік тәжірибесін, салт-дәстүрі мен наным-сенімін ауызша шығармалар арқылы кейінгі ұрпаққа жеткізген. Сондықтан фольклор – халықтың жазылмаған тарихы, оның жан дүниесінің айнасы, өмір сүру философиясының көрінісі.

Фольклор – тарихи жадының қайнар көзі

Халықтың басынан кешкен түрлі тарихи кезеңдер, күрес пен азап, арман мен үміт фольклорда сақталған. Мысалы, батырлар жырында елін, жерін қорғаған ер тұлғалар арқылы халықтың азаттық жолындағы күресі баяндалса, аңыз әңгімелерде тарихи тұлғалар мен оқиғалар аңыздық бейнемен суреттеледі. Бұл шығармалар – өткен замандардың шынайы немесе шартты көрінісі ғана емес, сонымен қатар тарихи сана мен ұлттық жадтың тірі куәсі.

Ауыз әдебиеті – өмір мектебі

Қазақ халқы фольклор арқылы бала тәрбиелеп, жас ұрпақты өмірге дайындаған. Мысалы:

• Ертегілер арқылы әділдікке сенуді, адалдық пен еңбекқорлықты үйретті;

• Мақал-мәтелдер арқылы ой тереңдігіне, шешендікке баулыды;

• Жұмбақтар арқылы логикалық ойлау қабілетін дамытты;

• Жырлар мен толғаулар арқылы рухани байлық пен елдік ұғымдарды сіңірді.

Осылайша, фольклор – тек көркем шығарма емес, халықтың ауызша педагогикасы, әлеуметтік институты, мәдени кодын сақтаушы жүйесі ретінде қызмет атқарды.

Уақыт пен кеңістікке тәуелсіз рухани мұра

Қазақ фольклоры ғасырлардан-ғасырға жалғасып, жойылмай, жаңа ұрпаққа бейімделіп, түрленіп жетіп отырды. Ауыздан ауызға тарағанымен, оның идеялық өзегі – ізгілік, адамгершілік, әділеттілік сияқты жалпыадамзаттық құндылықтарды сақтап қалды. Бұл – фольклордың уақыт пен кеңістікке бағынбайтын мәдени феномен екенін дәлелдейді.

Фольклор – халық рухының шежіресі

Фольклор – тек әдеби мұра ғана емес, ұлттың қоғамдық ойының, дүниетанымының, салт-санасының, моральдық ұстанымдарының айқын бейнесі. Қазақ халқының өмірге деген көзқарасы, табиғатқа, адамға, қоғамға қатынасы фольклор арқылы беріледі. Мұндағы символдар, образдар мен тұрақты құрылымдар ғасырлар бойы жинақталған ұлттық тәжірибені бейнелейді.

«Фольклор – халықтың ауызша тарихы» деген ұғым – қазақтың рухани әлемін танудың кілті. Ол – өткеннің үні ғана емес, бүгінгі мен болашақты байланыстыратын алтын көпір. Фольклорды оқыту арқылы біз оқушыларды тек әдебиетпен таныстырмаймыз, сонымен бірге өз ұлтының тарихын, болмысын, болашағын тануға баулимыз.

1.2. Фольклор жанрлары – тәрбиенің негізі

Қазақ фольклоры жанр жағынан өте бай және әр жанрдың өзіндік тәрбиелік мәні бар. Әрбір фольклорлық жанр халықтың өмірлік тәжірибесін, дүниетанымын, адамгершілік құндылықтарын бейнелей отырып, ұрпақты тәрбие жолымен жетелейді. Қазақтың фольклорлық жанрлары балаға дұрыс мінез-құлықты, ізгілік пен әділдікті, батырлық пен ерлікті, махаббат пен достықты сіңіретін қуатты құрал болып табылады.

Ертегілер – бала тәрбиесінің негізі

Қазақ ертегілері – ұлттың ұрпағына мирас етіп қалдырған ең маңызды тәрбиелік құндылықтарға ие әдеби жанр. Олар балаларды әділдік пен ізгілікке, жамандыққа қарсы күресуге, адамгершілікке, еңбекқорлыққа баулиды.

Ертегілердің басты ерекшелігі – олардың философиялық тереңдігі мен бейнелі тілінің күштілігі. Мысалы, «Алдар Көсе» мен «Тазша бала» сияқты ертегілер арқылы балаларға тапқырлық, ақылдылық, әділеттілік туралы ойлар ұғынылады. Ал «Қарлығаш пен құмырсқа» ертегісі еңбекқорлықты дәріптесе, «Қуыршақ пен барыс» ертегісі адалдық пен достықты насихаттайды.

Ертегілердің тәрбиелік мәні – баланың қиялын дамытуда, дұрыс және бұрысты ажыратуда, қоршаған ортаға жауапкершілікпен қарауда жатыр. Сонымен қатар, ертегілердің кейіпкерлері арқылы өмірдегі қиыншылықтар мен сәтсіздіктерді жеңудің жолдары көрсетіледі.

Аңыздар – ұлттық тарих пен мәдениеттің шежіресі

Аңыздар қазақ халқының тарихи шежіресі, ұлттық жадын сақтаушы болып табылады. Аңыздарда тарихи тұлғалар мен оқиғалар көркем әрі ауызша түрде баяндалады. Бұл жанр халықтың өткен өмірі, ұлттық бірегейлігі, қаһармандық дәстүрлері туралы мол мәлімет береді. Мысалы, «Қобыланды батыр» аңызы арқылы ерлік пен батырлық, халықтың қорғаушысына деген сүйіспеншілік жайлы сөз қозғалады. Ал «Едіге батыр» аңызы қазақ халқының тарихи санасын қалыптастырады, ұлтты қорғайтын батырлардың рөлі мен еңбегін дәріптейді. Аңыздар арқылы баланы өз халқының тарихи жадымен таныстырып, оларды ұлтжандылыққа тәрбиелейді. Бұл жанр халықтың тарихи мұрасын сақтап, ұрпақтан ұрпаққа жеткізудің маңызды құралы болып табылады.

Батырлар жыры – ерлік пен отансүйгіштіктің жаршысы

Батырлар жыры – қазақ фольклорының ең әйгілі жанрларының бірі. Олар халықтың ерлік дәстүрін сақтаушы, батырлық пен отансүйгіштік құндылықтарын ұрпаққа насихаттайтын маңызды құрал болып табылады.

Батырлар жырында батырлар көбіне жойқын күштің иесі, әділеттілік үшін күресуші, ел қорғаушы ретінде суреттеледі. Мысалы, «Қобыланды батыр», «Алпамыс батыр», «Қырымның қырық батыры» сияқты жырлар арқылы халық ерлікті, адалдықты, достықты, құрметті және өз елінің мүддесін қорғауды басты құндылық ретінде бағалайды. Батырлар жырын оқыған бала ерліктің мәнін түсініп, өз елін, жерін қорғауға, қоғамға пайдалы азамат болуға ұмтылады. Бұл жанр ұрпаққа тұлғалық сапаларды: батылдық, намыс, әділеттілік, бірлік сынды қасиеттерді сіңіреді.

Мақал-мәтелдер мен жұмбақтар – халық даналығының айнасы

Қазақтың мақал-мәтелдері мен жұмбақтары – халықтың өмірлік тәжірибесі мен даналығын, ойлау қабілетін дамытуға арналған маңызды жанрлар. Мақалдар мен мәтелдер қысқа әрі нұсқа түрде халықтың философиялық ойларын, моралдық құндылықтарын жеткізеді. Мысалы, «Түзу жүріп, тұрыс айт», «Жақсы адам айдын, жаман адам лай» сияқты мақалдар арқылы балаға дұрыс пен бұрыстың айырмашылығын үйретіп, өмірде дұрыс шешім қабылдаудың маңызын түсіндіреді. Ал жұмбақтар ойды жүйелі түрде құруға, қиялды дамытуға бағытталған. Мақал-мәтелдер мен жұмбақтар балалардың тілін дамытады, сөздік қорын байытады, логикалық ойлау қабілетін арттырады. Олар – ұрпақты ұлттық рухта тәрбиелеудің аса құнды әдіс-тәсілдері.

Толғаулар – терең ойлар мен философиялық тұжырымдар

Қазақтың толғаулары философиялық тереңдікті, өмірдің мәнін түсінуге бағытталған. Толғаулар көбіне ақын-жыраулардың өмір туралы, табиғат пен адамзаттың қарым-қатынасы туралы ойлары мен пайымдауларынан тұрады. Бұлар халықтың көкейкесті сұрақтарына жауап іздейді және болашақ ұрпақты өмірдің мәнін, адалдықты, әділеттілікті, шынайылықты бағалауға шақырады. Мысалы, «Желсіз түнде жарық ай» сияқты толғаулар арқылы қазақ халқы өмірдің өткіншілігі мен мәңгілігін түсіндіріп, жастарды өмірдің қымбаттығын бағалауға шақырады.

Қазақ фольклорының әрбір жанры – ұрпақты тәрбиелеуде аса маңызды құрал. Олар тек халықтың рухани мәдениетінің бөлігі болып қана қоймай, бала бойында ізгі қасиеттерді қалыптастыруға бағытталған. Фольклор жанрларының тәрбиелік мәні өте зор, өйткені олар адамға тек өмірлік құндылықтарды үйретіп қоймай, ойлау, сезіну, түсіну қабілетін дамытады. Осылайша, фольклор қазақ халқының ұлттық тәрбиесінің басты негізі болып табылады.

1.3. Фольклор – ұлттық тәрбие мектебі

Қазақ фольклоры – халықтың рухани мәдениетінің, ұлттық болмысының айнасы ғана емес, сонымен қатар ұлттық тәрбие жүйесінің негізгі құралы. Қазақтың ауыз әдебиеті мен фольклорлық жанрлары ұрпақ тәрбиесінде ерекше орын алады, өйткені олар ғасырлар бойы ұрпақтан ұрпаққа беріліп келген құнды тәлімгерлік әрі адамгершілік ұстанымдарын ұсынады. Фольклордың бұл рөлі ұлттық тәрбие мектебінің негізі болып табылады.

Фольклор – халықтың тәрбие философиясы

Фольклор арқылы халық өз ұрпағына тек білім ғана емес, сонымен қатар тәрбиенің маңызды аспектілерін де ұсынады. Ұлттық тәрбие құндылықтары, өмірдің мәні мен мақсаты, адамгершілік нормалары фольклордың әр жанрында көрініс табады. Қазақ халқы үшін тәрбие – ұрпақтың мінез-құлқын, ақыл-ойын, моральдық таңдауларын дұрыс бағытта қалыптастыру ісі болып табылады. Ал фольклорлық шығармалар – осы тәрбиелік мақсаттарға жетудің құралы. Мысалы, «Қарагөз» сияқты әлеуметтік және моральдық мәселелерді қозғайтын шығармаларда адамгершілік, адалдық, қайырымдылық сияқты қасиеттер мен өмірдің терең мәні ашылады. Бұл шығармалар баланың қоғамға, ортаға деген дұрыс көзқарасын қалыптастырады. Фольклор шығармалары арқылы ұрпақ болашақта жақсы азамат, патриот, адал әрі әділетті адам болып қалыптасады.

Фольклор арқылы адамгершілік құндылықтарды қалыптастыру

Қазақ фольклорының негізінде жатқан адамгершілік құндылықтар – ізгілік, адалдық, шыншылдық, қайырымдылық, жанашырлық, әділдік. Мысалы, қазақ ертегілеріндегі кейіпкерлердің іс-әрекеттері арқылы балаға дұрыс пен бұрысты ажырату, әділ болу, көмектесу, мейірімділік көрсету сияқты қасиеттер үйретіледі. «Тазша бала», «Алдар Көсе», «Қарлығаш пен құмырсқа» ертегілері баланы жамандыққа жоламауға, жақсылық жасауға, тапқыр болуға, адал еңбек етуге тәрбиелейді. Фольклордағы ертегі кейіпкерлері – әртүрлі жағдайларда сынақтан өтіп, өздерінің адамгершілік қасиеттері мен өмірге деген дұрыс көзқарасын көрсете отырып, балаға мінез-құлық үлгісін ұсынады. Сонымен қатар, қазақтың мақал-мәтелдері мен жұмбақтары да адамгершілік құндылықтарды сақтау мен насихаттауда үлкен рөл атқарады. Әрбір мақал мен мәтелде үлкен тәрбиелік мән бар, ол балаға өмірлік тәжірибе мен ақыл-кеңестер береді.

Фольклор және ұлттық бірегейлікті сақтау

Фольклор ұлттық болмыстың, ұлттық бірегейліктің сақталуына және қалыптасуына әсер етеді. Қазақ халқының тарихын, мәдениетін, салт-дәстүрін, ұлттық ерекшеліктерін балаларға жеткізудің маңызды құралы – фольклор. Мысалы, қазақтың батырлар жыры мен аңыз-әңгімелері арқылы бала өз халқының ерлік дәстүрлерін, тарихи батырларын, ел үшін күрескен тұлғаларды біледі. «Қобыланды батыр», «Алпамыс батыр», «Едіге батыр» сияқты жырлар балаларға отансүйгіштік, ерлік, батырлық және өз еліне деген құрмет сезімдерін тәрбиелейді. Бұл шығармалар арқылы ұрпақтың ұлттық санасы қалыптасады, халықтың тарихына деген сүйіспеншілік, оның мәдениеті мен дәстүріне деген құрмет артады.

Фольклор – жастарды ізгілікке тәрбиелеуде маңызды құрал

Қазақ халқының фольклорының тағы бір ерекшелігі – оның жастарға моральдық бағыт-бағдар беруіндегі маңызы. Қазақ халқының ұрпақ тәрбиесінде ерекше орын алған әдеби мұраларының бірі – оның философиялық тереңдігі мен тәлімгерлік мәні. Мысалы, «Аяз би», «Қырық өтірік» сияқты ертегілерде өтіріктің зияны, ақиқаттың жеңісі көрсетіледі. Ал «Құйыршақ пен балық» ертегісі арқылы балаларға жақсылыққа деген сенім, адалдық пен шыншылдықтың құндылығы айқындалады. Мұндай шығармалар балалардың жүрегінде ізгілік пен әділеттілікті сіңіреді. Фольклордағы жағымды кейіпкерлер – жақсы мен жаманның арасындағы айырмашылықты білдіретін символдар. Мысалы, «Тазша бала» мен «Алдар Көсе» сияқты кейіпкерлердің іс-әрекеттері арқылы бала өмірдегі қиындықтарды жеңуге, әділ болуға, тапқырлық пен ақылдылықты қадірлеуге үйренеді.

Фольклорлық шығармалар және эмоциялық даму

Қазақ фольклорының тағы бір ерекшелігі – оның баланың эмоциялық дамуына әсер етуі. Фольклордағы бейнелер, эпизодтар, образдар баланың сезімдік тұрғыда дамуына ықпал етеді. Әсіресе, қазақтың батырлар жырлары мен толғауларында өмір мен өлімнің, жеңіс пен жеңілістің, адалдық пен зұлымдықтың арасындағы күрестің көрінісі баланың дүниетанымын кеңейтеді, оларды эмоционалдық тұрғыдан баурап алады. Қазақ фольклорының элементтері – символдар мен метафоралар, эмоционалды тіл мен көркем суреттеу, мінез-құлықтың оң үлгілері – балада өмірге деген сүйіспеншілікті, жақсы мен жаман арасындағы айырмашылықты сездіруге көмектеседі. Сонымен бірге, баланың көркемдік талғамы мен шығармашылық ойлауын дамытудың да тиімді құралы болып табылады.

Қазақ фольклоры – ұлттық тәрбие мектебінің негізі. Ол ұрпақтан-ұрпаққа мұра болып келе жатқан тәрбие құралы, халықтың адамгершілік құндылықтарын сақтап, оларды қазіргі заман талабына сай ұрпаққа жеткізуге мүмкіндік береді. Фольклорды оқыту арқылы біз ұлттық болмысты сақтай отырып, баланың рухани, әлеуметтік және моральдық тұрғыдан қалыптасуына ықпал ете аламыз. Сондықтан фольклор – халықтың өмір сүру философиясы, мәдениетінің айнасы ғана емес, ұлттың тәрбие жүйесінің басты бөліктерінің бірі болып табылады.

