Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Алматы облысы Еңбекшіқазақ ауданы

Әдістемелік құрал

«Ұлы географиялық ашуларды оқытуда картамен жұмыс істеу дағдыларын қалыптастыру»

(тарих пәні мұғалімдеріне арналған әдістемелік құрал)

Құрастырған: Дулятов Мехирдин тарих пәні мұғалімі

2025

Пікір

«Ұлы географиялық ашуларды оқытуда картамен жұмыс істеу дағдыларын қалыптастыру» атты әдістемелік құрал – орта мектептің 6-сынып оқушылары мен тарих пәні мұғалімдеріне арналған құнды ғылыми-әдістемелік еңбек.

Құралдың мазмұны қазіргі білім беру талаптарына сай құрылып, Ұлы географиялық ашулар дәуірін оқытудағы теориялық және практикалық аспектілерді ұтымды ұштастырған. Автор тарихи-географиялық үдерістердің мәнін ашып, олардың әлемдік өркениетке тигізген ықпалын жан-жақты талдаған. Әсіресе картамен жұмыс істеу дағдыларын қалыптастыру мен жетілдіру бағытындағы әдістемелік тәсілдер нақты мысалдармен беріліп, мұғалімдер үшін тәжірибеде қолдануға ыңғайлы нұсқаулармен толықтырылған.

Практикалық бөлімде ұсынылған тапсырмалар мен өзін-өзі бағалау үлгілері оқушылардың картографиялық сауаттылығын, кеңістіктік ойлау қабілетін және зерттеушілік дағдыларын дамытуға бағытталған. Бұл құралдың ерекшелігі – тарих пен география пәндерін кіріктіре оқытудың тиімді жолдарын ұсынуында және оқушылардың танымдық белсенділігін арттыруға баса назар аударуында.

Ғылыми-әдістемелік тұрғыдан алғанда, еңбек жүйелі, мазмұны терең және әдістемелік тұрғыдан негізделген. Тілі түсінікті, құрылымы логикалық тұрғыдан жүйеленген. Құралды тарих және география пәні мұғалімдері, сондай-ақ жас зерттеушілер мен студенттер үшін қосымша оқу-әдістемелік материал ретінде ұсынуға болады.

Қорытынды:
«Ұлы географиялық ашуларды оқытуда картамен жұмыс істеу дағдыларын қалыптастыру» атты әдістемелік құрал – орта мектеп жағдайында тарихи-географиялық білім берудің сапасын арттыруға, оқушылардың танымдық және зерттеушілік қабілеттерін дамытуға бағытталған маңызды еңбек.

1. Мазмұны

Кіріспе…………………………………………………………………………5

1 БӨЛІМ. ҰЛЫ ГЕОГРАФИЯЛЫҚ АШУЛАРДЫҢ ТАРИХИ-ГЕОГРАФИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ…………..6
1.1 Ұлы географиялық ашулар: ұғымы, мәні және алғышарттары…………………………………………….6
1.2 Географиялық ашулардың әлемдік өркениетке әсері мен қолдану салалары…………………………….13

2 БӨЛІМ. ҰЛЫ ГЕОГРАФИЯЛЫҚ АШУЛАРДЫ ОҚЫТУДА КАРТАМЕН ЖҰМЫС ЖАСАУ ӘДІСТЕМЕСІ………………….14
2.1 Картада бағыт-бағдар анықтау және маршруттарды визуализациялау әдістері…………………………..14
2.2 Дүниежүзілік тарихи-географиялық карталарды оқытудағы классикалық тәсілдер мен зерттеу әдістері…………………………………………16

2.3 Дүниежүзілік тарихи-географиялық карталарды оқытудағы инновациялық әдістер (авторлық және түрлендірілген).................................................22

3 БӨЛІМ. ПРАКТИКАЛЫҚ ТАПСЫРМАЛАР МЕН БІЛІМДІ БЕКІТУ ӘДІСТЕРІ…….26
3.1 Географиялық ашулар бойынша картамен жұмыс жасауға арналған практикалық тапсырмалар……………………………………………26
3.2 Оқушылардың картамен жұмыс дағдыларын тексеруге арналған бақылау және өзін-өзі бағалау тапсырмалары……………………………………….30

Қорытынды……………………………………………………………………..38
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі……………………………..40

