Әдебиеттік оқу және қазақ тілі сабақтарында дыбыспен оқыту әдісі

Аннотация

Бұл әдістемелік әзірлемеде дыбыспен оқыту әдісінің бастауыш сыныптағы әдебиеттік оқу және қазақ тілі пәндерінде тиімді қолдану жолдары қарастырылады. Дыбыстық оқыту арқылы оқушылардың тыңдау, түсіну, дұрыс сөйлеу, дыбыстық талдау және байланыстырып сөйлеу дағдылары дамиды. Әзірлеме мұғалімге сабақта аудиоматериалдарды, көркем мәтінді тыңдату мен қайталау, сөйлеу үлгілерін тыңдау әдістерін тиімді пайдалануға мүмкіндік береді.

Кілттік сөздер:

дыбыспен оқыту, тыңдау дағдысы, аудиомәтін, көркем шығарманы қабылдау, мәнерлеп сөйлеу, тіл дамыту, сөйлеу мәдениеті.

Кіріспе бөлім

Бастауыш сынып оқушылары үшін тіл үйрену – ең маңызды әрі күрделі үдеріс. Әдебиеттік оқу және қазақ тілі пәндері баланың тілін дамытуға, сөздік қорын байытуға, дұрыс сөйлеу мен жазуға үйретуге бағытталған. Осы мақсатқа жетуде дыбыспен оқыту әдісі ерекше орын алады. Бұл әдіс есту арқылы қабылдау, тыңдағанын түсіну және өз ойын айту дағдыларын жетілдіреді. Сонымен қатар, сөйлеу реңкін, дыбыстық құрылымын дұрыс меңгеруге көмектеседі.

Негізгі бөлім

Мақсаты:

– Оқушылардың тыңдау, сөйлеу және дыбыстық қабылдау қабілетін дамыту;

– Әдеби және тілдік материалдарды дыбыстық негізде меңгерту;

– Сөздік қорын байытып, дұрыс сөйлеу дағдысын қалыптастыру.

Ең әуелі А.Байтұрсынұлының әдіс­темеге қатысты басты тұжырым­дарына назар аударайық:

1. Сауаттау әдісін алсақ, бір жұрт­тың сауаттау ісіне қолайлы болған әдіс екінші жұрттың да сауаттау ісіне қо­лайлы бо­луға тиіс деп айтуға болмайды. Егер де тілінің заңы, емлесінің немесе әрпінің жүйесі басқа болса, онда біріне жақсы болған сауаттау әдісі, екіншісіне де жақ­сы болады деп ешкім айта алмайды.

2. Шапшаң жаза білгенде, шапшаң оқи білгенде сауаты ашылды, сауатты адам болды дейміз. Сауаттау әдісі дегеніміз соны білдіруге жұмсалатын түрлі әдістердің шумағы болады.

3. Тұтас сөз әдісі деген сол таңбаша үйре­ту әдісі болады. Тұтас сөз әдісінне мақсат­пен қолданып отырғандарына назар салмай, тек басқалар қолданып жатқанда бізге де қолдану керек деушілер бар.

4. Жалқылау әдіс жалпылау әдіс­ке қарсы жөніндегі әдіс. Жалпылау­дың асылы ұсақтан ірілету болса, жалқы­лаудың асылы іріден ұсақтату.

5. Жалқылау әдістің жалпылау әдіс­тен артықшылығын қуаттайтын пікір ХVІІІ ғасырдың аяғында Францияда пайда бол­ды. Оқу үйреткенде сөзді әріптен, буын­нан бастамай, сөздің тұтас тұрған тұл­ғасынан бастап үйрету керек дейді. Негізгі кемшілігі сөзді жаттату, не үшін «ат» деп сызған нәрсе «ат» болып оқы­луға тиістігі балаларға түсініксіз. Оқы­ған сөздерін балалар неге солай оқыла­тынын білместен жаттау.