1.4. Фольклор – ұлттық болмыстың көркем көрінісі

Қазақ фольклоры – тек әдеби шығармалар жиынтығы емес, ол тұтас бір ұлттың рухани мәдениетін, тарихын, тұрмысын, дүниетанымын, өмір сүру салтын суреттейтін көркем дүние. Фольклор ұлттық болмысты, оның көркемдік, эстетикалық және философиялық негіздерін толықтай айқындайтын құнды мұра болып табылады. Қазақ халқының болмысы мен дүниетанымы, оның табиғатпен, қоғаммен, өзімен қарым-қатынасы фольклорда айқын көрініс табады.

Ұлттық болмыс – фольклорда бейнеленген мәдени мұра

Қазақтың ұлттық болмысы, яғни оның мәдениеті, салт-дәстүрлері, тұрмысы мен дүниетанымы фольклорда терең бейнеленген. Қазақ халқының табиғатқа, қоғамға, адамға деген көзқарасы оның фольклорлық шығармаларында айқын көрінеді. Мысалы, қазақ халқының табиғатпен байланысы фольклорда ерекше орын алады. Әрбір қазақ ертегісінде, жырында, аңызында табиғатқа деген құрмет, оны сүю, оған жанашырлық таныту басты тақырыптардың бірі болып табылады. Бұл тұрғыда «Жусан» сияқты қазақ жырларында табиғаттың өзі өмірдің ажырамас бөлігі ретінде көрсетіледі. Табиғат пен адам арасындағы үйлесімділік фольклорда ерекше символдармен және көркем образдармен суреттеледі. Мысалы, қазақтың толғауларында адам мен табиғат арасындағы ішкі байланыс, бір-біріне тәуелділігі жиі кездеседі. Бұл, өз кезегінде, қазақтың табиғатты тек байлық көзі ретінде ғана емес, рухани нәр беретін ұлы күш ретінде қабылдайтынын көрсетеді.

Қазақ халқының дүниетанымы мен фольклордың үйлесімі

Қазақ фольклорының ең басты ерекшеліктерінің бірі – оның философиялық тереңдігі. Қазақ халқының дүниетанымы мен түсінігі көбінесе фольклор арқылы қалыптасады. Қазақтың фольклорлық шығармаларында әлемнің құрылымы, адамның рөлі, табиғаттың, жан-жануарлардың, қоғамның мәні туралы ойлар мен философиялық тұжырымдар жиі кездеседі. Мысалы, жырлар мен ертегілердегі батырлар немесе басқа да кейіпкерлердің моральдық ой-тұжырымдары мен өмір философиясы көп жағдайда өмірдің мәні туралы терең сұрақтарды қозғайды. «Қобыланды батыр», «Алпамыс батыр», және басқа батырлар жырында кездесетін өмір мен өлім, жеңіс пен жеңіліс, әділет пен зұлымдық арасындағы күрес – қазақтың рухани дүниетанымының көрінісі. Қазақ фольклорының тағы бір маңызды аспектісі – оның еңбекке деген құрметі. Ертегілер мен жырларда еңбекқорлық, шыншылдық, адалдық сияқты қасиеттер үздіксіз дәріптеледі. Мысалы, «Тазша бала» сияқты ертегілердегі кейіпкерлердің еңбекқорлығы мен тапқырлығы халықтың рухани болмысының көрінісі ретінде көрсетіледі.

Ұлттық мінез-құлық пен фольклордағы кейіпкерлер

Қазақ фольклорында мінез-құлықтың ұлттық ерекшеліктері ерекше көрінеді. Қазақтың ұлттық болмысындағы қонақжайлық, әділдік, жанашырлық сияқты қасиеттер фольклордың көптеген шығармаларында көрініс табады. Қазақ халқының ұлттық болмысындағы қонақжайлық, қамқорлық, жомарттық сияқты қасиеттерді ертегілер мен аңыздар арқылы ұрпаққа жеткізу үлкен мәнге ие. «Қарлығаш пен құмырсқа» ертегісі еңбекқорлықты, жомарттықты көрсетсе, «Алдар Көсе» ертегісі әділетсіздікпен күресудің символына айналады. Мұндай мысалдар арқылы балаға тек жақсылық жасау, еңбек ету ғана емес, сондай-ақ, әділ болу, әрқашан дұрыс пен бұрысты ажырата білу сияқты маңызды құндылықтар да беріледі.

Фольклор арқылы ұлттық өнер мен дәстүрлерді сақтау

Қазақ фольклорының тағы бір маңызды аспектісі – оның ұлттық өнер мен дәстүрлерді сақтау рөлі. Қазақ халқының әрбір тұрмыстық көрінісі, салт-дәстүрі фольклор арқылы айқын көрініс табады. Қазақтың домбыра мен қобыз, әуезді әндері мен биі, құдағи мен күйеу арасындағы дәстүрлері, наурыз мерекесі сияқты ұлттық мәдениетінің әрбір элементі фольклорда көркем түрде баяндалады. Фольклор шығармалары арқылы жастарға ұлттық өнер мен дәстүрлерді насихаттау маңызды. Қазақтың халықтық музыкасы мен биі, күйеудің қалың мал төлеу дәстүрі, құрметті қонақты күтудің рәсімдері сияқты ұлттың өзіндік ерекшеліктері фольклорда көрініс табады, бұл оларды ұрпақтан ұрпаққа жеткізудің негізгі жолы болып табылады.

Фольклор мен қазақ тілі: Ұлттық болмыс пен тілдің байланысы

Қазақ фольклорының бірден-бір қуатты құралы – оның тілі. Қазақтың бай ауыз әдебиеті мен фольклорында ұлттық тілдің барлық әдемілігі мен көркемдігі сақталған. Қазақ тілінің құрылымы, сөздік қоры, метафоралар, бейнелі сөйлеу ерекшеліктері фольклор шығармаларында толықтай көрініс тапқан. Фольклордағы метафоралар, символдар, эпитеттер мен салыстырулар қазақ тілінің көркемдік әлеуетін ашады. Қазақ фольклорының тіліндегі образдар, әдемі теңеулер мен сөздік тіркестер ұлттық болмыстың бір бөлігін құрайды, сонымен бірге, қазақ тілінің нәзіктігі мен байлығын танытуға мүмкіндік береді.

Қазақ фольклоры – ұлттық болмыстың көркем көрінісі, ұлттың мәдениеті мен руханиятының айнасы. Ол халықтың тарихын, дәстүрлерін, салт-санасын, дүниетанымын терең сезім мен көркемдік тілмен жеткізеді. Фольклорда бейнеленген кейіпкерлердің іс-әрекеттері, халықтық дүниетаным мен мәдени мұраның көрінісі арқылы баланың рухани дамуы, мінез-құлқы қалыптасады. Сондықтан фольклор – тек әдеби мұра ғана емес, ұрпақты тәрбиелеудің ең қуатты құралы, ұлттық болмысымызды сақтау мен дамытудағы маңызды элемент болып табылады.

1.5. Фольклор – ұлттың болашаққа жолдаған үндеуі

Қазақ фольклоры тек өткеннің рухани мұрасы ғана емес, ол қазіргі ұрпаққа және болашақ ұрпаққа бағытталған үндеу болып табылады. Әрбір фольклорлық шығарма – халықтың өз болашағына деген үміті мен тілегін, ұлттық бірлікті сақтауға деген ұмтылысын білдіретін терең философиялық әрі мәдени мәні бар үндеу. Қазақ фольклорының ұлттың болашағына деген көзқарасы, оны сақтап қалу мен дамыту жолындағы ойлары қазіргі және келешек ұрпаққа маңызды тәрбие құралы болып табылады.

Ұлттық мұра мен ұрпақтар сабақтастығы

Қазақ фольклорының бір ерекшелігі – оның әр дәуірдегі халықтың әлеуметтік, мәдени және рухани жағдайын бейнелеуі. Бұған қоса, ол ұрпақтан ұрпаққа беріліп, әрбір кезеңнің рухани жетістіктері мен әлеуметтік мәнін тасымалдаушы болып келеді. Қазақтың батырлар жырлары, аңыздар мен ертегілер халықтың болашақ ұрпақтарына арналып, олардың рухын көтеру, өмірге деген көзқарасын қалыптастыруда маңызды рөл атқарған. Мысалы, «Қобыланды батыр», «Алпамыс батыр» сияқты жырларында әрқашан әділеттілік, ел үшін күресу, ерлік пен қайсарлыққа тәрбиелеу идеясын алға тартатын ұлы рухани құндылықтар айқын көрініс табады. Бұл жырларда батырлар тек өздерінің жеке батырлығын емес, халықтың болашағы үшін күресін, ұлттың ұлы мақсаттарын қорғайтын қайратты кейіпкерлер ретінде бейнеленеді. Болашаққа жолданған үндеудің басты идеясы – батырлардың ерлігі мен адалдық, әділет пен тазалық, махаббат пен отансүйгіштік идеалдарын жастарға насихаттау болып табылады. Бұлар халықтың ұлттық бірлігін сақтау, халықтың болашағын жарқын ету жолындағы ұмтылыс ретінде түсіндіріледі.

Қазақ фольклорындағы моральдық және философиялық үндеу

Қазақ фольклорында халықтың болашаққа жолдаған үндеуі көбінесе моральдық құндылықтар мен философиялық ойлармен үндеседі. Қазақ ертегілерінің көпшілігі адамгершілік нормаларын сақтауға, жақсылық пен жамандықтың арасында дұрыс таңдау жасауға үндейді. Әрбір ертегі, аңыз, жыр болашақ ұрпаққа берілетін рухани бағдарлама болып табылады. Ертегілер мен аңыздар көбінесе өмірдің мәнін, адамгершілік құндылықтарды түсіндіріп, ұрпақтарды әділдікке, еңбекқорлыққа, тапқырлыққа, қарапайымдылыққа, мейірімділікке шақырады. «Тазша бала» ертегісінде көрсетілген тапқырлық пен әділдік, «Қарлығаш пен құмырсқа» ертегісінде көрсетілген еңбекқорлық пен достық, болашақта өз елін, халқын адал еңбекпен өркендетуді көздейтін қасиеттерді дәріптейді. Бұл шығармаларда ең басты нәрсе – адамдардың қоғамда өз орнын табуы, әділеттілік пен жақсылыққа деген ұмтылысы, тұлғаның қалыптасуындағы адамгершілік негіздерінің маңыздылығы. Қазақ фольклоры осылайша ұрпаққа философиялық ойларды, өмірдің мәнін және оның мақсаттарын түсіндіретін құрал ретінде қызмет етеді.

Фольклордың болашақ ұрпаққа арналған тәрбиелік мәні

Қазақ фольклоры ұрпақ тәрбиесіне үлкен ықпал етеді, өйткені оның шығармалары болашақ ұрпаққа әлеуметтік, моральдық, рухани тұрғыдан тәрбиелік бағыт береді. Фольклордағы кейіпкерлер арқылы балалар мен жастарға өмірде дұрыс таңдау жасау, адал болу, әділеттілікті қорғау, өз елінің дәстүрлерін сақтап, құрметтеу туралы маңызды ойлар айтылып отырады. Қазақ халқының болашаққа деген тілегі – оның мәдениетінің, ұлттық болмысының сақталуы. Фольклор осы мақсатқа жетудің басты құралы болып табылады. Мысалы, «Қобыланды батыр» жырында батырдың ұлт үшін жасаған ерлігі, отан үшін күресі, әділдікті қорғау жолындағы күресі ұрпаққа үлгі болады. Бұл тек өткен заманның батырлары туралы жырлар емес, олар қазіргі ұрпақ үшін ұлттық болмыстың сақталуына, патриотизм мен бірлікке тәрбиелеудің маңызды жолдары болып табылады.

Қазақ фольклоры және ұлттың ұлттық бірлігін сақтау

Қазақ фольклорының болашаққа үндеуі – ұлттың бірлігін сақтап, оны нығайту. Қазақ халқының бірлігі, ұлттың рухани және мәдени тұрғыда тұтастығы фольклорда айқын көрініс табады. Фольклор арқылы халық өзінің өткенін, мәдени құндылықтарын болашаққа жеткізеді. Бұл арқылы келешек ұрпақтың біртұтас ұлт болып қалыптасуына негіз қаланады.

Ұлттық бірлік идеясы қазақ фольклорында әрқашан басты тақырыптардың бірі болып келеді. Мысалы, «Алдар Көсе» сияқты ертегілерде әділетсіздікке қарсы күрес, жалпы халықтың бақытын ойлау, барлық ұлттың бейбітшілікте өмір сүруі сияқты маңызды мәселелер көтеріліп, олар фольклор арқылы ұрпаққа жеткізіледі.

Фольклор мен халықтың тәуелсіздігі

Қазақ фольклорының тағы бір маңызды аспектісі – оның ұлттың тәуелсіздігі мен еркіндігі үшін күресі. Фольклордағы батырлар жырлары, аңыздар мен тарихи жырлар халықтың еркіндікке деген құштарлығын, тәуелсіздікке деген ұмтылысын көрсетеді. «Едіге батыр», «Алпамыс батыр» сияқты шығармаларда ерліктің, отан үшін күресудің мәні ашылады. Бұл шығармалар болашақ ұрпаққа ұлттық тәуелсіздіктің маңыздылығын, ұлттың болашағы үшін күресудің қажет екенін түсіндіреді.

Қазақ фольклоры – тек ұлттық болмысымыздың көрінісі ғана емес, ол ұлттың болашаққа жолдаған үндеуі болып табылады. Ұлттық құндылықтар мен мәдениетті сақтай отырып, фольклор арқылы біз болашақ ұрпаққа өмірдің мағынасын, адамгершілік қасиеттерді, ұлттық бірлік пен тәуелсіздік идеясын жеткізе аламыз. Бұл үндеу бүгінгі ұрпақ үшін маңызды тәрбие құралы, ал ертеңгі ұрпақ үшін өз болмысын сақтап, дамытуға бағытталған нұсқаулық болып табылады. Фольклор – ұлттың рухани болашағының кепілі, оның мәдени мұрасының, ұлттық санасының қалыптасуындағы маңызды фактор.

2-бөлім. Фольклор жанрлары және олардың тәрбиелік сипаты

Қазақ фольклорының жанрлары – ұлттық мәдениеттің, халықтың дүниетанымының, тарихы мен тұрмысының көрінісі болып табылады. Әрбір фольклорлық жанр өзінде терең тарихи және әлеуметтік мағына сақтап, ұрпақтан-ұрпаққа беріліп отырған тәрбиелік мәні бар құндылықтарды насихаттайды. Фольклор жанрларының әрқайсысы өзінің табиғатына сай халықты тәрбиелеуде маңызды рөл атқарады. Қазақ фольклоры жанрларының арасында ертегілер, аңыздар, жырлар, толғаулар, жырлар мен мақал-мәтелдер кең таралған және әрбір жанрдың өзіндік ерекшеліктері мен тәрбиелік сипаттары бар. Бұл бөлімде әрбір фольклор жанрының тәрбиелік мәніне, оның жас ұрпаққа әсеріне талдау жасалады.

2.1. Ертегілер және олардың тәрбиелік мәні

Ертегілер – халықтың ауызша шығармашылығының маңызды бір бөлігі болып табылады. Олар қиял мен шындықтың араласа үйлесімінде дамып, ұлттық дүниетаным мен халықтың тұрмыс-салтын, түсініктерін көрсететін көркем де тәрбиелік маңызы зор шығармалар болып табылады. Қазақ ертегілерінде халықтың моральдық және этикалық нормалары, адамгершілік құндылықтары мен өмірлік тәжірибесі жинақталған. Ертегілерде қиял-ғажайып оқиғалар мен фантастикалық кейіпкерлер арқылы әртүрлі әлеуметтік мәселелер көтеріліп, жастарға адамгершілік қасиеттерді сіңіруге арналған кеңестер берілетін тәрбие құралы ретінде қызмет атқарады.