2. Аннотация

Бұл әдістемелік құрал «Ұлы географиялық ашуларды оқытуда картамен жұмыс істеу дағдыларын қалыптастыру» тақырыбы бойынша әзірленген және орта мектептің 6-сынып оқушылары мен тарих пәні мұғалімдеріне арналады. Құралда Ұлы географиялық ашулар дәуірінің тарихи-географиялық негіздері, олардың әлемдік өркениетке тигізген ықпалы мен маңызы жүйелі түрде қарастырылған. Бірінші бөлімде Ұлы географиялық ашулар ұғымы, оның мәні мен қалыптасу алғышарттары кеңінен сипатталады (1.1), сондай-ақ бұл үдерістің әлемдік өркениет пен түрлі қолдану салаларына тигізген әсері ашып көрсетіледі (1.2). Екінші бөлімде оқушылардың картамен жұмыс жасау біліктілігін жетілдіруге бағытталған әдістемелік тәсілдер ұсынылады; картада бағыт-бағдар анықтау және маршруттарды визуализациялау әдістері нақты мысалдар арқылы баяндалады (2.1). Сонымен қатар, дүниежүзілік тарихи-географиялық карталарды оқытудағы классикалық тәсілдер мен зерттеу әдістеріне шолу жасалады (2.2), бұл оқушылардың кеңістіктік ойлауын дамытуға септігін тигізеді. Үшінші бөлімде практикалық тапсырмалар мен білімді бекіту жолдары жүйеленген, атап айтқанда, географиялық ашулар тақырыбы бойынша картамен жұмыс жасауға арналған нақты тапсырмалар қамтылған (3.1). Сондай-ақ, оқушылардың картамен жұмыс істеу дағдыларын тексеруге арналған бақылау және өзін-өзі бағалау тапсырмалары ұсынылады (3.2), бұл оқыту үдерісінің тиімділігін арттырады. Әдістемелік құралдың практикалық маңызы – оқушылардың картографиялық сауаттылығын қалыптастыру және тарихи деректерді кеңістіктік тұрғыдан талдай білуге машықтандыруда көрінеді. Ғылыми мәні – Ұлы географиялық ашулар дәуірінің тарихи мәнін, оның әлемдік өркениетке қосқан үлесін тереңдете түсіндіру, дереккөздерді талдауға негізделген жүйелі көзқарас қалыптастыру. Құралдың мазмұны оқушылардың танымдық қызығушылығын арттыруға, шығармашылық ойлау қабілетін дамытуға бағытталған. Сонымен қатар, бұл еңбекте картамен жұмыс істеу барысында оқушылардың дербес зерттеу дағдыларын жетілдіруге қажетті әдістер мен тәсілдер қарастырылған. Әдістемелік құрал тарих пен география пәндерін кіріктіре оқытуға, оқушылардың зерттеушілік дағдыларын шыңдауға септігін тигізеді. Қорытындысында, ұсынылып отырған материал жалпы білім беретін мектептерде тарихи-географиялық білім берудің сапасын арттыруға бағытталған тиімді оқу құралы болып табылады.

3. Кіріспе

Ұлы географиялық ашуларды оқытуда картамен жұмыс істеу дағдыларын қалыптастыру – әлемдік өркениеттің дамуындағы маңызды тарихи кезеңдерді оқушыларға түсіндіруде, кеңістік пен уақыт аясында тарихи құбылыстарды пайымдауда ерекше мәнге ие. Бұл тақырып аясында оқушылар географиялық ашулардың себептері мен салдарын, жаңа құрлықтардың ашылуының адамзат тарихына әсерін және ашылған аймақтардың картасын құрастырудағы ғылыми тәсілдерді меңгереді. Сонымен қатар, сабақ барысында картамен жұмыс істеу арқылы оқушылардың тарихи-географиялық ойлау дағдысы дамиды, яғни олар географиялық нысандарды анықтау, салыстыру және талдау қабілеттерін жетілдіреді. Ұлы географиялық ашулардың картографияда бейнеленуі, тарихи мәліметтерді визуалды талдау арқылы оқушылардың теорияны тәжірибемен ұштастыра отырып меңгеруіне мүмкіндік туады.

Өзектілігі: Ұлы географиялық ашуларды картамен оқыту – қазіргі білім беру жүйесінде тарихи оқиғалар мен құбылыстардың кеңістіктік-уақыттық аясын түсінуге, оқушылардың сыни ойлауын дамытуға зор мүмкіндік береді. Қоғамдық тұрғыда бұл тақырыптың өзектілігі – жаһандық тарихи процестердің бірлігін, халықтар арасындағы байланыс пен өзара ықпалдастықтың қалыптасуын, сондай-ақ жаңа аймақтардың ашылуының өркениет дамуына тигізген ықпалын тануда. Әлеуметтік тұрғыда оқушылар картамен жұмыс жасау арқылы зерттеу, талдау, салыстыру дағдыларын дамытады, бұл болашақта кәсіби бағдарлану мен өмірлік маңызды шешімдер қабылдауда септігін тигізеді. Дүниежүзі тарихы пәнінде жаңа әдістемелік тәсілдерді қолдану оқушылардың өзіндік ізденісін арттырып, білім беру мазмұнының жаңаруына ықпал етеді. Жалпы, бұл тақырып тарихи білімнің тұтастығы мен тереңдігін қамтамасыз етуде, тарихи карталардың маңызын ұғынуда, тарихи сананы қалыптастыруда ерекше мәнге ие.

Мақсаты: Бұл әдістемелік құралдың негізгі мақсаты – Ұлы географиялық ашуларды оқыту барысында оқушылардың картамен жұмыс істеу дағдыларын қалыптастыру және дамыту.

Міндеттері: 1. Оқушыларға Ұлы географиялық ашулардың тарихи маңызын түсіндіру. 2. Картамен жұмыс істеудің негізгі әдіс-тәсілдерін меңгерту. 3. Географиялық нысандарды анықтау, салыстыру және сараптау дағдыларын дамыту. 4. Оқушылардың зерттеушілік және сыни ойлау қабілеттерін жетілдіру. 5. Тарихи оқиғаларды кеңістіктік-уақыттық тұрғыда талдау арқылы танымдық қызығушылығын арттыру.

Практикалық маңыздылығы: Әдістемелік құралда ұсынылған картамен жұмыс істеу тәсілдері оқушылардың практикалық дағдыларын жетілдіруге, тарихи ақпаратты көрнекі әрі дәл меңгеруге мүмкіндік береді. Географиялық карталардың көмегімен оқушылар тарихи оқиғалардың нақты орнын, бағытын және ауқымын түсінеді, бұл олардың тарихи білімін күнделікті өмірде қолдануға септігін тигізеді. Сонымен қатар, карта арқылы орындалатын тапсырмалар оқушылардың өз бетінше жұмыс істеу дағдысын қалыптастырып, пәнге деген қызығушылығын арттырады.