6. Бір жерде жалпылау, бір жерде жалқылау әдісі жүріп, ақырында екеуі жалқылаулы-жалпылау әдісі болып бірі­геді. Бұл әдістің өзі қолданысына қарай бірнеше түрге бөлінеді: «Шағын сөзді» түрі – мұның бір артық жері аз сөзді оқи білумен балалар көп сөзді оқып кетуге жарайды. Сондай артықтығы болғандықтан, бұл әдіс мәдениетті жұрт­тардың бәріне жайылды. «Жазу-оқу» деген түрі – оқуды жазу арқылы үйрету. Бұл әдісті қолданушылар оқу үйретуді оқудан бастау дұрыс емес, жазудан бастау дұрыс дейді. «Жазу-оқу» әдісі шыққаннан кейін оқу мен жазу қатар жүретін болды. «Дыбысты әдіс» түрі – дыбысты әдіспен үйреткендегі істелетін істің негізі бес түрлі (балалармен әңгімелесу; оқу үйретуге даярлайтын жұмыстар; сөзден дыбыстарды айырып шығару; әріптермен таныстыру; берілген әріптерінен сөз құрау, соны оқу).

Дыбыспен оқыту әдісі – әдебиеттік оқу мен қазақ тілі сабақтарында өте тиімді әдіс. Ол оқушылардың тыңдауға зейін қою, дұрыс сөйлеу, сауатты жазу дағдыларын қалыптастырады. Сонымен қатар, оқушылардың қызығушылығын арттырып, оқу әрекетіне белсенді қатысуға мүмкіндік береді. Бұл әдіс арқылы оқушының тілдік қорымен қатар, танымдық қабілеті де дамиды. Мұғалім тарапынан жүйелі қолданылғанда, дыбыспен оқыту оқушының тілін, сөйлеу мәдениетін қалыптастырады.

Міндеттері:

– Қазақ тілі мен әдебиеттік оқу сабақтарында аудио әдістерін жүйелі қолдану;

– Тыңдалған мәтін бойынша мазмұнды әңгімелеу және сұрақтарға жауап беру;

– Дыбыстық жаттығулар арқылы дұрыс дыбыстауға машықтандыру.

Қолдану тәсілдері:

1. Аудиомәтін тыңдату (әдебиеттік оқу):

– Мысалы: «Абайдың қара сөздері» немесе қысқа өлеңдерді тыңдату;

– Тыңдаған соң мазмұнын әңгімелеу, кейіпкерлер мінезін сипаттау.

2. Қазақ тілі сабақтарында дыбыстық жаттығулар:

– Буынға бөлу, дыбыс пен әріпті салыстыру, дұрыс айтуға үйрету;

– Фонематикалық естуін дамыту (мысалы: ш–с, з–ж дыбыстарын ажырату, т.б.).

3. Диалог және рөлдік ойындар:

– Аудиожазбадағы диалогтерді тыңдап, оқушыларға қайталап айтқызу;

– Интонациямен жұмыс істеу.

4. Тыңдап түсіну тапсырмалары:

– Мәтінді бөліп тыңдату; әр бөліміне сұрақтар қою;

– Қорытынды шығарту.

5. Дыбыстық диктант:

– Мұғалім баяу оқиды, оқушы тыңдап жазады;

– Бұл жазу мен есту дағдысын біріктіреді.

Қорытынды бөлім

Бастауыш сыныпта дыбыспен оқыту әдістемесін қолдану — баланың оқу белсенділігін арттырып, білім алуын жеңілдететін тиімді тәсіл. Ол оқушыны тыңдауға, ойлауға, сөйлеп үйренуге және логикалық байланысты орнатуға бағыттайды. Әсіресе жаңа ұғымдарды меңгеру, сөздік қорын байыту, дұрыс сөйлеуге үйрету үшін бұл әдіс өзекті әрі қажет. Мұғалімдер осы тәсілді жүйелі пайдалану арқылы баланың оқу процесіне деген қызығушылығын арттыра алады.

Қолданылған әдебиеттер тізімі:

1. Әбдікәрімова Т. «Қазақ тілін оқыту әдістемесі». – Алматы: Атамұра, 2020.

2. Бабаев С. Б. «Бастауыш мектепте оқыту әдістемесі». – Алматы: Рауан, 2019.

3. Құлмағанбетова Б.Ж. «Бастауыш сыныпта әдебиеттік оқуды оқыту әдістемесі». – Алматы: Фолиант, 2021.

4. ҚР БҒМ. «Бастауыш білім беру бағдарламасы (2022–2025 ж.)»

5. Жұмабаева Г.Қ. «Инновациялық оқыту әдістері». – Астана: Фолиант, 2022.

6. https://tilalemi.kz/kz/method/baytursinovtin-adistemesi.html