ӘОЖ 37.013.2 Саурыкова Алия Байузаковна

«Жамбыл облысы білім басқармасы

Мойынқұм ауданы білім бөлімінің

Жамбыл атындағы мектеп-гимназиясы»КММ

Қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің

мұғалімі,педагог-зерттеуші

Толық адам идеалы және ұстаздың кәсіби дамуы: Абайдың идеяларын қазіргі мектепте қолдану

Аннотация

Бұл мақалада Абай Құнанбайұлының «толық адам» концепциясы қазіргі заманғы мұғалімнің кәсіби дамуы мен рухани кемелденуі тұрғысынан қарастырылады. Ұлы ойшылдың ақыл, жүрек және қайрат үндестігіне негізделген идеялары ұстаздың тұлғалық қалыптасуы мен педагогикалық шеберлігін жетілдіруге ықпал ететін рухани бағдар ретінде зерделенеді. Автор мақалада «толық адам» ілімінің мазмұнын ашып, оны қазіргі мектеп тәжірибесіне енгізудің маңызын көрсетеді. Сонымен қатар, мұғалімнің кәсіби дамуы мен ішкі кемелдігін өзара байланыста талдай отырып, ұстаздық қызметке гуманистік тұрғыдан қарауға үндейді. Мақала білім беру саласындағы мамандарға, педагогтерге және болашақ ұстаздарға әдістемелік әрі рухани тұрғыдан бағыт-бағдар береді.

Кілтсөздер: Абай, толық адам, кәсіби даму, ішкі кемелдік, мұғалім тұлғасы, рухани тәрбие, заманауи мектеп, педагогика, адамгершілік, білім беру.

Қоғамның даму деңгейі көбінесе білім жүйесінің сапасымен өлшенеді. Ал білім беру сапасының кілті – мұғалімнің кәсіби және рухани деңгейінде екені анық. Қай заманда болмасын ұстаздың тұлғасы – елдің рухани тұғырын қалыптастыруда шешуші рөл атқарған. Осы орайда Абай Құнанбайұлының мұралары, әсіресе «толық адам» ілімі қазіргі заман ұстазының өзін-өзі жетілдіруі мен кәсіби дамуы үшін маңызды бағдар бола алады.

Абай – ұлы гуманист, адам жанының терең зерттеушісі. Ол өз заманындағы адам тәрбиесі мәселесіне терең үңіліп, ұлттың болашағы ретінде «кемел адам» бейнесін ұсынды. Бұл бейне бүгінгі заманауи ұстаздың да кәсіби және рухани сипаттарымен үндеседі. Абайдың «ақыл», «жүрек» және «қайрат» туралы идеялары қазіргі педагогтың кәсіби құндылықтарын айқындап, тұлғалық дамуға жаңа серпін береді.

Қазіргі мектеп мұғалімі тек білім беруші ғана емес, сонымен қатар тәлімгер, бағыт-бағдар беруші, үлгі көрсетуші тұлға. Сондықтан оның кәсіби шеберлігі мен рухани кемелдігі қатар дамуы тиіс. Бұл тұста Абайдың идеяларын мектеп тәжірибесіне кіріктіру – білім берудегі гуманистік бағытты күшейтеді және педагогтың ішкі әлеуетін аша түседі.

Абай Құнанбайұлының рухани-философиялық ілімдерінің ішінде ең өзектісі – «толық адам» концепциясы. Бұл идея ақынның 38-қара сөзінде жүйелі түрде көрініс табады. Абай «толық адам» болу үшін адамның бойында үш қасиет: жүрек, ақыл және қайраттың тең әрі үйлесімді болуы шарт екенін атап көрсетеді. Бұл үш қасиеттің бір-бірін толықтыруы арқылы адам ішкі кемелдікке жетеді деп тұжырымдайды.