Теориялық маңыздылығы: Бұл әдістемелік құрал тарих пен география ғылымдарының бірігуі негізінде кеңістік пен уақыттың өзара байланысын түсіндіруде маңызды теориялық база қалыптастырады. Ұлы географиялық ашуларды картамен оқыту барысында оқушылар тарихи оқиғаларды талдаудың ғылыми әдістерін меңгереді, бұл олардың тарихи көзқарасын тереңдетеді. Сонымен қатар, картографияның тарих ғылымындағы орны мен маңызы дәйекті түрде ашылады, оқушылардың ғылыми дүниетанымын қалыптастыруға негіз болады.

4. 1.1 Теориялық бөлім

1-БӨЛІМ. ҰЛЫ ГЕОГРАФИЯЛЫҚ АШУЛАРДЫҢ ТАРИХИ-ГЕОГРАФИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

1.1 Ұлы географиялық ашулар: ұғымы, мәні және алғышарттары

Ұлы географиялық ашулар (орысша: Великие географические открытия, ағылшынша: Great Geographical Discoveries) — 15 ғасырдың соңы мен 17 ғасырдың ортасы аралығында жүзеге асқан, еуропалық саяхатшылардың жаңа құрлықтар мен аралдарды, теңіздер мен мұхиттарды, маңызды теңіз жолдарын ашу дәуірі. Бұл тарихи кезең әлемдік өркениет дамуына үлкен әсер етті және тарих ғылымында «Ұлы географиялық ашулар заманы» деп аталады. Аталған кезеңнің негізгі ерекшелігі — Еуропа елдерінің Азия, Африка және Американың жаңа аймақтарымен теңіз арқылы байланыс орнатуы.

Негізгі ұғымдар мен ғылыми анықтамалар:

• Географиялық ашулар (орысша: географические открытия, ағылшынша: geographical discoveries) — бұрын белгісіз болған немесе аз зерттелген аумақтарды, табиғи объектілерді, материктерді, теңіздер мен аралдарды ғылыми тұрғыда анықтау және картаға түсіру үдерісі. Мысалы, Христофор Колумбтың Америка құрлығын ашуы жатады.

• Экспедиция (орысша: экспедиция, ағылшынша: expedition) — ғылыми немесе зерттеу мақсатында ұйымдастырылған, белгілі бір аумаққа бағытталған саяхат. Экспедициялардың мақсаты — жаңа жерлерді ашу, табиғи ресурстарды зерттеу, халықтар мен олардың мәдениетін тану.

• Маршрут (орысша: маршрут, ағылшынша: route) — экспедиция немесе саяхат барысында жүріп өтілетін бағыт, жол немесе бағдар. Ұлы географиялық ашулар кезінде әр саяхатшы өз маршрутын картаға белгілеп отырған.

• Навигация (орысша: навигация, ағылшынша: navigation) — теңізде немесе құрлықта бағыт-бағдар анықтау, жүру жолын белгілеу ғылымы мен тәжірибесі. Ұлы географиялық ашулар кезінде компас, астролябия, секстант сияқты құралдар навигацияда кеңінен қолданылды.

Ұлы географиялық ашулардың мәні — әлемнің географиялық бейнесін түбегейлі өзгертуінде, жаңа материктердің ашылып, адамзаттың мәдени, экономикалық, саяси байланыстарының кеңейуінде. Бұл ашулардың нәтижесінде әлемдік сауда жолдары өзгеріп, жаңа халықтар мен өркениеттер арасындағы байланыс орнады.

Ұлы географиялық ашулардың алғышарттары бірнеше факторларға байланысты туындады: - Экономикалық себептер: Еуропада қымбат бағалы дәмдеуіштерге, алтын мен күміске сұраныстың артуы. Азияға теңіз жолдарын іздеу қажеттілігі. - Техникалық жетістіктер: Кемелердің жетілдірілуі (каравелла, каракка), навигациялық құралдардың дамуы. - Ғылыми қызығушылық: Әлем туралы білімнің кеңеюі, картографияның дамуы, жаңа жерлерді зерттеу құштарлығы. - Саяси факторлар: Португалия мен Испанияның жаңа жерлерге иелік етуге ұмтылысы.

Мысал ретінде, Васко да Гама Үндістанға теңіз жолын ашса, Христофор Колумб Америка құрлығын ашқан. Фернан Магеллан алғаш рет жер шарын айналып шыққан. Бұл саяхаттар Еуропа мен басқа құрлықтар арасындағы экономикалық, мәдени, саяси байланыстардың негізін қалады.

Ұлы географиялық ашулар ұғымдары өзара тығыз байланысты: географиялық ашулар экспедициялар арқылы (маршрут пен навигацияны пайдаланып) жүзеге асты. Әрбір ұғым біртұтас тарихи-географиялық үдерістің құрамдас бөлігі болып табылады.

Ғылыми әдебиеттерге сүйене отырып, ұлы географиялық ашулардың адамзат өркениетіне әсері туралы мынадай тұжырым жасауға болады: бұл кезең жаңа территориялардың игерілуіне, әлемдік сауданың дамуына, халықтар арасындағы байланыстардың кеңеюіне алып келді. Сонымен қатар, картография және навигация ғылымдары қарқынды дамып, әлемнің географиялық бейнесі түбегейлі өзгерді.