Ертегілердің жалпы сипаты

Қазақ ертегілерінің басты ерекшелігі – оларда фантастикалық элементтердің басым болуы. Ерте заманнан бастап қалыптасқан ертегілерде батырлар, хандар, жануарлар мен түрлі қиял-ғажайып кейіпкерлер өзара әрекеттесіп, бір-бірімен күреседі, бір мақсатқа жетуге ұмтылады. Ертегілерде адам мен табиғаттың, тірі мен өлі жануарлардың, батырлар мен зұлымдықтардың арасындағы қарым-қатынас арқылы өмірдің мәні мен моральдық құндылықтар ашылады. Ертегілердің ішіндегі ең танымал жанрлар – қиял-ғажайып ертегілер, адамдар мен жануарлардың қатысуымен болатын ертегілер, батырлар туралы ертегілер, тұрмыстық ертегілер болып табылады. Осы жанрлардың әрқайсысының тәрбиелік мәні өзіндік ерекшеліктерімен танымал.

Ертегілердің тәрбиелік мәні

Ертегілердің тәрбиелік маңызы үлкен, себебі олар баланың дүниетанымын кеңейтіп, моральдық және адамгершілік құндылықтарды қалыптастырады. Ертегілердің кейіпкерлері арқылы балаларға дұрыс пен бұрысты, жақсылық пен жамандықты, әділеттілік пен зұлымдықты танып-білуге мүмкіндік беріледі. Ертегілердің кейіпкерлері әрдайым ұлы мақсатқа жетуге талпынған немесе белгілі бір қиындықтарды жеңген, ал олардың әрекеттері белгілі бір қағидаларды ұстануға бағытталған.

1. Жақсылық пен жамандықты ажырату

Ертегілерде көбінесе жақсылық пен жамандық арасындағы күрес көрсетіледі. Жақсы кейіпкерлер – еңбекқор, адал, мейірімді, ал жаман кейіпкерлер – зұлым, әділетсіз, жалқау болып бейнеленеді. Мысалы, «Тазша бала» ертегісінде басты кейіпкердің тапқырлығы мен адалдығы арқасында ол қиындықтарды жеңіп шығады. Бұл ертегі арқылы балаларға тапқырлық пен еңбекқорлықтың, әділеттіліктің маңыздылығы түсіндіріледі.

2. Еңбекқорлық пен табандылық

Қазақ ертегілерінің көпшілігінде еңбекқорлық пен табандылық тақырыбы қарастырылады. Балалар үшін мұндай ертегілерді тыңдау маңызды, өйткені олар балаға қиындықтарды жеңу үшін табандылық таныту, еңбек ету қажеттілігін ұғындырады. Мысалы, «Қарлығаш пен құмырсқа» ертегісі балаларды еңбекқор болуға, жаздың ыстық күндерінде еңбектеніп, болашаққа дайын болуға шақырады. Бұл ертегідегі құмырсқаның еңбегі мен қарлығаштың жалқаулығы арасындағы қарым-қатынас балаларға еңбекқорлықтың және дайындықтың қаншалықты маңызды екенін көрсетеді.

3. Адалдық пен әділеттілік

Қазақ ертегілерінде адалдық пен әділеттілік ерекше орын алады. Жақсы кейіпкерлер әділдікті қорғап, өз әрекеттерімен бәріне үлгі болуға тырысады. «Алдар Көсе» ертегісінде Алдар Көсе өзінің тапқырлығымен әділетсіздікті жеңіп, халықты алдаудан сақтандырады. Бұл ертегі балаларды әділеттілік пен тапқырлықты бағалауға тәрбиелейді. Сонымен қатар, Алдар Көсенің әрекеттері адамға қиын жағдайлардан шығу үшін ақыл мен адалдықты қолданудың маңыздылығын көрсетеді.

4. Қайырымдылық пен мейірімділік

Ертегілерде қайырымдылық пен мейірімділік туралы жиі айтылады. Бұл қасиеттер кейіпкерлердің арасындағы жақсы қарым-қатынасты нығайтып, қиындықтарды жеңуге көмектеседі. Мысалы, «Жақсылық пен жамандық» ертегісінде жақсы әрекеттер мен мейірімділік әділеттіліктің жеңісіне себеп болады. Мұндай ертегілер балаларға мейірімділік пен жанашырлықтың құндылықтарын танытады.

5. Табиғатты қорғау және сүю

Қазақ ертегілерінде табиғатпен үйлесімді өмір сүру, табиғатқа деген құрмет көрсету де маңызды орын алады. Жақсы кейіпкерлер табиғаттың сыйын бағалап, оны қорғауға тырысады. Мысалы, «Құлақшын» ертегісінде басты кейіпкер табиғатпен, жануарлармен байланыста бола отырып, олардың сыйлығын сақтауға тырысады. Бұл ертегі балаларға табиғаттың адам өміріндегі маңызын түсіндіруге бағытталған.

Ертегілердің тәрбиелік рөлі

Ертегілер арқылы балаларға адамгершілік, еңбекқорлық, адалдық, тапқырлық, мейірімділік сияқты қасиеттерді меңгеруге болады. Әрбір ертегі өз ішіндегі символика арқылы жас ұрпаққа ақыл-кеңестер беріп, олардың дұрыс шешім қабылдауына, қиындықтарға төтеп беруіне көмектеседі. Ертегілердің көпшілігінде адамгершілік құндылықтардың ізі сақталады, ол балаларға әртүрлі жағдайда өзін қалай ұстау керектігін үйретеді. Қазақ ертегілері балалардың ақыл-ойын дамытып, олардың шығармашылық қабілеттерін арттырады, сондай-ақ ұлттық мәдениетті, тарихты, салт-дәстүрді сақтау мен құрметтеуге бағыттайды. Оларды тыңдай отырып, балалар дүниені таниды, адам мен табиғат арасындағы байланыс пен өзара сыйластықты түсінеді. Сонымен қатар, ертегілердің кейіпкерлерінің мінез-құлықтары арқылы балаларға өмірде кездесетін түрлі қиындықтар мен сынақтарға қалай дұрыс жауап беру керектігі туралы кеңестер беріледі.

Қазақ ертегілерінің тәрбиелік мәні терең. Олар тек қиял-ғажайып оқиғаларды ғана емес, сонымен қатар ұрпаққа моральдық-этикалық құндылықтарды, адамгершілік нормаларын үйрететін құрал болып табылады. Ертегілер арқылы балалар адамдық қасиеттерді бойына сіңіріп, қоршаған әлемге деген көзқарасын қалыптастырады. Сонымен бірге, ертегілердің тәрбиелік құндылығы оларды қазақ халқының мәдениетін, тілін, тарихын сақтауға және келешек ұрпаққа жеткізуге мүмкіндік береді.

Ертегілердің түрлері

Қазақ фольклорында ертегілер 3 түрге бөлінеді. Әрбір ертегі өз ерекшелігіне қарай белгілі бір тақырыпта жазылған және тәрбиелік мәні бар. Жалпы, ертегілердің түрлері келесідей бөлінеді:

1. Қиял-ғажайып ертегілері

Қиял-ғажайып ертегілері – фантастикалық элементтері бар, шындық пен қиялдың араласқан шығармалар. Мұндай ертегілерде ерекше күштер, ғажайып оқиғалар, қиял-ғажайып кейіпкерлер мен әлемдер кездеседі. Оларда адамзатқа тән қасиеттермен қатар, табиғаттан тыс құбылыстар мен объектілер де бар.

Мысалдар:

• «Алдар көсе» – Алдар Көсе адамның тапқырлығын, әдіс-айласын көрсету арқылы әділетсіздікті жеңетін ертегі.

• «Тазша бала» – тапқырлық пен еңбекқорлықтың символы ретінде танымал ертегі, онда басты кейіпкер кедей болғанымен, ақылдылығымен және тапқырлығымен байлыққа қол жеткізеді.

Тәрбиелік мәні:

Қиял-ғажайып ертегілері балаларға тапқырлық пен ақылдылықтың маңыздылығын түсіндіреді, олардың қиялын дамытып, өмірде қиын жағдайларды шешуге үйретеді.

2. Жануарлар туралы ертегілер

Жануарлар туралы ертегілерде жануарлар адам кейіпіне еніп, олардың мінез-құлқындағы жақсы және жаман қасиеттер адамға тән сипаттармен байланыстырылып баяндалады. Бұл ертегілерде көбінесе жануарлар арқылы адамның мінез-құлқындағы ерекшеліктер көрсетіледі, ал кейде оларды адамзатқа тиесілі қасиеттермен салыстырады.

Мысалдар:

• «Қарға мен түлкі» – аңдар мен құстардың өзара қарым-қатынастары туралы ертегі, мұнда түлкінің айлакерлігі мен қарғаның ақылдылығы сипатталады.

• «Түлкі мен қоян» – аңдардың бір-бірімен қақтығыстарын суреттейтін ертегі, мұнда айлакерлік, тапқырлық пен әділеттілік тақырыптары айтылады.

Тәрбиелік мәні:

Жануарлар туралы ертегілер арқылы балаларға айлакерлік, әділеттілік, тапқырлық, достық және жаулық туралы түсініктер беріледі. Бұл ертегілер баланы достықты бағалауға, алаяқтық пен жамандыққа қарсы тұруға тәрбиелейді.

3. Шыншыл ертегілер

Шыншыл ертегілер – қазақ фольклорының ерекше бір жанры болып табылады, олар тұрмыстық жағдайлар мен өмірдің нақты құбылыстарын бейнелейтін, адамның күнделікті өмірін, жұмысын, тұрмыс-салтын, әдет-ғұрыптарын сипаттайтын шығармалар. Шыншыл ертегілерде қиял-ғажайып элементтер мен фантастикалық оқиғалар болмайды. Бұл ертегілерде адамдардың іс-әрекеттері, мінез-құлықтары, жағдаяттары шынайы өмірмен сәйкес келетін жағдайлардан тұрады.

Шыншыл ертегілердің негізгі ерекшеліктері:

• Реалистік сипат: Шыншыл ертегілерде әртүрлі халық өмірінің тұрмыстық мәселелері мен қиындықтары көрсетіледі. Мұнда көбінесе тұрмыстық жағдайлар, үй шаруашылығы, отбасылық қарым-қатынастар, еңбек пен күнделікті тіршілік суреттеледі.

• Қарапайым адамдар мен әлеуметтік жағдайлар: Бұл ертегілерде халықтың қарапайым өмірі мен жұмыс істеу тәсілдері, олардың күнделікті әрекеттері, балалар мен ересектер арасындағы қарым-қатынастар суреттеледі.

• Мораль мен адамгершілік құндылықтары: Шыншыл ертегілердің тәрбиелік мәні өте үлкен. Мұнда еңбекқорлық, әділеттілік, адалдық, табандылық сияқты адами қасиеттер айқын көрінеді.

Шыншыл ертегілердің тәрбиелік мәні

Шыншыл ертегілер балаларды өмірде кездесетін түрлі жағдайларға дайын болуға үйретеді. Олардың негізгі тәрбиелік мәні мынада:

1. Еңбек пен адалдықты бағалау: Шыншыл ертегілерде еңбекқорлық пен адалдықтың маңыздылығы ашылады. Балалар еңбек ету арқылы ғана жетістікке жетуге болатынын түсінеді.

2. Адамгершілік құндылықтарын қалыптастыру: Бұл ертегілер адамдардың бір-біріне деген қарым-қатынасын көрсетіп, достық, адалдық, әділеттілік сияқты қасиеттерді балалардың бойына сіңіреді.

3. Қиындықтарды жеңу: Шыншыл ертегілерде кейіпкерлер түрлі қиындықтарды жеңіп, қиын жағдайларда дұрыс шешімдер қабылдауға тырысады. Бұл балаларды өмірде қиындықтарға төтеп бере білуге үйретеді.

4. Ұлттық дәстүр мен құндылықтарды түсіну: Шыншыл ертегілер арқылы балалар қазақ халқының дәстүрлерін, салт-дәстүрлерін, еңбекқорлықты және ұлттың моральдық құндылықтарын жақсы түсінеді.

2.2. Аңыздар және олардың тәрбиелік мәні

Аңыздар — қазақ фольклорының маңызды жанрларының бірі, халықтың өмірінен алынған, тарихи тұлғалар немесе ерекше оқиғалармен байланысты айтылатын әңгімелер. Аңыздар көбінесе халықтың мифологиялық түсініктерін, тарихы мен мәдениетін, ұлттық құндылықтарын, сондай-ақ адамгершілік пен мінез-құлықтың үлгілерін сақтап жеткізетін шығармалар болып табылады. Аңыздардағы оқиғалар шындыққа жанасатын болса да, көбінесе олар әсірелеу, гиперболалық бейнелер мен символикалық сипаттамалармен көрініс табады. Бұл әңгімелерде белгілі тұлғалар, батырлар, ел билеушілері немесе табиғаттағы ерекше құбылыстар туралы айтылуы мүмкін. Аңыздардың тәрбиелік мәні зор, себебі олар ұрпаққа адамгершілік, адалдық, әділеттілік, батырлық, патриотизм сияқты қасиеттерді үйретеді.

Аңыздардың түрлері:

Аңыздардың әртүрлі түрлері бар, олардың ішінде тарихи аңыздар, батырлық аңыздар, діни аңыздар және табиғатқа қатысты аңыздар жиі кездеседі. Олардың әрқайсысы белгілі бір кезеңнің немесе оқиғаның халықтық түсініктеріне сәйкес қалыптасқан.

1. Тарихи аңыздар

Тарихи аңыздар өткен заманның оқиғалары мен адамдарын сипаттайды, бірақ олар көбінесе фантастикалық элементтермен араласқан. Бұл аңыздар тарихи тұлғалардың өмірінен, олардың күрестерінен және ел басқарған кезеңдерінен сыр шертеді.

Мысалдар:

• «Құнанбайдың батасы» – Құнанбай қажының бала кезінде әкесінің берген батасы мен халықтың оған деген сенімі туралы аңыз.

• «Төле би мен Әйтеке би» – Төле би мен Әйтеке би арасындағы әділдік пен даналық туралы аңыздар.

2. Батырлық аңыздар

Батырлық аңыздарда халықтың батырлары мен олардың ерліктері баяндалады. Бұл аңыздарда батырлар күрескер ретінде немесе халықтың қорғанышы ретінде көрінеді.

Мысалдар:

• «Ер Төстік» – Ер Төстік батырлығы мен қиял-ғажайып іс-әрекеттері арқылы елін қорғауға шығады.

• «Қобыланды батыр» – Қобыланды батырдың халықты жауларынан қорғау жолындағы ерліктері мен күрестері туралы аңыз.

3. Діни аңыздар

Діни аңыздарда ислам немесе басқа діндерге қатысты оқиғалар мен кейіпкерлер туралы айтылатыны белгілі. Олар діннің немесе адамның құндылықтары мен ұстанымдарын түсіндіруге бағытталған.

Мысалдар:

• «Хазреті Әли мен Құлыншақ» – Хазреті Әлидің ерекше қасиеттері мен даналықты суреттейтін діни аңыз.

• «Нұх пайғамбардың кемесі» – Нұх пайғамбардың жұртты құтқару үшін жасаған ісі мен Құдайдың көмегі туралы аңыз.

4. Табиғат аңыздары

Табиғат аңыздарында табиғат құбылыстары мен жер бетіндегі тіршілік иелері туралы баяндалады. Мұндай аңыздар көбінесе табиғат пен адамның байланысын, табиғаттың киелі әрі ғажайып күштерге ие екендігін көрсетеді.

Мысалдар:

• «Түйе мен жылқы» – түйе мен жылқының бір-бірімен ара-қатынасы туралы аңыз, олардың адам өміріндегі рөлі мен маңызы туралы әңгімелейді.

• «Асыл тас» – белгілі бір табиғи құбылыстың немесе ерекше тастың киелі мәні туралы аңыз.