Абайдың айтуынша, адам бойындағы бұл үш қасиеттің біреуі басым түсіп, қалғандары әлсіресе, онда тұлғалық үйлесім бұзылады. Мысалы, тек ақылмен әрекет еткен адам суық, мейірімсіз болуы мүмкін; тек жүрекке ғана жүгінген жан – әлсіз, сезімге тез берілгіш келеді; ал қайратты ақыл мен жүрекпен реттелмесе, ол да соқыр күшке айналуы ықтимал. Сондықтан Абай толық адам болудың жолын «жүрекке» бағынған ақыл мен қайрат арқылы табуға үндейді. Ол «жүрек – адамның патшасы» деп бекер айтпаған.

Абайдың «үш сүю» қағидасы да «толық адам» тұжырымдамасының өзегі болып табылады. Ол адам баласы:
– Алланы сүюі керек,
– Адамзатты сүюі керек,
– Хақиқатты (шындықты, әділеттілікті) сүюі қажет,
– деп насихаттайды.

Бұл жерде діни емес, жалпы гуманистік ұстанымдар басым. Абай адамды тәрбиелеуде сенім, адамгершілік және білімділікті қатар қоюды ұсынады. Ол үшін адам үздіксіз ізденіп, өзін рухани дамытып отыруы тиіс. Бұл – бүгінгі күні де маңызын жоймаған өмірлік бағдар.

Сонымен қатар, Абай «толық адам» болу жолында бес нәрседен қашық, бес нәрсеге асық болуды ұсынады. Абайдың бұл қағидасы да ұстаздың өзін-өзі тәрбиелеуінде маңызды мәнге ие.

Абай айтқан бес дұшпан:
– Өсек,
– Өтірік,
– Мақтаншақтық,
– Еріншектік,
– Мал шашпақ.

Ал бес асыл іс:
– Талап,
– Еңбек,
– Терең ой,
– Қанағат,
– Рақым.

Бұл қағидаларды қазіргі ұстаздың кәсіби қызметімен салыстырсақ, талап пен еңбек – кәсіби жетілудің алғышарты, терең ой – сыни және шығармашылық ойлау, қанағат – ұстаздыққа тән қарапайымдылық пен сабыр, ал рақым – оқушыға деген сүйіспеншілік пен мейірімділік.

Абай ілімінің басты ерекшелігі – адамның ішкі әлеміне үңілу, оның болмысын рухани жағынан дамыту. Бұл идея қазіргі педагогикамен үндесіп жатыр. Бүгінде білім беру тек академиялық ақпаратпен шектелмей, тұлғаның жан-жақты дамуына баса мән береді. Осы тұрғыдан алғанда, Абайдың «толық адам» концепциясы – ұлттық педагогиканың терең рухани негізі ретінде қарастырылуы қажет.

Ұстаз – тек білім беруші емес, сонымен қатар жас ұрпақтың мінезін, дүниетанымын, құндылық жүйесін қалыптастыратын рухани жетекші. Сондықтан мұғалімнің кәсіби дамуы мен ішкі кемелденуі – білім беру сапасының маңызды көрсеткіші. Бұл дамудың екі басты бағыты бар: кәсіби шеберлік пен рухани адамгершілік деңгейі. Екі бағыт бір-бірінен бөлек емес, керісінше, өзара тығыз байланыста дамуы қажет.

Кәсіби даму – мұғалімнің педагогикалық біліктілігін, әдістемелік шеберлігін, білімін үнемі жетілдіруі. Бүгінгі ақпараттық қоғамда мұғалім жаңашылдыққа, үздіксіз ізденуге бейім болуы тиіс. Ол заманауи технологияларды меңгеріп қана қоймай, сонымен қатар сыни ойлау, креативтілік, рефлексия сияқты құзыреттіліктерін де дамытып отыруы қажет. Алайда кәсіби дамудың шынайы жемісті болуы үшін ішкі рухани іргетас мықты болуы тиіс.