Дереккөздер: 1. Ковалёв С. И. Великие географические открытия. — Москва: Просвещение, 1990. 2. Fernandez-Armesto, F. “Pathfinders: A Global History of Exploration.” Oxford University Press, 2007. 3. Қазақ энциклопедиясы, “Географиялық ашулар” мақаласы.

1.2 Географиялық ашулардың әлемдік өркениетке әсері мен қолдану салалары…………………………….

Ұлы географиялық ашулар дәуірін ғылыми тұрғыдан зерттеу тек жаңа жерлерді ашу фактісімен шектелмейді. Бұл кезең адамзат өркениетінің, ғылыми танымның, технологиялық прогрестің түбегейлі өзгеруіне себеп болды. Соңғы онжылдықтарда тарихшы-географтар, антропологтар мен мәдениеттанушылар бұл үдерісті кең ауқымда – жаһандану, өркениеттер тоғысы, экологиялық және демографиялық салдарлар тұрғысынан қарастыра бастады. Осы тарауда қазіргі ғылымдағы жаңа ұғымдар мен көзқарастарды, баламалы теориялық түсіндірулерді, статистикалық және деректі мәліметтерді, сондай-ақ ұлы географиялық ашулардың кеңейтілген теориялық моделін ұсынамыз.

Жаңа теориялық аспектілер мен ұғымдар

1. Жаһандану (Globalization, Глобализация)

• Ғылыми анықтама: Жаһандану – әлемдік экономикалық, мәдени және саяси жүйелердің өзара байланысуы мен бірігуі үдерісі. Ұлы географиялық ашулар жаһанданудың алғашқы қадамдарының бірі ретінде қарастырылады, себебі осы кезеңде түрлі құрлықтар арасындағы тұрақты байланыстар орнады.

• Қазақша: Жаһандану – адамзат қоғамдарының бір-бірімен тығыз байланысқа түсуі.

• Орысша: Глобализация – процесс усиления взаимосвязей между странами и народами.

• Ағылшынша: Globalization – the process of increased interconnectedness among countries and peoples.

Теориялық байланыс: Жаһандану ұлы географиялық ашулар нәтижесінде қалыптасты: жаңа сауда жолдары, халықтар арасындағы ауыс-түйістер, тауарлар мен идеялардың таралуы жаһандық жүйеге негіз болды.

2. Колонизация (Colonization, Колонизация)

• Ғылыми анықтама: Колонизация – бір елдің немесе халықтың басқа аймақтарды саяси, экономикалық және мәдени тұрғыдан бағындыруы мен қоныстандыруы.

• Қазақша: Басқа аумақты иемдену және игеру үдерісі.

• Орысша: Колонизация – процесс завоевания и освоения новых территорий.

• Ағылшынша: Colonization – the process of acquiring and settling new territories.

Теориялық байланыс: Ұлы географиялық ашулардың тікелей салдары – отарлық жүйенің орнауы, бұл көптеген халықтардың өмір салтына, мәдениетіне, тіліне, экономикасына әсер етті.

3. Картографиялық революция (Cartographic Revolution, Картографическая революция)

• Ғылыми анықтама: Бұл ұғым 15–17 ғасырларда картография ғылымының дамуы мен жетілуін, жаңа картографиялық әдістердің пайда болуын сипаттайды.

• Қазақша: Карта жасау ісіндегі түбегейлі өзгерістер кезеңі.

• Орысша: Картографическая революция – период коренных изменений и усовершенствований в картографии.

• Ағылшынша: Cartographic revolution – the period of radical improvements and innovations in map-making.

Мысал: 1507 жылы Мартин Вальдземюллер жасаған әлем картасында алғаш рет «Америка» атауы қолданылды.

4. Трансокеандық байланыстар (Transoceanic Connections, Трансокеанские связи)

• Ғылыми анықтама: Әртүрлі құрлықтар арасындағы тұрақты теңіз қатынастары мен алмасу жүйелері.

• Қазақша: Мұхит арқылы құрлықаралық байланыстар орнату.

• Орысша: Трансокеанские связи – установление регулярных морских коммуникаций между континентами.

• Ағылшынша: Transoceanic connections – the establishment of regular maritime links between continents.

Қазіргі ғылыми көзқарас: Трансокеандық байланыстар жаһандық тауар айналымының (мысалы, үш бұрышты сауда – Еуропа, Африка, Америка) негізі болды.

5. Этномәдени диффузия (Ethnocultural Diffusion, Этнокультурная диффузия)

• Ғылыми анықтама: Ұлттар мен халықтар арасындағы мәдени, тілдік және әлеуметтік құндылықтардың таралуы мен қабылдануы.

• Қазақша: Мәдениеттердің өзара ықпалдасуы мен араласуы.

• Орысша: Этнокультурная диффузия – взаимопроникновение и распространение культурных элементов между народами.

• Ағылшынша: Ethnocultural diffusion – the exchange and spread of cultural elements among peoples.

Мысал: Америкаға еуропалық мәдениет пен технологиялардың таралуы, ал Еуропаға картоп, жүгері, қызанақ секілді дақылдардың келуі.

6. Экологиялық алмасу (Columbian Exchange, Колумбов обмен)

• Ғылыми анықтама: Еуропалықтар мен америкалық байырғы халықтар арасында өсімдіктердің, жануарлардың, аурулардың, технологиялар мен мәдени тәжірибелердің алмасуы.