Аңыздардың тәрбиелік мәні:

Аңыздардың тәрбиелік мәні зор, олар ұрпаққа өмірдің қыр-сырын, халықтың рухани құндылықтарын түсінуге, моральдық және этикалық принциптерді сақтауға үйретеді. Олардың басты тәрбиелік аспектілері төмендегідей:

1. Адамгершілік құндылықтарды қалыптастыру: Аңыздар адамдардың арасындағы қатынастарды, достықты, әділеттілікті, ұят пен батырлықты көрсетеді. Әрбір аңызда әлдебір адамгершілік сабақ бар: адамдардың өзара қарым-қатынасы, адалдық, құрмет пен сенім мәселелері анықталған.

2. Ерлік пен батырлықты насихаттау: Батырлық аңыздарда елдің ер жүрек батырларының ерліктері мен олардың халық алдындағы міндеттері бейнеленеді. Бұл аңыздар ұрпақты елін қорғауға, ата-бабаның рухын жоғары бағалауға, жеке ерліктерге құрметпен қарауға тәрбиелейді.

3. Табиғат пен адамның байланысын түсіндіру: Табиғат аңыздары адамдарға табиғатты қорғау, оны құрметтеу, оның ғажайып күштерін бағалау жөнінде маңызды сабақ береді. Мұндай аңыздар табиғаттың киелі әрі қастерлі екенін ұқтырса, адамды оған зиян келтірмей, салауатты өмір сүруге шақырады.

4. Тарихи және ұлттық құндылықтарды дәріптеу: Тарихи аңыздар арқылы халықтың ұлттық тұлғалары мен олардың тарихы, мәдениеті, дәстүрлері туралы білім беріледі. Аңыздар ұрпаққа ұлттық рухты оятып, халықтың бірлігін, патриотизмін нығайтады. Олар халықтың тарихын еске салып, өткеннің сабақтарын жеткізеді.

5. Моральдық-этикалық үлгілер: Аңыздарда тек батырлар немесе дана адамдар ғана емес, қарапайым адамдардың да моральдық-этикалық ұстанымдары көрсетіледі. Бұл аңыздар балаларды адал болуға, әділеттілікті сақтауға, қиын жағдайларда дұрыс шешімдер қабылдауға үйретеді.

Аңыздар — қазақ халқының бай мәдениетінің маңызды бөлігі болып табылады. Олар арқылы халқымыздың тарихи мұрасы, әлеуметтік қатынастар, адамдардың моральдық құндылықтары мен рухани дүниесі ұрпақтан-ұрпаққа жеткізіліп отырады. Аңыздар тек халықтың тарихын ғана емес, олардың рухани мұрасын да сақтап, келешек ұрпаққа мәнді өмір сабақтарын береді. Тәрбиелік маңызы зор аңыздар балаларды адамгершілікке, еңбекқорлыққа, патриотизмге тәрбиелейді, ұлттық құндылықтарды құрметтеуге шақырады.

2.3. Жырлар және олардың тәрбиелік мәні

Жырлар — қазақ фольклорының маңызды жанрларының бірі, халықтың ғасырлар бойы жинақталған өмір тәжірибесі, салт-дәстүрлері, тарихи оқиғалары мен жеке тұлғалардың ерліктері туралы айтылады. Жырлар негізінен поэзиялық шығармалар болып табылады және оларда адам өмірінің түрлі қырлары, қазақ халқының батырлығы мен адамгершілігі, табиғатпен байланысы, еңбекке деген көзқарасы айқын көрініс табады. Жырлар көбінесе эпикалық, лиро-эпикалық және батырлық сипатта болады, ал олардың тәрбиелік мәні өте терең және маңызды. Жырлар өзіне тән стиль мен ырғаққа ие болып, тыңдаушыларға күшті әсер қалдырады. Олар қазақ халқының рухани болмысын, ұлттық дүниетанымын, қоғамның моральдық және этикалық принциптерін қалыптастырады. Жырлар көбінесе батырлардың ерліктерін, аңыздар мен мифтерді, өмірдің маңызды мәндеріне қатысты ойларды бейнелейді. Сондықтан жырлар арқылы жас ұрпаққа тәрбиелік мағынасы зор сабақтар беріледі.

Жырлардың түрлері:

Жырлар әртүрлі түрлерге бөлінеді, олардың ішінде ең кең таралған түрлері эпикалық, лиро-эпикалық, тарихи және әдептілік жырлары болып табылады.

1. Эпикалық жырлар

Эпикалық жырлар — батырлық жырлар деп те аталады, себебі оларда басты назарда халық батырларының ерліктері мен ел қорғау мәселелері тұрады. Бұл жырларда батырлардың ерлігі, халыққа деген құрметі, ел үшін күресі сипатталады.

Мысалдар:

• «Қобыланды батыр» – Қобыланды батырдың ерліктері, оның дұшпандарға қарсы күресі, әділетсіздікке қарсы тұруы.

• «Алпамыс батыр» – Алпамыс батырдың ерлік жолындағы күресі, оның халыққа жасаған қызметі.

• «Ер Төстік» – Ер Төстік батырдың ғажайып оқиғалары мен өзінің ұлтына деген адал қызметі.

2. Лиро-эпикалық жырлар

Лиро-эпикалық жырлар — махаббат пен ерлікке қатысты жырлар болып табылады. Бұл жырларда адамзаттың ең негізгі сезімдері — махаббат, достық, батырлық, ар-ұждан мәселелері қозғалатын терең философиялық ойлар айтылады.

Мысалдар:

• «Қыз Жібек» – махаббат пен батырлық, адалдық пен кек алу туралы жыр.

• «Ләйлі мен Мәжнүн» – жан дүниесіндегі сүйіспеншілік пен арманға қатысты жыр.

3. Тарихи жырлар

Тарихи жырлар халықтың өткен заманындағы оқиғалар мен тарихи тұлғаларға арналған жырлар болып табылады. Бұл жырларда батырлар мен ел басқарушылардың ерліктері, халықтың өткен тарихы, сол дәуірдің оқиғалары баяндалады.

Мысалдар:

• «Төле би» – Төле бидің әділдігі мен ақылдылығын сипаттайтын тарихи жыр.

• «Бейбарыс сұлтан» – Бейбарыс сұлтанның Мысырдағы билігі мен ерліктері туралы жыр.

Жырлардың тәрбиелік мәні:

Жырлар тек өнер туындысы ғана емес, олар адамзаттың рухани өмірі мен адами құндылықтарының айнасы болып табылады. Олар арқылы балалар мен жастарға келесі маңызды тәрбиелік мәндер беріледі:

1. Ерлік пен батырлықтың үлгісі: Эпикалық жырларда батырлардың ерліктері мен олардың ұлтқа деген адалдығы айқын бейнеленген. Жырлар балаларға ерлікті, батырлықты, ел қорғауды, әділеттілікті және өз ұлтына деген құрметті үйретеді. Батырлардың өмірі балаларға қиындықтарға төтеп беру, ел үшін күресу, әділетсіздікті жеңу туралы маңызды сабақтар береді.

2. Махаббат пен адалдық: Лиро-эпикалық жырларда махаббат пен адалдықтың құндылығы мен маңызы көрініс табады. Бұл жырларда адамгершілік, сүйіспеншілік, ар-ұждан мәселелері терең қарастырылады. Балаларға махаббат пен достықтың, құрмет пен адалдықтың маңыздылығы түсіндіріледі. Олар мұндай жырларды тыңдай отырып, адам болмысының нәзік жақтарын түсініп, өзіне және өзгелерге деген құрмет қалыптастырады.

3. Әділеттілік пен адалдықты сақтау: Тарихи жырларда ел басқарушылар мен билеушілердің әділеттілігі мен шешім қабылдаудағы ақылдылығы басым көрсетіледі. Балаларға әділ болу, шынайылықты бағалау, адамдарға құрмет көрсету және қоғамда өзінің орны мен жауапкершілігін сезіну қажеттілігі түсіндіріледі.

4. Моральдық және этикалық ұстанымдарды қалыптастыру: Жырлар адамдардың моральдық таңдауларын, әділеттілік пен қиянат, адалдық пен жалғандық сияқты қарама-қарсылықтарды айқындау арқылы этикалық құндылықтарды насихаттайды. Олар балаларды дұрыс жолға бастау, өжеттік, жігерлілік және адамгершілік қасиеттерді қалыптастыру үшін маңызды құрал болып табылады.

5. Ұлттық құндылықтар мен дәстүрлерді сақтау: Жырлар қазақ халқының ұлттық дәстүрлері мен құндылықтарын дәріптейді. Олар ұлттың рухын көтеріп, халықтың салт-дәстүрлеріне деген құрметті ұрпаққа жеткізеді. Балалар ұлттық мәдениетті, тілі мен тарихын, халқымыздың өткенін біле отырып, өздерінің мәдениетіне деген құрмет сезімін дамытады.

Жырлар — қазақ фольклорының айрықша құндылықтарының бірі, олар халықтың рухани өмірін, мәдениетін, адамгершілік құндылықтарын насихаттайды. Жырлардың тәрбиелік мәні олардың мазмұны мен оқиғалары арқылы жастарды адамгершілікке, ерлікке, адалдыққа, әділеттілікке үйрету болып табылады. Жырлар халықтың әлеуметтік және мәдени өмірін, өткенін, болашаққа деген үмітін білдіретін шығармалар ретінде, қазақ халқының ұлттық болмысын сақтап, оны келешек ұрпаққа жеткізу міндетін атқарады.

2.4. Толғаулар және олардың тәрбиелік мәні

Толғаулар — қазақ фольклорының ерекше жанры болып табылады, олар халықтың философиялық ой-толғамдары, адам өміріне қатысты терең ойлар мен пайымдаулары, ұлттық болмыс пен дәстүрлердің маңыздылығын көрсететін шығармалар. Толғаулар көбінесе жыраулар мен ақындардың шығармашылығында орын алады және олардың мәні философиялық, моральдық және тәрбиелік тұрғыдан зор. Толғауларда адамның дүниеге, өмірге, қоғамға, адамгершілік құндылықтарына, ұлттық болмысқа қатысты ойлары кеңінен ашылады. Олар халықтың дүниетанымын, рухани мұрасын ұрпақтан-ұрпаққа жеткізу құралы болып табылады.

Толғауларда әдетте адамзаттың мәңгілік сұрақтарына жауап ізделеді, адамның өмір сүруінің мақсаты мен мәні, әділеттілік, ұят, батырлық, ар-намыс сияқты мәселелер қозғалады. Бұл жанр, әсіресе, қазақ халқының дәстүрлі мәдениетінде, еркін ойлауды, рухани ізденісті, адамгершілік пен ұлтты қадірлеуді насихаттайды.

Толғаулардың түрлері:

Толғаулар әртүрлі философиялық және эмоционалдық тақырыптарды қамтиды. Олардың ішінде ұлттың рухани байлығын, моральдық қағидаттарды, халықтың өткен тарихы мен болашаққа деген көзқарасын сипаттайтын шығармалар бар. Толғаулар негізінен екі түрге бөлінеді:

1. Философиялық толғаулар

Философиялық толғаулар — адамның өмірі мен дүниетанымына байланысты ойларды қамтитын шығармалар. Мұндай толғауларда адамның өмірі, әлемнің мәні, әділет пен қуаныш, бақыт пен қайғы сияқты терең тақырыптар қозғалады.

Мысалдар:

• «Жамбыл Жабаевтың толғаулары» – Жамбыл ақынның қоғамға, өмірге деген терең философиялық көзқарасын көрсететін толғаулары.

• «Шалкиіз жыраудың толғаулары» – Шалкиіз жыраудың өмірдің мәні мен адамның мақсаттары туралы айтқан ойлары.

2. Қоғамдық толғаулар

Қоғамдық толғауларда халықтың әлеуметтік жағдайы, әділетсіздік пен теңсіздік мәселелері, елдің әл-ауқаты мен болашағы туралы пайымдаулар айтылады. Бұл толғаулар адамдардың қоғам алдындағы міндеттері, қоғамдық мораль мен ар-ождан мәселелері төңірегінде өрбиді.

Мысалдар:

• «Тәтіқара жыраудың толғаулары» – әлеуметтік әділеттілік және қоғамның әлеуметтік жағдайы туралы айтылған толғаулар.

• «Махамбет Өтемісұлының толғаулары» – халықтың бостандығы, еркіндігі және әділеттілік үшін күрес туралы толғаулар.

Толғаулардың тәрбиелік мәні:

Толғаулар тек терең философиялық ойлар мен пайымдауларды ғана емес, сонымен қатар халықтың өмірлік құндылықтарын, ұлттық мұрасын да дәріптейді. Олар ұрпаққа адамгершілік, әділеттілік, құрмет, адалдық, еңбексүйгіштік және ұлтты қадірлеуді үйретеді. Толғаулардың тәрбиелік мәні өте терең және көпқырлы.

1. Адамгершілік құндылықтарды қалыптастыру: Толғаулардың негізгі тәрбиелік мақсаты — адамдарды адамгершілікке, әділеттілікке, адалдыққа, құрметке тәрбиелеу. Әсіресе жыраулардың шығармаларында этикалық мәселелер, адамгершілік принциптері ерекше орын алады. Олар жастарға ұят, ар-намыс, шындық пен әділдік, құрмет сияқты құндылықтарды үйретеді.

2. Ұлттық болмыс пен рухани мұраны сақтау: Толғаулар қазақ халқының тарихын, мәдениетін, салт-дәстүрлерін сақтау мен дәріптеудің маңызды құралы болып табылады. Ұлттық құндылықтарды жастарға түсіндіру, олардың өз мәдениетін бағалап, құрметтеуін қамтамасыз ету — толғаулардың басты тәрбиелік мәні. Әрбір толғауда халқымыздың рухани болмысы, ұлттық мұрасы, тілі мен ділі, мәдениеті туралы ойлар айтылады.

3. Қоғамдық жауапкершілікті түсіндіру: Толғаулар қоғамның әл-ауқатын, әділеттілікті, халықтың бостандығы мен құқықтарын қорғауды басты мәселе ретінде қарастырады. Олар жастарды өз қоғамының жағдайына жауапты болуға, әрбір адамның қоғамда өз орнын табуға, әділетсіздікке қарсы тұруға шақырады. Бұл шығармалар халықтың әлеуметтік жағдайын жақсартуға, әділетті қоғам құруға деген ұмтылысын арттырады.

4. Өмірдің мәні мен мақсатын түсіндіру: Толғаулар өмірдің мәні, адамның өмірге деген көзқарасы мен жауапкершілігі туралы терең ойларды қамтиды. Олар жастарды дұрыс жолды таңдауға, өз өмірінің маңыздылығын түсінуге шақырады. Өмірдің өткіншілігі мен адамгершілік құндылықтардың тұрақтылығы туралы ойлар арқылы толғаулар жастарды рухани тұрғыдан тәрбиелеуге ықпал етеді.

5. Жақсы мінез-құлық пен даналықты дәріптеу: Толғауларда ақыл-ой мен даналыққа, жақсы мінез-құлыққа деген құрмет басым. Олар ұрпаққа тек дұрыс шешім қабылдау ғана емес, сондай-ақ болашаққа қатысты ақылды, жан-жақты көзқарасты қалыптастыруға көмектеседі. Жыраулар мен ақындар жастарға шынайылық, сабырлылық, ынтымақтастық пен қолдау көрсету сияқты қасиеттердің маңыздылығын түсіндіреді.

Толғаулар — қазақ халқының мәдениеті мен руханиятының маңызды бөлігі болып табылады. Олар халықтың дүниетанымын, өмірге деген философиялық көзқарасын, әлеуметтік және адамгершілік құндылықтарын айқындайтын құнды мұра болып саналады. Толғаулардың тәрбиелік мәні олардың жас ұрпаққа терең ой салып, адамгершілік пен қоғам алдындағы жауапкершілікті түсіндіруінде, сондай-ақ ұлттық болмысты сақтау мен дамытуда айтарлықтай рөл атқарады. Жастар осы толғаулар арқылы өздерінің моральдық-этикалық құндылықтарын қалыптастырып, халықтың рухани мұрасына құрметпен қарап, өмірде дұрыс жолды таңдауға үйренеді.