Ішкі кемелдік – мұғалімнің өз кәсібіне деген шынайы сүйіспеншілігі, оқушыға деген шынайы қамқорлығы, адамгершілік ұстанымы мен өмірлік құндылықтары арқылы айқындалады. Мұндай ұстаз тек кәсіби деңгейде ғана емес, тұлғалық деңгейде де үлгі бола алады. Бұл ретте Абайдың «толық адам» концепциясы ұстаздың ішкі әлемін тәрбиелеудің айқын құралы бола алады. Мысалы, Абай айтқандай, ұстазда «ақыл» – білім мен тәрбие берудің негізі, «жүрек» – шәкіртке деген сүйіспеншілік пен мейірім, ал «қайрат» – үздіксіз еңбек пен жауапкершілік болуға тиіс. Осы үш қасиет ұстаз бойында үйлесім тапқанда, ол кәсіби де, рухани да дамыған тұлғаға айналады. Мұндай ұстаз өз оқушысына өмірлік үлгі бола алады.

Бұдан бөлек, ұстаздың ішкі кемелдігі өзін-өзі тануға, кәсіби рефлексияға бейімділігінен байқалады. Ол өзінің жетістігі мен әлсіз тұстарын талдап, дамудың жеке бағытын қалыптастырады. Ішкі дамуы тұрақты ұстаз – оқушы бойындағы әлеуетті де оңай тани алады және оны дамыту жолында шығармашылықпен жұмыс істейді.

Қазіргі педагогикада «өмір бойы білім алу» қағидасы маңызды рөл атқарады. Бұл қағида Абайдың: «Ғылым таппай мақтанба, орын таппай баптанба...» деген өсиетімен астасып жатыр. Мұғалім – өз өмірінде үнемі ізденісте болатын маман. Абайдың ілімі осы ізденістің бағытын тек білімдік емес, рухани өлшемдермен толықтырады.

Бүгінгі таңда Абайдың идеяларын оқу-тәрбие процесіне енгізудің бірнеше тиімді жолы бар:

1. Мұғалімдерге арналған рухани-адамгершілік бағыттағы семинарлар мен тренингтер. Бұл тренингтерде Абайдың қара сөздері мен өлеңдері негізінде ұстаздардың өзін-өзі тануына, ішкі мотивациясын қалыптастыруға назар аударылады.

2. Абай мұрасын пәндерге кіріктіру. Мысалы, әдебиет сабағында Абай шығармаларын талдау арқылы «толық адам» ұғымын түсіндіру, ал тарих, құқық, дінтану сабақтарында оның моральдық және философиялық көзқарастарын талқылау – оқушылардың тұлғалық дамуына ықпал етеді.

3. Мұғалімнің өзін-өзі бағалауы мен рефлексия дағдыларын дамыту. Абай шығармаларын негізге ала отырып, ұстаз өз кәсібіне, оқушылармен қарым-қатынасына сын көзбен қарап, өзін жетілдіруге ұмтылады. Мұндай тәсіл педагогтың эмоционалды интеллектісін дамытуға әсер етеді.

Абайдың «толық адам» тұжырымдамасы – рухани кемелдік пен кәсіби дамудың тұтас моделі. Бұл идеяны қазіргі мектепте, ұстаздар арасында жүйелі түрде қолдану – тек білім беру сапасын арттырып қана қоймай, жалпы адамгершілік құндылықтарға негізделген қоғам қалыптастыруға септігін тигізеді. Ұстаз – білім беруші ғана емес, сондай-ақ өнеге көрсетуші тұлға. Сондықтан оның ішкі дамуы мен рухани жетілуі – бүгінгі мектеп реформаларының басты бағыты болуға тиіс. Абайдан үйренетініміз әлі де көп. Ендеше, «толық адам» болуға ұмтылу – әрбір ұстаздың өмірлік қағидатына айналуы қажет.

Пайдаланылған әдебиеттер

1. Абай Құнанбайұлы. Қара сөздер. – Алматы: Жазушы, 2009.

2. Абай. Екі томдық шығармалар жинағы. – Т.1. – Алматы: Ғылым, 1995.

3. Жүсіпова, Қ. Абайдың "толық адам" ілімі және қазіргі тәрбие үрдісі // Ұлт тәрбиесі. – 2020. – №2. – Б. 35-39.

4. Қалиев, С. Қазақтың тәлімдік ой-пікір антологиясы. – Алматы: Рауан, 1994.

5. Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңы. – 2007 ж. (өзгерістерімен және толықтыруларымен).