• Қазақша: Жаңа және ескі әлем арасындағы табиғи ресурстар мен организмдердің таралуы.

• Орысша: Колумбов обмен – массовый обмен растениями, животными, болезнями и технологиями между Старым и Новым Светом.

• Ағылшынша: Columbian Exchange – the widespread transfer of plants, animals, diseases, and technologies between the Old World and the New World.

Статистикалық дерек: Зерттеулерге сәйкес, 16 ғасырда Еуропада жүгері мен картоп кең таралып, халық санының өсуіне себеп болды (Nunn & Qian, 2010).

7. Гегемония (Hegemony, Гегемония)

• Ғылыми анықтама: Бір елдің немесе топтың басқа елдерге саяси, экономикалық, мәдени үстемдігі.

• Қазақша: Саяси-экономикалық басымдық және ықпал жүргізу.

• Орысша: Гегемония – превосходство и лидерство одного государства над другими.

• Ағылшынша: Hegemony – the dominance of one country or group over others.

Қазіргі көзқарас: Ұлы географиялық ашулар нәтижесінде Испания мен Португалия алғашқы жаһандық гегемон елдерге айналды.

Жаңа ұғымдардың өзара байланысы мен теориялық ықпалы

Ұлы географиялық ашулар кезеңінде аталған ұғымдар бір-бірімен тығыз байланысты интеграциялық жүйе қалыптастырды. Мысалы, трансокеандық байланыстар – жаһанданудың бастау көзі, оның негізінде этномәдени диффузия мен экологиялық алмасу жүзеге асты. Картографиялық революция – навигация мен экспедициялардың дамуына, ал колонизация – саяси-экономикалық гегемония орнауына ықпал етті.

Баламалы көзқарас: Кейбір зерттеушілер (Wallerstein, 1974) бұл кезеңді әлемдік капиталистік жүйенің қалыптасуымен байланыстырады, яғни ұлы географиялық ашулар – қазіргі жаһандық экономиканың бастауы.

Қосымша мысал: Колумбтың экспедициялары нәтижесінде орасан зор жерлер ашылғанымен, байырғы халықтардың саны күрт азайды – бұл демографиялық дағдарысқа әкелді (кей деректер бойынша, Орталық Америка халқының 90%-ы 150 жыл ішінде қырылды).

Жаңа ғылыми тұжырымдар мен баламалы аспектілер

• Ғылыми еңбектердің аздығы: Африка құрлығының терең зерттелмеуі туралы еңбектер аз, алайда логикалық тұрғыда ішкі Африкаға еуропалық әсердің кеш таралуы жер бедері, аурулар мен табиғи тосқауылдармен байланысты болуы мүмкін.

• Экологиялық зардаптар: Жаңа жерлерге еуропалықтар әкелген жануарлар (жылқы, сиыр, қой) Америка экожүйесіне үлкен әсер етті; кейбір жергілікті түрлер жойылып кетті.

• Технологиялық диффузия: Отарланған аймақтарда еуропалық қару-жарақ пен кеме жасау технологиялары кеңінен тарады.

Жаңа ұғымдар мен теориялардың кестелік көрінісі

№	Ұғым (Kaz)	Орысша	Ағылшынша	Қысқаша ғылыми түсіндірме	Мысалдар/байланыс
1	Жаһандану	Глобализация	Globalization	Әлемдік жүйелердің өзара байланысу үдерісі	Сауда, мәдени алмасу
2	Колонизация	Колонизация	Colonization	Жаңа жерлерді саяси-экономикалық бағындыру	Америка, Үндістан
3	Картографиялық революция	Картографическая революция	Cartographic revolution	Карта жасаудағы түбегейлі өзгерістер	Вальдземюллердің картасы
4	Трансокеандық байланыстар	Трансокеанские связи	Transoceanic connections	Мұхит арқылы құрлықаралық тұрақты байланыстар	Атлант мұхиты арқылы сауда
5	Этномәдени диффузия	Этнокультурная диффузия	Ethnocultural diffusion	Мәдениеттердің өзара ықпалдасуы мен таралуы	Тіл мен дәстүр алмасуы
6	Экологиялық алмасу	Колумбов обмен	Columbian Exchange	Табиғи ресурстар мен организмдердің екі әлем арасында алмасуы	Картоп, жүгері, жылқы
7	Гегемония	Гегемония	Hegemony	Бір елдің үстемдігі мен басымдылығы	Испания, Португалия

Қорытынды

Ұлы географиялық ашулар дәуірі – адамзат тарихындағы ең күрделі әрі көпқырлы ғылыми-тарихи феномендердің бірі. Бұл кезеңде географиялық, экономикалық, мәдени, экологиялық және саяси өзгерістер кешені орын алды. Жаңа ұғымдар мен теориялар осы үдерістің жан-жақты мәнін ашып, оның бүгінгі жаһандық жүйенің қалыптасуына қосқан үлесін толық түсінуге мүмкіндік береді.

Логикалық қорытынды: Ұлы географиялық ашулар тек жаңалық ашумен ғана шектелмей, әлемнің географиялық, экономикалық және мәдени бейнесін түбегейлі өзгертті. Бұл үдеріс қазіргі заманғы жаһандық қоғамның негізін қалаған, сондықтан оның ғылыми-теориялық мәні әлі де зерттелуде және жаңаша түсіндірілуде.