2.5. Мақал-мәтелдер және олардың тәрбиелік мәні

Мақал-мәтелдер — қазақ фольклорының ең маңызды жанрларының бірі болып табылады. Олар халықтың ғасырлар бойы жинақталған тәжірибесін, өмірлік құндылықтарын, қоғамдық өмірдің маңызды аспектілерін қысқа да нұсқа түрде бейнелейтін ой-өсиеттер мен өсиеттер болып табылады. Мақал-мәтелдер адамның мінез-құлқын қалыптастыруда, моральдық және әлеуметтік нормаларды түсіндіруде үлкен рөл атқарады. Мақал-мәтелдер баланың ой-өрісін кеңейтіп, оның дүниетанымын қалыптастыруға ықпал етеді. Мақал-мәтелдер көбінесе тұрмыс-тіршіліктің маңызды тұстарын, өмірдің қарапайым және терең мәндерін ашады. Олар адамдарға өмірдің қиыншылықтарына төтеп беру, дұрыс жолды таңдау, жақсылық пен жамандықтың ара жігін айыру, еңбек пен адалдықтың құндылығын түсіндіру арқылы тәрбиелік мәнге ие болады. Мақалдар мен мәтелдер көбіне өмірден алынған шынайы мысалдар мен оқиғаларға негізделген, сондықтан олар адам баласына нақты бағыт-бағдар беріп, тәрбиелік әсер етеді.

Мақал-мәтелдердің түрлері:

Мақал-мәтелдер әртүрлі тақырыптарды қамтиды және олардың түрлері, мазмұндары мен қолдану ауқымы кең. Негізінен, мақал-мәтелдер өмірдің әрбір саласынан, тұрмыс-тіршіліктен алынған түсініктер мен ақыл-кеңестерден тұрады. Мақал-мәтелдер тақырыптық жағынан бірнеше түрге бөлінеді:

1. Әдептілік және адамгершілікке қатысты мақал-мәтелдер

Бұл мақал-мәтелдер адамгершілік пен адалдықтың, тәртіптіліктің маңыздылығын көрсетеді. Олар жақсы мінез-құлықты, құрметті, адалдық пен әділеттілікті дәріптейді.

Мысалдар:

• «Адамның бақыты – адалдығында.»

• «Жақсы адамды қасынан таны.»

• «Адамдықтың белгісі – ақыл мен сабыр.»

2. Еңбек және табысқа қатысты мақал-мәтелдер

Бұл мақал-мәтелдер еңбекке деген құрметті, еңбекқорлықты, табысқа жетудің жолдарын көрсетеді. Олар адамды еңбек етуге, өз күшіне сенуге және жұмысын адал атқаруға шақырады.

Мысалдар:

• «Еңбек – ер атандырады.»

• «Көп жасағаннан емес, көп білгеннен сұра.»

• «Еңбектің жемісі тәтті болады.»

3. Дос пен туысқа қатысты мақал-мәтелдер

Бұл мақал-мәтелдер достық пен туысқандық қарым-қатынастарды нығайтуға, адамдардың бір-біріне деген сенімін, адалдығын сақтауға бағытталған.

Мысалдар:

• «Досы көппен – жолдас, досы жоқпен – құрдас бол.»

• «Жақсы дос – алтыннан қымбат.»

• «Қарым-қатынассыз өмір де мәнсіз.»

4. Табиғатқа қатысты мақал-мәтелдер

Бұл мақал-мәтелдер адамның табиғатқа деген қарым-қатынасы, табиғаттың адам өміріндегі орны мен маңызы туралы ойлардан тұрады. Олар табиғатты қорғауға, оған құрметпен қарауға шақырады.

Мысалдар:

• «Жер жомарт, бірақ бейқам болма.»

• «Ағашты өсіру, адамның міндеті.»

• «Табиғатқа сүйіспеншілік – адамның ең басты байлығы.»

5. Білім және ғылымға қатысты мақал-мәтелдер

Бұл мақал-мәтелдер білім мен ғылымның маңызды рөлін, олардың адам өміріндегі маңыздылығын көрсетеді. Олар адамды білім алуға, ғылыми білімді игеруге шақырады.

Мысалдар:

• «Білім – өмірдің кілті.»

• «Оқу – білімнің негізгі жолы.»

• «Біліммен ғана жарқырайсың.»

6. Төзімділік пен сабырлылыққа қатысты мақал-мәтелдер

Бұл мақал-мәтелдер адамның қиыншылықтарға төтеп беру, сабыр сақтау, ашуға берілмей, өмірдің қиындықтарына шыдамдылықпен қарау туралы ойлардан тұрады.

Мысалдар:

• «Сабыр – серік, даналық – дәулет.»

• «Төзімділік – жеңіс кілті.»

• «Ашуға ерік бергеннен ештеңе шықпайды.»

Мақал-мәтелдердің тәрбиелік мәні:

Мақал-мәтелдер халықтың өмірлік тәжірибесін жинақтап, жастарға маңызды құндылықтарды үйрететін тәрбие құралы болып табылады. Мақал-мәтелдердің тәрбиелік мәні көпқырлы және терең:

1. Қысқа да нұсқа ақыл-кеңестер: Мақал-мәтелдер өмірдегі қиыншылықтарға тап болғанда немесе дұрыс шешім қабылдауға мұқтаж болғанда қысқа әрі нақты шешімдер береді. Оларда адамдарға бағыт-бағдар беретін, олардың өмірдегі мақсаттарына жетуіне көмектесетін ақыл-кеңестер қамтылған.

2. Құндылықтарды қалыптастыру: Мақал-мәтелдер халықтың моральдық және этикалық құндылықтарын насихаттайды. Олар адалдық, әділеттілік, еңбекқорлық, достық, отбасылық құндылықтар сияқты маңызды мәселелерді қозғайды. Бұл құндылықтар жастардың дұрыс мінез-құлықтарын қалыптастыруға және өмірлік принциптерін айқындауға септігін тигізеді.

3. Әлеуметтік жауапкершілікті түсіндіру: Мақал-мәтелдер қоғамдағы әр адамның орны мен рөлін, әлеуметтік жауапкершілікті түсіндіреді. Олар жастарға өз іс-әрекеттерінің қоғамға әсерін сезінуге, қайырымдылық пен көмек көрсетуге, жақсы қарым-қатынастар орнатуға үйретеді.

4. Ұлттық құндылықтарды сақтау: Мақал-мәтелдер арқылы жастар ұлттық мәдениетті, тілді, дәстүрлерді бағалауды үйренеді. Олар өз халқының тарихын, мәдениеті мен салт-дәстүрін тереңірек түсініп, оларды құрметтеуге және сақтауға тәрбиеленеді.

5. Төзімділік және сабырлылық: Мақал-мәтелдер адамның өмірдегі қиындықтарға төтеп беруге және сабыр сақтауға ықпал етеді. Олар балаларға шыдамдылықты, қиындықтарға қарамастан өз жолын табуға деген сенімділік пен күресуді үйретеді.

6. Өмірлік тәжірибе мен тәлімгерлік: Мақал-мәтелдер халықтың ғасырлар бойы жинақталған тәжірибесінен алынған маңызды сабақтарды ұрпақтан-ұрпаққа жеткізеді. Олар адамдарға өмірдің әртүрлі жағдайларында дұрыс шешім қабылдауға көмектеседі.

Мақал-мәтелдер — халықтың даналығы мен өмір тәжірибесін бойына жинақтаған құнды мұра. Олар адамға тәрбие беру, дүниетанымын кеңейту, моральдық және әлеуметтік нормаларды қалыптастыру үшін маңызды құрал болып табылады. Мақал-мәтелдер қысқа әрі нақты ойлармен жастарға өмірдің ең маңызды құндылықтарын түсіндіріп, олардың мінез-құлқын қалыптастыруға септігін тигізеді. Мақал-мәтелдер арқылы балаларға адалдық, еңбекқорлық, жақсылық, әділеттілік сияқты қағидалар үйретіліп, олардың өмірге деген көзқарасы қалыптасады.

Қазақ фольклоры жанрларының әрқайсысы ұлттық мәдениеттің бір бөлігі болып табылады және тәрбиелік мәні зор. Ертегілер, аңыздар, жырлар, толғаулар мен мақал-мәтелдер балаларды тәрбиелеуде үлкен рөл атқарады. Олар ұрпаққа өмірдің мәнін, адамгершілік құндылықтарды, еңбекқорлықты, ерлікті, достықты, адалдықты насихаттайды. Фольклор жанрлары арқылы жастарға дұрыс таңдау жасаудың, өмірге деген дұрыс көзқарастың қалыптасуына септігін тигізеді, сондай-ақ ұлттық сана-сезімді қалыптастыруда маңызды рөл атқарады.

3-бөлім. Фольклорды оқытудың әдістемелік негіздері

Қазақ фольклоры — ұлттық мәдениеттің маңызды бөлігі, халықтың тарихи тәжірибесі мен рухани мұрасын ұрпақтан-ұрпаққа жеткізетін ерекше құндылық. Оны мектеп бағдарламасына енгізу және оқушыларға үйрету тек әдебиет пәнінің аясында ғана емес, сондай-ақ ұлттық тәрбие беру тұрғысынан да маңызды. Фольклорды оқытудың әдістемелік негіздері мұғалімдер мен оқушылардың өзара әрекеттесуі мен оқу үдерісін тиімді ұйымдастырудың маңызды аспектілерін қарастырады. Фольклорды оқытудың әдістемелік негіздері оның тәрбиелік мәнін түсіну мен жеткізуден, оқушылардың қызығушылықтарын арттыру мен шығармашылық қабілеттерін дамытуға дейінгі көптеген маңызды элементтерді қамтиды. Бұл бөлімде қазақ фольклорын оқытудың мақсаттары, әдіс-тәсілдері, құралдары және ұйымдастыру принциптері қарастырылады.

Фольклорды оқытудың мақсаттары мен міндеттері

Фольклорды оқытудың негізгі мақсаты — оқушыларға қазақ халқының ауыз әдебиетін, оның жанрлары мен көркемдік ерекшеліктерін терең түсіндіру. Бұл мақсатқа жету үшін келесі міндеттер жүзеге асырылуы тиіс:

1. Қазақ фольклорының түрлері мен жанрларын таныстыру: Оқушыларға фольклор жанрларының (ертегілер, аңыздар, жырлар, мақал-мәтелдер, толғаулар және т.б.) ерекшеліктерін таныстыру, әр жанрдың өзіне тән мәні мен құрылымын түсіндіру.

2. Фольклордың тәрбиелік мәнін ашу: Фольклордың әрбір жанрының тәрбиелік мүмкіндіктерін көрсету. Оқушыларды адамгершілік құндылықтар мен ұлттық дәстүрлерге тәрбиелеу, олардың патриоттық сезімін, мәдениетке деген құрметін дамыту.

3. Қазақ фольклорына қызығушылықты арттыру: Оқушылардың фольклорға деген қызығушылығын, құштарлығын дамыту арқылы олардың шығармашылық қабілеттерін шыңдау. Сонымен қатар, оларды қазақ мәдениетінің тереңіне бойлап, тарихты түсінуге үйрету.

4. Фольклорды оқытуда шығармашылық әдіс-тәсілдерді қолдану: Оқушылардың әдебиетке, өнерге деген шығармашылық көзқарастарын дамыту үшін түрлі әдіс-тәсілдер қолдану (драматизация, сахналық қойылымдар, көркем мәтіндермен жұмыс істеу).

Фольклорды оқытудың әдіс-тәсілдері

Қазақ фольклорын оқыту барысында қолданылатын әдіс-тәсілдер әртүрлі болуы мүмкін. Бұл әдістер оқушылардың назарын фольклордың маңызына аударуға, олардың шығармашылық қабілеттерін дамытуға бағытталуы тиіс. Әдіс-тәсілдер арқылы оқушылар фольклорды жақсы меңгеріп, оның әртүрлі жанрларын тиімді түсініп, өмірде қолдана білуі керек. Фольклорды оқытудың негізгі әдіс-тәсілдеріне төмендегілер жатады:

1. Дәріс және баяндау әдісі: Бұл әдіс фольклорды жалпы таныстыру мен түсіндіру кезінде қолданылады. Мұғалім фольклордың әртүрлі жанрлары мен олардың ерекшеліктерін, тарихын баяндап, оқушыларға түсіндіреді. Бұл әдіс арқылы оқушыларға негізгі ақпараттар мен білім беріледі.

2. Талдау және салыстыру әдісі: Оқушыларға әртүрлі фольклорлық шығармаларды талдатып, олардың құрылымын, көркемдік ерекшеліктерін, идеясын, сөздерді қолдану мәнін салыстыра отырып талдау ұсынылады. Бұл әдіс оқушылардың сыни ойлау қабілеттерін дамытады.

3. Драматизация және сахналық қойылым әдісі: Фольклорлық шығармаларды сахналау оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамытуға, әдебиеттің көркемдік тұстарын терең түсінуге көмектеседі. Бұл әдіс оқушыларды коллективті жұмысқа, өз ойларын ашық білдіруге және әдебиеттің эмоциялық жақтарын түсінуге үйретеді.

4. Қызығушылықты арттыру әдісі: Оқушыларға фольклор туралы қызықты мәліметтер беріп, олардың фольклорға деген қызығушылығын арттыру. Мысалы, халық ауыз әдебиеті бойынша сұрақ-жауаптар, топтық жұмыстар ұйымдастыру, түрлі ойындар мен викториналар өткізу.

5. Көрнекіліктерді пайдалану әдісі: Мектепте фольклорды оқытуды қызықты әрі тиімді етіп ұйымдастыру үшін көрнекі құралдарды қолдану қажет. Картиналар, суреттер, видеоматериалдар, түрлі көркем мәтіндер мен сахналық қойылымдар оқушылардың фольклорды жақсы қабылдауына көмектеседі.

6. Топтық жұмыс және пікірталас әдісі: Оқушыларды топтарға бөліп, фольклорлық шығармалардың тәрбиелік мәні немесе қандай да бір мәселелер бойынша пікірталас ұйымдастыру. Бұл әдіс оқушылардың өз ойларын еркін жеткізуге, басқа адамдардың пікірлерін тыңдауға үйретеді.

7. Жобалау әдісі: Оқушыларға фольклор тақырыбында зерттеу жұмыстары мен жобаларды орындауды ұсыну. Мысалы, белгілі бір жанр бойынша презентация дайындау, шығармашылық жұмыстар жазу немесе сахналық қойылым дайындау.

Фольклорды оқытудың ұйымдастыру принциптері

Фольклорды оқыту үдерісінде белгілі бір ұйымдастыру принциптеріне негізделген әдіс-тәсілдерді қолдану маңызды. Бұл принциптер оқушылардың білімді терең меңгеріп, шығармашылық қабілеттерін дамытуға мүмкіндік береді. Фольклорды оқытуда қолданылатын негізгі ұйымдастыру принциптеріне мыналар жатады:

1. Белсенділік принципі: Оқушылардың фольклорға деген қызығушылығын арттыру және белсенді қатысуын қамтамасыз ету. Оқушыларға фольклорлық шығармаларды өздері талдап, пікір білдіруге мүмкіндік беру, шығармашылық жұмыстарды орындауға ынталандыру.

2. Шығармашылық пен тәуелсіздік принципі: Оқушыларға шығармашылық ізденістерге мүмкіндік беру, олардың өз бетімен жұмыс істеуіне жағдай жасау. Бұл принциптің негізінде оқушылардың пікірлерін ашық білдіріп, шығармашылық жобалар орындауға ынталандыру жатыр.

3. Ұжымдық жұмыс принципі: Оқушыларды топта жұмыс істеуге үйрету, бірлесіп жұмыс жасау арқылы мәселелерді шешуге, өзара пікір алмасуға үйрету. Бұл принцип оқушылардың қоғамдағы өзара қарым-қатынас дағдыларын дамытуға ықпал етеді.