1.2 Географиялық ашулардың әлемдік өркениетке әсері мен қолдану салалары

Зерттеу

Ұлы географиялық ашуларды оқыту барысында картамен жұмыс істеу дағдыларын қалыптастыру – оқушылардың кеңістіктік елестетуін, тарихи және географиялық ойлау қабілетін дамытуда маңызды рөл атқарады. Бұл дағдылар қазіргі таңда әртүрлі ғылым салаларында және практикалық өмірде кеңінен қолданылады.

Қолдану салалары мен мысалдар

1. География ғылымында - Мысал: Тарихи карталарды зерттеу арқылы материктер мен теңіз жолдарының ашылуын түсіну. Мысалы, Васко да Гаманың Үндістанға теңіз арқылы барған бағытын картада көрсету. - Мәселелерді шешуі: Жердің физикалық құрылымы мен кеңістіктік орналасуын анықтау, табиғи ресурстарды тиімді игеру. - Практикалық пайдасы: Навигация, табиғи апаттардың алдын алу, климаттық өзгерістерді болжау.

2. Тарих ғылымында - Мысал: Ұлы географиялық ашулардың әлемдік өркениетке әсерін картада көрсету (жаңа сауда жолдарының ашылуы, отарлық аймақтардың қалыптасуы). - Мәселелерді шешуі: Халықтардың қоныс аудару себептерін, мәдениеттердің өзара ықпалдасуын зерттеу. - Практикалық пайдасы: Тарихи сананы қалыптастыру, жаһандық үрдістерді сараптау.

3. Ақпараттық технологиялар - Мысал: Географиялық ақпараттық жүйелер (ГИС) арқылы тарихи карта деректерін цифрландыру және визуализациялау. - Мәселелерді шешуі: Кең ауқымды деректерді өңдеу, тарихи деректердің қолжетімділігін арттыру. - Практикалық пайдасы: Сандық білім беру ресурстарын әзірлеу, зерттеулерді автоматтандыру.

Жаңа технологиялық жетістіктер мен инновациялық бағыттар

• Виртуалды шындық (VR) және 3D-картография: Оқушылар тарихи саяхаттарды виртуалды түрде зерттеп, кеңістіктік ойлауын дамытады.

• Интерактивті карталар: Google Earth, ArcGIS StoryMaps платформаларын пайдалану – тарихи оқиғаларды көрнекі түрде көрсетуге мүмкіндік береді.

• Цифрлық мұрағаттар: Ұлы географиялық ашуларға қатысты тарихи карталарды онлайн режимде зерттеу.

Ғылыми зерттеулер мысалы:
- 2021 жылы Қазақстандағы орта мектептерде «Ұлы географиялық ашуларды оқытуда ГИС технологияларын қолдану» атты зерттеуде интерактивті карта платформалары арқылы оқушылардың пәнге қызығушылығы мен нәтиже көрсеткіштері артқаны дәлелденді (Дереккөз: «Қазақстан педагогика ғылымдары журналы»).

Теориялық негіздері

• Оқу теориялары: Дж. Брунердің «ашық оқыту» теориясы (оқушылардың өздігінен зерттеуі), Л.С. Выготскийдің мәдени-тарихи даму теориясы (әлеуметтік орта мен құралдардың рөлі).

• Дидактикалық принциптер: Көрнекілік, жүйелілік және ғылымилық принциптері – картамен жұмысты ұйымдастыруда басшылыққа алынады.

• Педагогикалық парадигмалар: Конструктивизм (оқушының өз тәжірибесі арқылы білімді құрастыруы), интерактивті оқыту (бірлескен әрекет арқылы білім алу).

Жүйеленген теориялық негіз:
Ұлы географиялық ашуларды оқытуда картамен жұмыс – кеңістіктік ойлау, тарихи-географиялық таным, ақпараттық құзыреттілік қалыптастырудың негізгі құралы. Бұл әдіс білім алушылардың зерттеушілік дағдыларын дамытып, тарихи деректерді талдауға, кеңістік пен уақыт байланысын түсінуге мүмкіндік береді. Инновациялық цифрлық құралдар мен әдістер арқылы білім беру үдерісі заманауи талаптарға сай жаңаша сипат алуда.

2 БӨЛІМ. ҰЛЫ ГЕОГРАФИЯЛЫҚ АШУЛАРДЫ ОҚЫТУДА КАРТАМЕН ЖҰМЫС ЖАСАУ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Картада бағыт-бағдар анықтау және маршруттарды визуализациялау әдістері

2.1 Тарихи-географиялық карталарды оқытудағы негізгі тәсілдер
Тарихи-географиялық карталарды оқытуда кеңінен қолданылатын тәсілдер мен әдістер оқушылардың кеңістіктік, уақыттық, зерттеушілік және визуалды ойлау қабілеттерін дамытуға бағытталған. Бұл тәсілдерге маршрутты модельдеу, картографиялық жұмбақтар, визуалды уақыт белдеуі, карта арқылы әңгіме құрастыру, цифрлық карта зертханасы, пәнаралық карта конструкциясы, AI-аналитика, тарихи-коммуникатив карталар, дереккөздермен картографиялық зерттеу, және интерактивті карталық дебат әдістері жатады. Әр әдіс оқушылардың белсенділігін арттырып, тарихи деректерді картамен байланыстыруға мүмкіндік береді. Сабақ барысында топтық, жұптық және жеке жұмыс формалары қолданылады, сондай-ақ цифрлық және дәстүрлі (қағаз) карталар, интерактивті құралдар, жасанды интеллект технологиялары пайдаланылады.

Әдістердің теориялық негізінде Блум таксономиясы, конструктивизм, Дьюи тәжірибелік оқыту теориясы, зерттеуге негізделген оқыту (Inquiry-Based Learning), коллаборативті және коммуникативті оқыту әдістері, пәнаралық интеграция (CLIL), цифрлық педагогика, STEM және геоақпараттық жүйелер жатыр. Бұл теориялар оқушылардың өз бетімен білім алуы, шығармашылықпен ойлауы, топта жұмыс істеуі, ақпаратты талдап, салыстыра алу қабілеттерін жетілдіруді көздейді. Мұғалімдерге ұсынылатын басты нұсқаулық — оқытуда белсенді әдістерді таңдап, оқушыларға дербес зерттеу мен шығармашылық жұмысқа жағдай жасау, картамен жұмыс барысында дәлелді сұрақтар қою, визуалды және практикалық тапсырмалар беру, топтық пікірталас ұйымдастыру, цифрлық ресурстарды тиімді қолдану.

Әдістердің теориялық негізі оқушылардың тарихи-картографиялық түсінігін кеңейтуге, олардың кеңістіктік қиялын дамытып, өткен оқиғаларды қазіргі заманғы карта арқылы салыстыруға бағытталған. Карта — тек географиялық білім көзі емес, тарихи процестерді, мәдени және экономикалық байланыстарды, адамзаттың дамуын зерттеудің негізгі құралы. Ұлы географиялық ашулар тақырыбында картамен жұмыс істеу барысында оқушылар нақты тарихи тұлғалардың маршруттарын, жаңа жерлердің ашылу ретін, саяхатшылардың тарихтағы рөлін, олардың жетістіктері мен қиындықтарын картадан көріп, талдай алады.

Әдістерді қолдана отырып, мұғалімдер оқушыларға бағыт-бағдар беріп, картаны оқу мен талдау машығын қалыптастырады. Оқушылар картадағы шартты белгілерді, масштаб пен бағыттарды, тарихи кезеңдерге қатысты ақпаратты түсіндіруге машықтанады. Сонымен бірге, картамен жұмыс жасау тарих пен география пәндерін біріктіріп, пәнаралық байланысты нығайтады. 6-сынып оқушыларына арналған бұл әдістер оқушылардың жас ерекшеліктеріне сай, зерттеушілік және шығармашылық қабілеттерін дамытуды мақсат етеді. Сабақ барысында оқушыларға маршрут құрастыру, картографиялық жұмбақ шешу, тарихи оқиғаларды визуализациялау, дебат өткізу, цифрлық картада жұмыс істеу секілді практикалық тапсырмалар беріледі.

Картамен жұмыс жасаудың практикалық мүмкіндіктері зор: оқушылар топпен немесе жұппен берілген саяхатшының бағытын картадан табады, ашылған жаңа жерлерді белгілейді, тарихи оқиғаны карта арқылы сипаттайды, онлайн платформаларда интерактивті тапсырмаларды орындайды. Бұл әдістер оқушылардың картада ақпаратты іздеу, салыстыру, талдау және қорытындылау қабілетін дамыта отырып, пәнге қызығушылығын арттырады. Сонымен қатар, мұғалімдерге әдістерді таңдауда сыныптың деңгейін, тақырыптың мазмұнын, қолжетімді құралдарды ескеруге кеңес беріледі. Тарихи-географиялық карталарды оқытудағы бұл әдістер теория мен практиканы ұштастырып, оқушылардың жан-жақты дамуына септігін тигізеді.

2.2 бөлімде жазылған әдістерді құрастыруда келесі факторлар ескерілді: оқушылардың жас ерекшеліктері, тарихи және географиялық білімінің деңгейі, зерттеушілік және цифрлық дағдылары, топтық және жеке жұмысқа бейімділігі, визуалды-кеңістіктік ойлауы, заманауи білім беру технологиялары, оқытудағы пәнаралық байланыстар, сыни және шығармашылық ойлау қабілеттерінің дамуы, дереккөздермен жұмыс істеу қабілеті, коммуникация және дебат жүргізу мәдениеті, сондай-ақ, оқушыларды белсенді оқыту принциптерін жүзеге асыру қажеттілігі.

2.2 Дүниежүзілік тарихи-географиялық карталарды оқытудағы классикалық тәсілдер мен зерттеу әдістері

Бұл бөлімде дүниежүзілік тарихи-географиялық карталарды оқытудың дәстүрлі және заманауи әдістері, сондай-ақ зерттеу жұмыстарына негізделген тәсілдер қарастырылады. Географиялық карталарды қолдана отырып, оқушылардың кеңістіктік, тарихи және зерттеушілік дағдыларын дамытуға бағытталған оқыту үлгілері сипатталады. Тарихи-картографиялық материалдарды оқыту барысында картадағы деректерді талдау, тарихи оқиғаларды локализациялау, салыстыру, визуалды зерттеу және шығармашылық тапсырмалар орындалады. Бұл тәсілдер оқушылардың визуалды ойлауын, зерттеушілік қабілетін, дербес ақпарат іздеуін, топтық жұмыстағы коммуникациясын жетілдіреді. Сонымен қатар, цифрлық және жасанды интеллект құралдарын интеграциялау арқылы картамен жұмыс тиімділігі артады.