4. Тұрақтылық пен үздіксіздік принципі: Фольклорды оқыту үдерісі үздіксіз, біртіндеп дамып отыратын болуы тиіс. Әрбір жаңа материал алдыңғы материалға негізделе отырып берілуі керек. Оқушылардың фольклорлық шығармаларға деген қызығушылығы мен түсінігі тұрақты дамып отыруы қажет.

5. Тәрбиелік ықпал принципі: Оқытудың барысында фольклордың тәрбиелік мәнін басты назарда ұстау. Оқушыларды халықтық құндылықтарға, адамгершілікке, ұлттық салт-дәстүрлерді құрметтеуге тәрбиелеу.

Қазақ фольклорын оқытудың әдістемелік негіздері фольклордың ұлттық және тәрбиелік мәнін толық түсіну мен оқыту үдерісін тиімді ұйымдастыруды қамтамасыз етеді. Оқушыларға қазақ фольклорының бай мұрасын, оның жанрлары мен көркемдік ерекшеліктерін дұрыс жеткізу, шығармашылық әдіс-тәсілдер арқылы оқу үдерісін қызықты әрі мазмұнды ету, ұлттық құндылықтарды дәріптеу маңызды мақсат болып табылады. Фольклорды оқыту әдістемесі әр оқушының рухани дамуына, дүниетанымының қалыптасуына және ұлттың мәдениетін құрметтеуге негізделген.

4-бөлім. Ұлттық құндылықтарды фольклор арқылы насихаттау жолдары

Қазақ халқының фольклоры — тек әдебиет саласы ғана емес, сондай-ақ ұлттық тәрбие мен мәдениеттің айнасы болып табылады. Қазақ фольклорының бай мұрасы халықтың рухани әлемін, мәдениетін, ұлттық құндылықтарын, тарихын терең көрсетеді. Оны оқыту арқылы жас ұрпаққа ұлттық құндылықтарды насихаттау, отансүйгіштік сезімін ояту, дәстүрлерді сақтап, жалғастыру маңызды міндет болып табылады. Осы бөлімде фольклор арқылы ұлттық құндылықтарды насихаттаудың жолдары мен әдістері қарастырылады.

4.1. Ұлттық құндылықтардың фольклордағы көрінісі

Қазақ фольклоры — ұлттың ғасырлар бойы қалыптасқан мәдениетін, салт-дәстүрлерін, әдет-ғұрыптарын, өмір салтын, дүниетанымын бейнелейтін ерекше құнды мұра. Әрбір фольклорлық шығарманың ішінде қазақ халқының ұлттық құндылықтары терең әрі кеңінен көрініс тапқан. Бұл құндылықтар:

1. Отбасы құндылықтары: Қазақ халқында отбасы — қоғамның негізгі бірлігі. Отбасындағы тәрбиенің маңызы зор. Қазақ фольклорында осы мәселе ерекше орын алады. Жырларда, аңыздарда, ертегілерде адалдық, құрмет, ұрпақтар арасындағы сыйластық, ата-ананы қадірлеу туралы әңгімелер жиі кездеседі.

   • Мысал: "Ер Төстік" ертегісінде батырдың өзінің отбасына, ағаларына деген құрметі мен адалдығы көрсетіледі.

2. Еңбек және адалдық: Қазақ халқы үшін еңбекқорлық, адалдық, әділдік үлкен құндылықтар болып табылады. Фольклор шығармаларында еңбекке деген құрмет, адал еңбектің бағасы мен маңызы кеңінен айтылады.

   • Мысал: "Қобыланды батыр" жырында батырдың халқы үшін жасаған ерліктері, адалдық пен батырлық мұраттары кеңінен суреттеледі.

3. Қонақжайлық: Қазақ халқының қонақжайлылығы, ашық-жарқын көңілі, әрдайым көмек көрсетуге дайын тұруы фольклорда айқын көрініс табады. Қонақтарды қарсы алу, сыйлау — халқымыздың ең жоғары құндылықтарының бірі.

   • Мысал: Қазақ халқының аңыздарында немесе эпостық жырларында қонақжайлылық пен құрметтілік ерекше дәріптеледі, мысалы, "Алпамыс батыр" жырында батырдың қонақтарды құрметтеп, адал қызмет көрсетуі туралы айтылады.

4. Адамгершілік және ұлылық: Фольклордағы кейіпкерлер әрдайым адамгершілік, мейірімділік, батырлық, адалдық қасиеттерімен ерекшеленеді. Бұл қасиеттер қазақ қоғамында жоғары бағаланып, халықтың рухани мұрасына айналған.

   • Мысал: "Қозы Көрпеш — Баян Сұлу" дастанында сүйіспеншілік пен адалдық, құрмет пен адамгершілік басты тақырып болып табылады.

4.2. Фольклорды ұлттық құндылықтарды насихаттау құралы ретінде пайдалану

Қазақ фольклорының жанрлары мен шығармалары арқылы ұлттық құндылықтарды насихаттау — әрбір оқушының бойында ұлттық мақтаныш сезімін оятуға көмектесетін маңызды процесс. Фольклорлық шығармалар оқушыларға қазақ халқының салт-дәстүрлерін, мәдениетін терең түсінуге мүмкіндік береді. Оны насихаттаудың бірнеше тиімді жолдары бар:

1. Фольклорлық шығармаларды оқыту арқылы ұлттық сана қалыптастыру:

Фольклорлық шығармаларды оқыту барысында олардың мәні мен мазмұнын талқылау арқылы оқушыларды қазақ халқының мәдениетіне, тарихына, ұлттық құндылықтарына баулу керек. Әсіресе, әрбір шығарманың тәрбиелік аспектісіне мән беріп, оның ұрпақ тәрбиесіне қосар үлесін түсіндіру маңызды.

• Мысал: "Ер Төстік" ертегісін оқыту кезінде батырлықтың, ержүректіліктің, қайсарлықтың маңызын түсіндіре отырып, адалдық, еңбекқорлық пен достықтың тәрбиелік мәнін көрсету.

2. Фольклорлық шығармаларды сахналау және көркемдеу:

Фольклорлық шығармаларды сахналау арқылы оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамытуға, олардың ұлттық мәдениетке деген қызығушылығын арттыруға болады. Бұл әдіс әсіресе оқушылардың ұлттық құндылықтарды терең сезінуіне және түсінуіне ықпал етеді.

• Мысал: "Қозы Көрпеш — Баян Сұлу" дастанын сахналау барысында оқушылар арасында сүйіспеншілік, құрмет, адалдық сияқты маңызды құндылықтарды тәрбиелеуге мүмкіндік бар.

3. Фольклорды заманауи форматта ұсыну:

Қазіргі заманғы технологияларды пайдалану арқылы фольклорды оқыту тиімділігін арттыруға болады. Мысалы, фольклорлық шығармаларды бейнемазмұн түрінде ұсыну, мультфильмдер мен анимациялар жасау, шығармаларды заманауи әдістермен сахналау оқушылардың қызығушылығын тудырады.

• Мысал: Қазақ халқының эпостық жырлары мен ертегілерін интерактивті дәрістер немесе мультимедиялық презентациялар арқылы таныстыру.

4. Қазақ халқының салт-дәстүрлерін фольклор арқылы көрсету:

Фольклор шығармалары арқылы оқушыларға қазақтың ұлттық салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптарын түсіндіруге болады. Фольклордағы түрлі әңгімелер мен аңыздар ұлттық салт-дәстүрлерді, тұрмыс-салтты, ұлттық ойындар мен мерекелерді бейнелейтін маңызды құрал болып табылады.

• Мысал: "Жеті жарғы" аңызын оқыту кезінде қазақ халқының құқықтық жүйесін, дәстүрлерін және қоғамдық тәртіпті түсіндіру.

4.3. Ұлттық құндылықтарды фольклор арқылы насихаттаудың әдістері мен стратегиялары

Ұлттық құндылықтарды жас ұрпақтың бойына сіңіруде фольклор – таптырмас тәрбие құралы. Фольклорлық мұра – халықтың рухани-мәдени дүниетанымының көрінісі ретінде адамның мінез-құлқын, дүниеге көзқарасын, өмір сүру салтын қалыптастыруда шешуші рөл атқарады. Оны жүйелі әрі нәтижелі түрде насихаттау үшін тиімді әдістер мен стратегияларды қолдану қажет.

Төменде ұлттық құндылықтарды фольклор арқылы насихаттауда қолдануға болатын әдістер мен педагогикалық стратегиялар ұсынылады:

1. Интерактивті оқыту әдістері

Бұл әдістер оқушылардың сабаққа белсенді қатысуына, өз ойларын еркін жеткізуіне және ұлттық дүниетаныммен байланыстыра отырып тереңірек түсінуіне ықпал етеді.

• «Миға шабуыл»: Фольклорлық шығармаларды оқығаннан кейін оқушыларға сұрақтар қойып, ұлттық құндылықтар туралы ойларын ортаға салу.

• «Топтық жұмыс» және «Ынтымақтастықта оқыту»: Мысалы, топтарға бір-бірінен бөлек мақал-мәтелдер, аңыздар немесе жырларды беріп, олардың мағынасын талдату арқылы ұлттық идеяны ашқызу.

• «Дебат», «Пікірталас»: Қай фольклорлық кейіпкер арқылы ұлттық мінезді тереңірек тануға болады? Осы сұрақ төңірегінде оқушылардың ой жарыстыруы.

2. Көрнекі-бейнелі оқыту стратегиялары

Фольклор – бейнелі тілмен өрілген, эмоция мен символға бай шығармашылық дүние. Оны оқытуда көрнекі әдістер өте тиімді.

• Сахналау / Театралдау: Фольклорлық шығармаларды (ертегі, аңыз, эпос) сахнада көрсету оқушылардың шығармашылық қабілетін ашып, мазмұнын терең түсінуге жол ашады.

• Видео/аудио құралдарды қолдану: Мысалы, жыршының термесін тыңдату арқылы оқушылар сол дәуірдегі рухты сезіне алады.

• Иллюстрациялық материалдар: Ұлттық киімдер, тұрмыстық бұйымдар, фольклорлық кейіпкерлердің суреттері арқылы оқушылардың көзбен көру арқылы есте сақтау қабілеті артады.

3. Зерттеушілік және жобалық әдістер

Бұл әдістер оқушының жеке қызығушылығы мен ізденісіне негізделеді, нәтижесінде ұлттық құндылықтарға терең бойлайды.

• Шағын ғылыми жоба: Мысалы, «Менің ауылымның аңыздары», «Отбасымыздағы мақал-мәтелдер қоры» тақырыптарында шағын зерттеу жасау.

• Фольклорлық экспедиция ұйымдастыру: Жергілікті қариялардан ауызша аңыз, ертегі жинау арқылы фольклорға құрмет қалыптастыру.

• Сынып бұрышы немесе қабырға газеті: «Ұлттық құндылық – ұлттың жаны» тақырыбында оқушылар дайындаған материалдарды көрнекі түрде жариялау.

4. Интеграциялық тәсілдер

Фольклорды тек әдебиет сабағында ғана емес, басқа пәндермен байланыстыра отырып оқыту оқушы дүниетанымын кеңейтеді.

• Тарихпен байланыс: Аңыздар мен жырлардағы тарихи тұлғаларды талдау.

• Музыкамен байланыс: Термелер мен жырларды тыңдау арқылы саз бен сөз үндестігін сезіну.

• Бейнелеу өнерімен байланыс: Фольклорлық кейіпкерлердің бейнесін салу.

5. Тәрбиелік іс-шаралар жүйесі

Фольклорды ұлттық құндылық көзі ретінде насихаттауда сыныптан тыс жұмыстар да маңызды рөл атқарады.

• «Фольклор әлеміне саяхат» апталығы: Арнайы күндерге бөлінген іс-шаралар (ертегі айту күні, мақал-мәтел жарысы, батырлар жыры байқауы).

• Ұлттық құндылықтар клубы: Мектеп ішінде ұлттық өнер, сөз өнері, шежіре үйрену бағытында жұмыс істейтін тұрақты үйірме.

• Отбасымен байланысты іс-шаралар: «Атамнан естіген аңыз», «Әжемнің ертегісі» атты шығармашылық байқаулар арқылы отбасылық мұраны бағалау.

6. Цифрлық технологияларды пайдалану

• Фольклорлық подкасттар мен бейнематериалдар жасау: Оқушылар өздері фольклорлық мәтіндерді оқып, оларды өңдеп, цифрлық форматта жариялау арқылы жаңаша көзқарас қалыптастырады.

• Онлайн-викториналар, Kahoot, Quizizz сияқты платформалар арқылы фольклорлық білімді тексеру.

Фольклор – тек өткеннің қалдығы емес, бүгінгі ұрпаққа жол көрсететін, рухани дүниесін байытатын мәңгілік қазына. Оны жүйелі, сан қырлы, шығармашылық әдістермен оқыту — ұлттық құндылықтарды санаға сіңірудің ең тиімді жолы. Оқушы тек фольклорды үйреніп қана қоймай, сол арқылы ұлттық рухты сезінуге, өз мәдениетіне мақтанышпен қарауға, елін сүйетін тұлға болып қалыптасуға мүмкіндік алады.

Қазақ фольклоры — халықтың ұлттық құндылықтарын сақтап, ұрпақтан ұрпаққа жеткізетін құнды мұра. Фольклорды оқыту арқылы оқушыларды ұлттық құндылықтарға тәрбиелеу, олардың дүниетанымын кеңейту, қазақ мәдениетіне деген қызығушылықтарын арттыру маңызды. Фольклорлық шығармалар тек әдебиет қана емес, адамгершілік, патриотизм, адалдық, еңбекқорлық, қонақжайлылық, ұлттың салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптарын насихаттайтын құнды тәрбие құралы болып табылады.

5-бөлім. Фольклор және заманауи білім беру талаптары

Бүгінгі білім беру кеңістігі оқушылардың ұлттық құндылықтар мен мәдени мұраға деген құрметін қалыптастыра отырып, оларды заман талабына сай жан-жақты дамыған тұлға ретінде тәрбиелеуді көздейді. Осы тұрғыда қазақ фольклорын оқу-тәрбие үдерісіне енгізу – маңызды міндеттердің бірі. Фольклор – халқымыздың рухани-мәдени айнасы ғана емес, сонымен қатар қазіргі білім беру талаптарына сай құндылықтық бағдар беретін тәрбие көзі. Бұл бөлімде фольклорды заманауи білім беру жүйесінде қолдану мүмкіндіктері мен тиімді әдіс-тәсілдері қарастырылады.

Қазіргі білім беру жүйесі тұлға дамуына бағытталған. Оқушылардың бойына функционалдық сауаттылық, креативтілік, сыни ойлау, азаматтық жауапкершілік сияқты дағдыларды қалыптастыру – басты мақсаттардың бірі. Бұл міндеттерді жүзеге асыруда фольклордың мазмұндық әлеуеті үлкен рөл атқара алады.

Заманауи білім беру мынадай талаптарға негізделеді:

• Оқушы тұлғасының жан-жақты дамуы;

• Ұлттық және жалпыадамзаттық құндылықтарға бейімдеу;

• Интеграцияланған білім беру (пәнаралық байланыс);

• Ақпараттық-коммуникациялық технологияларды қолдану;

• Танымдық қызығушылық пен шығармашылық қабілетті дамыту.

Фольклор – тек өткеннің емес, болашақтың да құралы. Оның мазмұнында адамгершілік, патриотизм, отбасылық тәрбие, еңбексүйгіштік, ерлік пен әділдік сынды құндылықтар тұнып тұр. Бұл ұғымдар бүгінгі жас ұрпаққа қажетті тұлғалық қасиеттермен ұштасып жатыр.

Фольклор арқылы заманауи құзыреттерді дамыту:

• Сыни ойлау: Фольклорлық кейіпкерлердің іс-әрекетіне баға беру, олардың шешімдерін талдау.

• Коммуникативтік дағды: Ертегі, аңыз мазмұнын әңгімелеу, пікір алмасу, сахналық көріністер арқылы сөйлеу қабілетін дамыту.

• Шығармашылық: Ертегінің жалғасын құрастыру, мақал-мәтелдермен эссе жазу, аңыз бойынша комикс жасау.

• Ұлттық таным: Халықтық дүниетанымға негізделген ұғымдарды (аруақ, обал, сауап, кие, ата-баба рухы) талдау арқылы мәдени кодты тану.

Цифрлық білім беру кеңістігінде фольклорды қолдану

Бүгінде білім беру процесі цифрлану үстінде. Бұл өзгеріс фольклорды оқыту тәсілдеріне де ықпал етіп отыр. Жаңа форматтағы оқыту әдістері оқушының назарын ұстап тұруға, қызығушылығын оятуға сеп болады.

Қолдануға болатын заманауи тәсілдер:

• Фольклорлық подкасттар мен бейнебаяндар: Оқушылар өздері таңдаған ертегі немесе аңызды оқып, аудиоформатта жариялайды.

• Мультимедиялық презентациялар: Аңыз, ертегі немесе мақал-мәтелді визуалды мазмұнда ұсыну.

• Геймификация: Фольклорлық викториналар, онлайн-сұрақ-жауап, Kahoot немесе Quizizz платформаларын қолдану.

• AR/VR технологиялар: Ұлттық ертегілердің кейіпкерлерін кеңейтілген немесе виртуалды шындық арқылы таныту (мүмкіндікке қарай).

Фольклор мазмұны тек әдебиетпен ғана шектелмейді. Оны тарих, география, музыка, бейнелеу өнері, технология, информатика пәндерімен байланыста қолдануға болады.

Мұғалімдерге арналған әдістемелік ұсыныстар

1. Сабақ құрылымында фольклорды кіріктіру: Әдебиет сабағына қосымша ретінде мақал-мәтелдерді, нақыл сөздерді сабақ басында қолдану.

2. Оқушының жеке тәжірибесін ескеру: Оқушының отбасы тарихынан немесе туған жеріне байланысты аңыз-әңгімелерді зерттеуге ынталандыру.

3. Фольклорлық жобалар: Мысалы, "Ауыл шежіресі", "Мен білетін көне сөздер", "Батыр бабалар ізімен" жобаларын орындау.

4. Құндылыққа бағытталған сұрақтар: «Бұл аңыздан қандай өмірлік сабақ алдың?», «Бұл мақал қай жағдайда қолданылар еді?» секілді бағыттаушы сұрақтар қою.

Қазақ фольклоры – заманауи білім беру талаптарына толық сай келетін, жас ұрпақты ұлттық рухта тәрбиелеуге бағытталған, рухани мазмұны терең әдістемелік құрал. Бүгінгі мұғалімнің міндеті – осы құндылықты жаңаша форматта оқушыға ұсыну, оның ұлттық болмысын сақтай отырып, жаһандық көзқарасын қалыптастыру. Осылайша фольклор – тек өткеннің емес, болашақтың да тіліне айналады.

6-бөлім. Сыныптан тыс жұмыстар: байқау, қойылым, әдеби кеш

Сыныптан тыс жұмыстар — оқушылардың шығармашылық қабілетін дамытып, ұлттық мәдениетке, халық мұрасына деген қызығушылығын арттыруда маңызды рөл атқаратын білім беру үдерісінің бір бөлігі. Фольклор негізінде ұйымдастырылатын байқаулар, қойылымдар мен әдеби кештер оқушылардың көркемдік-эстетикалық талғамын қалыптастырып, ұлттық құндылықтарды игеруіне, адамгершілік қасиеттерді бойына сіңіруіне мүмкіндік береді.

Бұл бөлімде фольклор негізіндегі сыныптан тыс іс-шаралардың мазмұны мен ұйымдастыру жолдары қарастырылады.

1. Фольклорлық байқаулар

Фольклорлық байқаулар – оқушылардың фольклорлық мәтіндермен жұмыс жасау қабілетін, танымдық қызығушылығын, сөйлеу мәдениетін және ұлттық дүниетанымын дамытуға бағытталған тиімді құрал.

Байқау түрлері:

• «Ертегі айтушы» байқауы:

  • Мақсаты: оқушыны ертегі мазмұнын мәнерлеп айтуға машықтандыру.

  • Қатысушылар өз таңдаған халық ертегісін жаттап немесе авторлық нұсқада айтып шығады.

  • Бағалау критерийлері: тіл тазалығы, мәнерлеп айту, сахналық шеберлік.

• «Мақал-мәтел – халық даналығы» сайысы:

  • Мақсаты: мақал-мәтелдерді есте сақтау, мағынасын ашу және қолдану қабілетін дамыту.

  • Түрі: сұрақ-жауап, мағына түсіндіру, тақырыптық мақал-мәтелдер жинау.

• «Фольклор білгірі» интеллектуалдық сайысы:

  • Мақсаты: фольклор жанрлары мен кейіпкерлерін тану арқылы оқушының білімін тексеру.

  • Түрі: тест, жұмбақ шешу, аңыз кейіпкерлерін сәйкестендіру, «Кім жылдам?» ойыны.

2. Театралдық қойылымдар

Фольклорлық шығармаларды сахналау — оқушыны кейіпкердің мінез-құлқымен таныстырып, сахналық мәдениетті қалыптастырумен қатар, ұлттық рухты сіңірудің әсерлі жолы.

Ұйымдастыру жолдары:

• Шығарманы таңдау: Оқушылар жас ерекшелігіне сай ертегі, аңыз немесе жыр үзіндісі таңдалады.

• Сценарий дайындау: Мұғалім жетекшілігімен қысқартылған, көркемделген нұсқа әзірленеді.

• Рөлдерге бөлу: Оқушылардың қабілетіне қарай кейіпкерлер тағайындалады.

• Костюм және декорация: Ұлттық нақыштағы элементтер қосу ұсынылады (киіз үй, домбыра, ұлттық киім).

• Қойылым көрсету: Мектепішілік шараларда немесе ата-аналармен бірлескен кештерде сахналанады.

Қойылым тақырыптарына мысалдар:

• «Ер Төстік» – батырлық пен адалдық жайлы;

• «Толағай» – отансүйгіштік пен құрбандық;

• «Қобыланды батыр» жырынан үзінді – ерлік пен әділдік;

• «Алдар Көсе мен бай» – әділет пен тапқырлық.

3. Әдеби-фольклорлық кештер

Әдеби кеш — фольклорды тереңнен түсініп, оның тәрбиелік мәнін ұғындыруға арналған сыныптан тыс жұмыс формасы. Мұндай кештер оқушыларға рухани әсер етумен қатар, олардың шығармашылық және сөйлеу мәдениетін қалыптастырады.

Кеш өткізу үлгісі:

Тақырып:
«Халық мұрасы – ұрпаққа аманат» / «Сөздің көркі – мақал, істің көркі – ақыл»

Мақсаты:
Оқушыларды қазақ фольклоры арқылы адамгершілікке, ұлттық мақтанышқа, ата-баба дәстүрін құрметтеуге баулу.

Кеш құрылымы:

1. Кіріспе сөз: Фольклордың мәні туралы мұғалім сөзі немесе оқушы баяндамасы.

2. Фольклорлық көрініс: Қысқаша қойылым (ертегі немесе аңыздан).

3. Оқушылар шығармашылығы: Оқушылардың фольклорға негізделген өлеңдері, эсселері, жаңылтпаш айтып жарысу.

4. Домбырамен терме/жыр орындау: Жыраулық дәстүрге еліктеу.

5. Мақал-мәтел сайысы: Қатысушылар мағынасына сай мақал айтып жарысады.

6. Қорытынды: Ұстаз немесе құрметті қонақтың сөз сөйлеуі.

4. Қосымша идеялар мен ұсыныстар

• Фольклор апталығы ұйымдастыру:

  • Әр күнді фольклор жанрына арнау: «Ертегі күні», «Мақал-мәтел күні», «Жыр күні», т.б.

• «Фольклор мұрасы» альбомы: Оқушылар өз қолымен жасаған көрнекі альбом (қолдан жазылған аңыз, сурет, мақал, бейнежазба сілтемесі).

• Сынып блогы немесе онлайн-парақша: Оқушылар жазған фольклорлық эсселер, авторлық ертегілер мен жазбалар жарияланатын онлайн алаң.

Сыныптан тыс жұмыстар – фольклорды оқытудың ажырамас әрі маңызды бөлігі. Бұл бағыттағы байқаулар, сахналық қойылымдар мен әдеби кештер оқушылардың танымдық, эстетикалық, ұлттық-мәдени тәрбиесін қалыптастырады. Ең бастысы — бұл жұмыстардың бәрі балалардың жүрегіне ұлттық рух пен елжандылықты сіңіруге бағытталады.

6.1. Шығармашылық жұмыстар мен жобалау тапсырмалары

Қазақ фольклорын мектеп оқушыларына оқытуда шығармашылық жұмыстар мен жобалау әдістерін қолдану – оқушылардың өз бетімен ізденуіне, шығармашылық әлеуетін ашуға, ұлттық құндылықтарды терең түсініп, оларды өмірмен байланыстыра білуге мүмкіндік береді. Бұл тапсырмалар оқушыны тек тыңдаушы ғана емес, зерттеуші, ой толғаушы, көркем шығарма жасаушы тұлға ретінде қалыптастыруға бағытталған.

Мақсаты:

• Фольклорлық мұраны зерттеу арқылы оқушының шығармашылық, зерттеушілік қабілеттерін дамыту;

• Оқушылардың ұлттық болмысқа қызығушылығын арттыру;

• Фольклор негізінде жобалық ойлау мен дербес жұмыс жүргізу дағдыларын қалыптастыру;

• Эстетикалық, көркемдік талғам мен әдеби тіл байлығын дамыту.

Мысал ретінде қолдануға болатын шығармашылық тапсырмалар

1. «Ертегіні өзімше аяқтаймын»

• Мақсаты: Оқушының ойлау мен қиялдау қабілетін дамыту.

• Міндет: Дәстүрлі ертегінің соңын оқушы өзі жалғастырып жазады немесе жаңа, заманауи нұсқасын ұсынады.

• Нәтиже: Авторлық ертегі мәтіні немесе көркем шығарма.

2. «Менің отбасымдағы фольклор» жобасы

• Мақсаты: Оқушының ата-анасы, атасы мен әжесі арқылы отбасылық мәдени мұраны жинақтау.

• Міндет: Оқушы отбасынан ауызша айтылатын ертегі, аңыз, мақал-мәтелдер, тыйым сөздерді жинақтап, шағын зерттеу жүргізеді.

• Нәтиже: Альбом, презентация немесе қабырға газеті.

3. «Фольклор кейіпкері – менің замандасым» шығармашылық эссе

• Мақсаты: Фольклор мен қазіргі өмірді байланыстыру.

• Міндет: Оқушы бір фольклорлық кейіпкердің бейнесін қазіргі қоғам контексінде сипаттап жазады.

• Мысалы: "Алдар Көсе бүгінгі қоғамда болса, не істер еді?"

• Нәтиже: Эссе немесе көркем шығарма.

4. «Мақал-мәтелдер әлемі» постер жасау

• Мақсаты: Мақал-мәтелдердің тәрбиелік мағынасын талдау.

• Міндет: Таңдалған тақырыпқа (еңбек, достық, білім, батырлық) байланысты мақал-мәтелдерді жинақтап, олардың мағынасын иллюстрация түрінде көрсету.

• Нәтиже: Қабырға постері, слайд-презентация.

5. «Батырлар жыры – ұлттық кодтың айнасы» жобалық жұмыс

• Мақсаты: Батырлар жыры арқылы ұлттық рухты ұғындыру.

• Міндет: Жырдың құрылымын, кейіпкерлерін зерттеу, тәрбиелік мәнін ашу.

• Қосымша: Жыр үзіндісін жатқа айту, жырды аудио/бейнеформатқа түсіру.

• Нәтиже: Жобалық баяндама, буклет, бейнеролик.

Жобалау тапсырмаларын ұйымдастыру тәсілдері

Бағалау критерийлері

• Мазмұн тереңдігі мен шынайылығы;

• Шығармашылық көзқарас, тың идея;

• Ұлттық құндылықтардың көрінісі;

• Жұмыстың көркемделуі, сауаттылығы;

• Қорғау барысында сөйлеу мәдениеті.

Фольклорға негізделген шығармашылық және жобалық тапсырмалар оқушыларды тек ақпаратты меңгеруші емес, өз халқының рухани мұрасына жанашыр, ізденімпаз әрі ойлы тұлға етіп тәрбиелейді. Мұндай тапсырмалар балалардың тіл байлығын, ұлттық санасын, шығармашылық ойлауын дамытумен қатар, халық ауыз әдебиетіне деген қызығушылықты арттырады.

6.2. Құндылыққа негізделген білім: нәтижеге бағытталған тәсіл

Қазіргі білім беру жүйесі тек пәндік біліммен шектелмей, оқушылардың адами қасиеттерін қалыптастыруға, тұлғалық дамуына, елжандылық пен рухани жаңғыруға негізделген. Осы бағытта құндылыққа негізделген білім– тәрбие мен оқытудың өзегі ретінде қарастырылады. Қазақ фольклоры – осы құндылықтарды бала санасына терең сіңірудің бірегей мәдени-рухани құралы.

Құндылыққа негізделген білім дегеніміз не?

Құндылыққа негізделген білім – оқушының ішкі рухани әлемін байытып, адамгершілік, әділдік, ынтымақ, құрмет, жауапкершілік, отансүйгіштік сынды базалық моральдық-этикалық қасиеттерді қалыптастыруға бағытталған білім беру моделі. Бұл тәсіл оқытудың мазмұны мен әдістемесін құндылықтар жүйесіне негіздей отырып ұйымдастыруды талап етеді.

Фольклор мен құндылықтар үндестігі

Қазақ фольклорында берілетін рухани, адами, ұлттық құндылықтар – бұл тәсілдің мазмұндық тірегі. Мысалы:

Нәтижеге бағытталған тәсіл дегеніміз не?

Нәтижеге бағытталған тәсіл – оқу үдерісінің соңында оқушыда қандай білім, дағды, көзқарас, мінез-құлық қалыптасуы қажет екенін нақтылап, сол мақсатқа бағытталған оқыту түрі. Бұл тәсілде оқушының танымдық, шығармашылық, әлеуметтік және эмоциялық дамуы кешенді түрде бағаланады.

Құндылыққа негізделген білім мен нәтижеге бағытталған тәсілді фольклор арқылы біріктіру жолдары

1. Сабақ мақсаты – құндылықпен нақты байланыста болуы тиіс

Мысалы:
Сабақтың мақсаты: «Ертегі мазмұнын түсіну» емес,
«Ертегі арқылы жақсылық пен зұлымдықты ажырата білу, әділдік құндылығын ұғыну» болуы керек.

2. Оқыту әдістері – бала бойындағы құндылықты дамытуға бағытталуы керек

• Диалогтік оқыту: «Бұл кейіпкердің іс-әрекетіне сен қандай баға берер едің?»

• Рөлдік ойын: Адалдық пен сатқындық бейнеленген сахналық көрініс көрсету.

• Топтық жұмыс: «Топпен бірге батырлық туралы мақал-мәтел тауып, оның бүгінгі өмірмен байланысын түсіндір».

3. Сабақ соңында рефлексия – қандай құндылықты түсінгенін өз сөзімен айтып беру

Мысалы:

• «Бүгін мен ерлік дегеннің нағыз мағынасын түсіндім...»

• «Мені ертегідегі Шыңғыс хан емес, кішіпейіл данышпан қарт таңғалдырды...»

Бағалау – құндылық пен нәтиженің көрінісі ретінде

Сыныптан тыс іс-шаралар арқылы нәтижеге жету

• Тақырыптық әдеби кеш: «Адалдық – ұлы қасиет», «Батырлық пен ерлік – ұлттың тірегі»

• Құндылық бойынша фольклор көрмесі: «Ұқыптылық туралы мақалдар», «Қонақжайлық – қазақтың қазынасы»

• Құндылықтар альбомы: Әр оқушы өзі таңдаған құндылыққа байланысты мақал, ертегі, аңызды жинап, сурет салады немесе жазады.

Құндылыққа негізделген білім мен нәтижеге бағытталған тәсіл — бір-бірімен үйлесімді ұштасқан, оқушыны жан-жақты дамытатын заманауи білім беру моделі. Қазақ фольклоры – бұл модельді жүзеге асыруда мазмұны бай, тәрбиелік әлеуеті зор, тілдік және рухани негізі терең құрал. Білім мазмұнын осы бағытта ұйымдастыру – оқушыны тек білімді ғана емес, адамгершілігі жоғары, ұлттық болмысын қадірлейтін тұлға ретінде тәрбиелеудің сенімді жолы.

6.3. Қосымша материалдар (мәтіндер, тесттер, суреттер, QR ресурстар)

Қазақ фольклорын тиімді оқыту мен ұлттық құндылықтарды насихаттауда қосымша материалдардың маңызы зор. Олар оқушылардың пәнге қызығушылығын арттырып, танымдық әрекетке тартуға, теориялық білімді практикамен ұштастыруға мүмкіндік береді. Бұл бөлімде фольклорды оқытуда пайдалануға болатын түрлі мәтін үлгілері, тест тапсырмалары, иллюстрациялар мен заманауи QR ресурстар ұсынылады.

1. Мәтін үлгілері

Фольклор жанрларын оқытуда қолдануға болатын шағын мәтіндер:

Ертегі үлгісі (үзінді):

«Баяғыда бір кедейдің жалғыз ұлы болыпты. Ол ештеңеден қорықпайтын батыл бала екен. Бір күні ел ішін жау шапқанда, сол бала атына мініп, жауға қарсы шығыпты. Жолда оған сиқырлы таяқ пен адал дос кезігеді…»

Міндет: Оқиғаның жалғасын құрап жаз.

Аңыз үлгісі:

«Күлтегін» жазуынан үзінді (қарапайым тілмен): "Түрік халқы үшін күндіз отырмадым, түнде ұйықтамадым. Атам – Елтеріс қаған, анам – Ұмай ана. Түріктің елін ел еттім."

Тапсырма: Бұл аңыздан қандай құндылықты байқауға болады?

Мақал-мәтелдер:

• Еңбексіз күн жоқ, тұзсыз дәм жоқ.

• Батыр туса – ел ырысы, жаңбыр жауса – жер ырысы.

• Көппен көрген ұлы той.

Тапсырма: Мақалдың тәрбиелік мәнін түсіндір.

2. Тест тапсырмалары (бағалау мақсатында)

? 1-нұсқа. Фольклорға қатысты тест (5-сынып)
1. Қазақ фольклоры дегеніміз не?
A) Ғылыми еңбек
B) Халық ауыз әдебиеті
C) Авторлық шығарма
D) Шетел әдебиеті
✅ Дұрыс жауап: B

2. «Алдар көсе» қандай фольклор жанрына жатады?
A) Аңыз
B) Жыр
C) Ертегі
D) Мақал
✅ Дұрыс жауап: C

3. «Еңбек етсең – емерсің» деген мақалдың мәні:
A) Бақыт тілеу
B) Еңбекке баулу
C) Дос табу
D) Тіл үйрену
✅ Дұрыс жауап: B

3. Суреттер мен иллюстрациялар

Оқушылардың көру арқылы қабылдау қабілетін арттыру үшін:

Ертегі кейіпкерлерінің иллюстрациялары:

• Алдар Көсе, Тазша бала, Ер Төстік, Жезтырнақ

• Батырлар жырына арналған суреттер (Қобыланды, Алпамыс, т.б.)

Ұлттық ою-өрнектер мен киімдер:

• Этнографиялық суреттер арқылы дәстүр мен мәдениетті түсіндіру

Сахналық қойылым фото-көріністері:

• Мектептегі фольклорлық кештерден алынған бейнелер

4. QR-код арқылы онлайн ресурстар

Мектеп оқушылары үшін интерактивті материалдарға QR-кодпен өту – білімді қызықты әрі тиімді меңгерудің жолы.

YouTube бейнесабақтар:

• «Қазақ ертегілері» анимациялық мультфильмдер жинағы

• Жыршы Баубек Бұлқышевтың «Қобыланды батыр» орындауы

Online викторина:

• Kahoot! «Фольклор әлемі» ойыны (мұғалім өзі басқаша да құра алады)

✅ «Қазақ фольклоры – рухани қазына» викторинасы

Мақсаты: Оқушылардың фольклорлық білімін тексеру, қызығушылығын арттыру, ұлттық сана мен құндылықты қалыптастыру.

I бөлім. Қарапайым сұрақтар (иә/жоқ немесе таңдау)

1. Ертегі – фольклор жанрына жата ма?
   → ✅ ИӘ

2. «Қобыланды батыр» – аңыздар қатарына жатады ма?
   → ❌ ЖОҚ (Бұл — батырлық жыр)

3. Алдар Көсе – ақылды, әділ, әзілқой кейіпкер ме?
   → ✅ ИӘ

4. Мақал-мәтелдерде нақыл сөздер мен өмірлік тәрбие бар ма?
   → ✅ ИӘ

5. «Тазша бала» – жыр кейіпкері ме?
   → ❌ ЖОҚ (Бұл – ертегі кейіпкері)

II бөлім. Көп таңдаулы сұрақтар

6. Қазақ фольклорының қай жанрында өмірлік сабақ беретін қысқа сөздер кездеседі?
   A) Аңыз
   B) Ертегі
   C) Мақал-мәтел ✅
   D) Жыр

7. Қай кейіпкер айлакерлігімен байларды алдайды?
   A) Ер Төстік
   B) Алдар Көсе ✅
   C) Қобыланды
   D) Тазша бала

8. «Батырлар жырына» жататын шығарманы белгілеңіз:
   A) «Алдар Көсе»
   B) «Ер Төстік»
   C) «Қобыланды батыр» ✅
   D) «Жиренше шешен»

9. Төмендегі қай фольклорлық жанрда батырлық пен ерлік жырланады?
   A) Жұмбақ
   B) Батырлар жыры ✅
   C) Аңыз
   D) Мақал

10. Қай жанрда табиғат құбылыстары, жаратылыс туралы қызықты оқиғалар баяндалады?
    A) Аңыз ✅
    B) Ертегі
    C) Жыр
    D) Мақал

III бөлім. Толықтыру тапсырмалары

11. «Еңбек түбі – ...»
    → ✅ Береке

12. «Тазша бала» ертегісінде қандай қасиет көрінеді?
    → ✅ Тапқырлық, шапшаңдық

13. «Қобыланды батырдың» тұлпарының аты кім?
    → ✅ Тайбурыл

14. «Бірлік болмай, тірлік болмас» мақалы нені үйретеді?
    → ✅ Ынтымақтың маңызын

15. Аңыздарда кімдер туралы айтылады?
    → ✅ Тарихи тұлғалар мен елге еңбегі сіңген адамдар

IV бөлім. Жұмбақ (жауабын тап)

16. Қыста ақ, жазда жоқ – бұл не?
    → ✅ Қар

17. Қанаты бар, ұшпайды. Суы бар, ішпейді.
    → ✅ Бұлт

18. Аяғы жоқ, жүрмейді, өзі сөйлеп тұрмайды,
    Ұстасаң – қолға тұрмайды.
    → ✅ Жел

V бөлім. «Дұрыс-бұрыс» (True/False)

19. Толғау – ойын-сауық жанры.
    → ❌ Бұрыс (Ол — терең ой, философиялық жанр)

20. Жұмбақ – баланы логикалық ойлауға үйретеді.
    → ✅ Дұрыс

Қорытынды ұсыныс:

• Бұл сұрақтарды топтық жарыс, интерактивті Kahoot ойыны немесе "Brain-ring" форматында қолдануға болады.

• Әр дұрыс жауапқа жұлдызша, баға, стикер немесе бонус ұпай беріп ынталандыру ұсынылады.

Цифрлық оқулықтар мен тесттер:

• Bilimland.kz, Daryn.online платформаларындағы фольклор сабақтары

Сайттар:

• Әдебиет порталы: https://adebiportal.kz

• Қазақ фольклорының цифрлық архиві: https://folk.kz

QR үлгі:
Қазақтың батырлар жыры — YouTube

5. Қосымша ұсыныс: «Фольклорлық дәптер»

Мұғалім оқушылармен бірге жеке жұмыс дәптерін жасай алады, мұнда:

• Таңдаған мақал-мәтелін жазып, сурет салады

• Аңыз бойынша кейіпкерге мінездеме береді

• «Фольклордағы менің құндылығым» тақырыбында эссе жазады

• QR-кодпен бейнематериал қарайды да, ой бөліседі

Қосымша материалдар — фольклорлық білім беруді мазмұнды, көркем әрі заманауи форматта ұйымдастырудың кілті. Мәтіндер, тесттер, визуал мен QR ресурстар сабақтың танымдық, тәрбиелік және шығармашылық деңгейін көтеруге ықпал етеді. Олар оқушыны қызықтырып, ұлттық мұраны терең әрі саналы түрде меңгеруге жетелейді.

Қорытынды

Қазақ фольклоры – ұлттың рухани өзегі, халық даналығының көркем бейнеленген көрінісі. Ол ғасырлар бойы атадан балаға мирас болып, ұрпақ тәрбиесінің негізіне айналған. Бұл әдістемелік құралда қазақ фольклорының ұлттық құндылықтарды насихаттаудағы орны мен маңызы кеңінен талданып, мектеп оқушыларына арналған мазмұнды және заманауи оқыту әдістері ұсынылды. Фольклор тек өткеннің мұрасы емес, ол – қазіргі заман ұрпағына бағытталған өнеге, өмірлік тәжірибе. Оның әр жанры – ертегі, аңыз, жыр, толғау, мақал-мәтел – оқушы бойына адами қасиеттерді, елге, жерге, тілге деген сүйіспеншілікті сіңіруге, ұлттық сананы қалыптастыруға ықпал етеді.

Әдістемелік құралда фольклорды білім беру процесінде тиімді пайдаланудың әдіс-тәсілдері, сабақтан тыс шығармашылық жұмыстар, жобалық-зерттеу тапсырмалары, ұлттық құндылықтарды дарыту жолдары жан-жақты қарастырылды. Сонымен қатар, заманауи білім беру талаптарына сай фольклорды цифрлық форматта, құндылыққа негізделген тәсіл арқылы оқыту ұсынылды. Бұл – дәстүр мен технологияның үйлесімді сабақтастығы.

Ұлттық тәрбие – ұлт болашағы. Демек, фольклорды терең меңгеріп, оны күнделікті оқу-тәрбие үдерісіне ендіру – оқушының рухани дүниесін байытып, тарихи жады мен мәдени түптамырын нығайтады. Оқушылар тек білім ғана емес, халқына, салт-дәстүріне, тіліне құрметпен қарайтын, ұлттық болмысты қадірлейтін тұлға ретінде қалыптасады.

Құралда ұсынылған мазмұн мен әдістемелерді тәжірибеге енгізу – пән мұғалімдерінің шығармашылық ізденісі мен кәсіби шеберлігін талап етеді. Әр ұстаз өз оқушыларының жас ерекшелігі мен деңгейіне сай әдіс түрлерін икемдеп, шығармашылықпен қолдана алса, қазақ фольклоры – тек әдебиет сабағының нысаны емес, рухани тәрбиенің қуатты құралына айналады.

Қазақ фольклоры — халықтың ғасырлар бойы жинақтаған өмірлік тәжірибесі мен дүниетанымының көркем шежіресі. Бұл мұраның тәрбиелік мәні, танымдық күші, эстетикалық әсері – оқушының рухани дамуы мен ұлттық сана-сезімінің қалыптасуына орасан зор ықпал етеді. Сол себепті де оны мектепте жүйелі, мақсатты және қазіргі заман талаптарына бейімделген әдістемемен оқыту — заман талабы.

Қазіргі ақпараттық ғасырда оқушының қызығушылығын ояту, ұлттық мәдениетке деген құрметін арттыру – мұғалімнің әдістемелік ізденісі мен шығармашылық шеберлігіне байланысты. Фольклорды оқытуда оқушы тек тыңдаушы немесе жаттаушы емес, зерттеуші, талдаушы, көркем бейнені түсінуші, тіпті орындаушы рөлінде бола алуы керек. Бұл әдістемелік құрал — мұғалімдерге сол бағытта бағыт-бағдар беретін тәжірибелік құрал ретінде ұсынылады.

Ұлттық тәрбие — жай ұран немесе ұғым емес, ол – нақты мазмұн, нақты әдіс, нақты әрекет. Қазақ фольклорын оқыту – сол тәрбиені жүзеге асырудың ең табиғи әрі тиімді жолы. Әр ертегі мен жыр, мақал мен аңыз — жас ұрпақтың ішкі жан дүниесіне үн қатып, олардың дүниетанымына әсер ететін қуатты рухани күш.

Сондықтан бұл құралда ұсынылған идеялар, әдістер мен мазмұндық бағыттар – тек тіл мен әдебиет пәні мұғалімдеріне емес, сондай-ақ тәрбие жұмысына, сыныптан тыс шығармашылық бағыттарға, жалпы білім беру процесіне икемдеп пайдалануға толық жарамды. Бұл – ұлттық мұраны ұрпақпен сабақтастыруға арналған нақты қадам.

Қорытындылай келе, әдістемелік құрал мынадай нәтижелерге бағытталады:

• Оқушылардың фольклорлық білімін тереңдету;

• Ұлттық құндылықтарға негізделген тұлғалық тәрбиені жүзеге асыру;

• Мұғалімдердің әдістемелік мүмкіндігін кеңейту;

• Заманауи оқыту технологиясы мен дәстүрлі мазмұнды үйлестіру;

• Фольклор арқылы ұлттық болмыс пен мәдени жадыны сақтауға үлес қосу.

Қазақ фольклоры – өткеннің емес, болашақтың үндеуі. Ұлттық рухты оятатын, ұрпақ санасына сәуле құятын осынау рухани мұраны мектеп қабырғасынан бастап жүйелі түрде оқыту – ұлт келешегіне жасалған маңызды қадам.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

1. Қазақ фольклоры. — Алматы: «Атамұра» баспасы, 2006.

2. Қазақ әдебиеті тарихы. — Алматы: «Жазушы» баспасы, 2000.

3. Нұрпейісов, Ә. Қазақ фольклоры және оның педагогикалық мәні. — Алматы: «Мектеп» баспасы, 2010.

4. Қазақ халық әдебиеті. — Алматы: «Ғылым» баспасы, 2013.

5. Мұқанова, Ә. Қазақ халқының фольклоры мен ауыз әдебиеті. — Алматы: «Білім» баспасы, 2005.

6. Жұмабек, Т. Ұлттық тәрбие және қазақ фольклоры. — Астана: «Фолиант» баспасы, 2015.

7. Мұхамедиев, Қ. Қазақ фольклорының жанрлары мен олардың ерекшеліктері. — Алматы: «Қазақ университеті» баспасы, 2008.

8. Тұрсынбеков, М. Қазақ әдебиеті. — Алматы: «Рауан» баспасы, 1997.

9. Сейітов, Ә. Қазақ халқының аңыздары мен олардың тәрбиелік мәні. — Алматы: «Алматы кітап» баспасы, 2012.

10. Қазақстан Республикасының білім беру стандарттары. — Астана: «Мектеп» баспасы, 2014.

11. Қазақ фольклоры мен әдебиеттануының тарихы. — Алматы: «Нұр-Медиа» баспасы, 2016.

12. Әбішев, А. Қазақ әдебиетінің фольклорлық негіздері. — Алматы: «Мұра» баспасы, 2011.

13. Қазақ халық педагогикасы. — Алматы: «Шыңғыс» баспасы, 2010.

14. Құрманғалиұлы, Ә. Қазақ фольклорының тілдік және стилдік ерекшеліктері. — Алматы: «Бастау» баспасы, 2014.

15. Ахметова, Г. Мақал-мәтелдер және олардың қазақ қоғамындағы рөлі. — Алматы: «Дәуір» баспасы, 2009.