Ұлы географиялық ашуларды оқытудағы картамен жұмыс істеу әдістері

1. Әдіс атауы: «Маршрутты модельдеу»

Мақсаты:
Оқушыларда бағыт-бағдар анықтау, тарихи оқиғаларды картада визуализациялау және логикалық талдау дағдыларын қалыптастыру.

Әдістің сипаттамасы:
- Оқушыларға белгілі бір саяхатшының (мәселен, Христофор Колумб немесе Васко да Гама) маршруттарын картада белгілеп, оның бағытын цифрлық немесе қағаз картада модельдеу тапсырылады.
- Қадамдар:
1. Тарихи мәліметтерді зерттеу.
2. Картада негізгі нүктелерді белгілеу.
3. Бағыт сызықтарын сызу және қосымша ақпарат енгізу.
4. Маршруттың маңызын талдау.
5. Қорытынды тұжырым жасау.
- 6-сынып оқушылары үшін тиімді.

Ғылыми негізі:
- Блум таксономиясы (талдау, бағалау, синтез).
- Зерттеуге негізделген оқыту (Inquiry-Based Learning).
- Цифрлық педагогика.

Артықшылықтары:
- Кеңістіктік ойлау, визуализация және зерттеу дағдысын дамытады.
- Тарихи деректерді картада көрнекі ету арқылы пәнге қызығушылық артады.

Нәтиже:
- Оқушы бағыт-бағдарды анықтауда, картада ақпаратты түсіндіруде жетіледі.

Қолдану мысалы:
«Васко да Гаманың Үндістанға теңіз жолын ашуы» сабағында оқушылар оның бағыттарын Google Maps немесе қағаз картада сызып көрсетеді.

2. Әдіс атауы: «Картографиялық жұмбақтар»

Мақсаты:
Картамен логикалық жұмыс, сыни ойлау және деректерді салыстыру дағдыларын дамыту.

Әдістің сипаттамасы:
- Мұғалім картада белгісіз бағыттарды, нысандарды немесе тарихи оқиғаларды көрсету арқылы сұрақтар қояды.
- Оқушылар дәлелдеу, іздеу, салыстыру арқылы шешімін табады.
- Жеке, жұптық немесе топтық форматта орындалады.

Ғылыми негізі:
- Дьюи теориясы (тәжірибелік оқыту).
- Проблемалық оқыту (PBL).

Артықшылықтары:
- Сыни ойлау, дәлелдеу дағдыларын дамытады.
- Оқу үрдісін ойын, жұмбақ арқылы қызықты етеді.

Нәтиже:
- Оқушы картадан ақпарат іздеуді және оны түсіндіруді үйренеді.

Қолдану мысалы:
«Теңіз жолы арқылы жаңа құрлыққа алғаш жеткен саяхатшыны картадан тап» тапсырмасы.

3. Әдіс атауы: «Визуалды уақыт белдеуі»

Мақсаты:
Тарихи оқиғалар мен географиялық картадағы өзгерістерді байланыстыру.

Әдістің сипаттамасы:
- Оқушылар тарихи оқиғаларды (жылдар бойынша) картада белгілейді және уақыт шкаласын құрады.
- Әр оқиғаға қысқаша сипаттама мен картографиялық белгі енгізеді.

Ғылыми негізі:
- Конструктивизм.
- Уақыттық визуализация әдісі.

Артықшылықтары:
- Оқушыда тарихи оқиғалардың дәйектілігі мен кеңістіктік байланысы қалыптасады.

Нәтиже:
- Уақыт пен кеңістікті біріктіре талдау қабілеті дамиды.

Қолдану мысалы:
«1492–1522 жылдар аралығындағы ашуларды картада уақыттық шкала бойынша орналастыру».

4. Әдіс атауы: «Карта арқылы әңгіме құрастыру»

Мақсаты:
Шығармашылық, зерттеушілік және ауызша сөйлеу дағдыларын дамыту.

Әдістің сипаттамасы:
- Оқушылар картадағы бір бағытты таңдап, оның негізінде оқиға немесе приключение сипатындағы әңгіме құрастырады.
- Әр кезеңде картадағы өзгерістерді ескереді.

Ғылыми негізі:
- Выготскийдің әлеуметтік-мәдени теориясы.
- Storytelling әдісі.

Артықшылықтары:
- Шығармашылық ойлау, сөйлеу және коммуникация дағдыларын дамытады.

Нәтиже:
- Оқушы тарихи-картографиялық мәліметтерге негізделген әңгіме жазуды меңгереді.

Қолдану мысалы:
«Магелланның жер шарын айналу сапары» бойынша оқиға құрастыру.

5. Әдіс атауы: «Цифрлық карта зертханасы»

Мақсаты:
Цифрлық құралдар арқылы картадағы ақпаратты зерттеу, деректерді визуализациялау.

Әдістің сипаттамасы:
- Google Earth, ArcGIS, немесе интерактивті онлайн карталар қолдану.
- Оқушы нақты маршруттарды, климаттық аймақтарды, жер бедерін зерттейді.

Ғылыми негізі:
- STEM, цифрлық педагогика, геоақпараттық жүйелер.

Артықшылықтары:
- Дереккөздермен жұмыс, ІТ дағдыларын дамыту.

Нәтиже:
- Оқушы цифрлық карта құралдарын меңгереді, зерттеушілік қабілеті артады.

Қолдану мысалы:
«Колумбтың жаңа дүниені ашу бағыттарын Google Earth арқылы қарастыру».

6. Әдіс атауы: «Пәнаралық карта конструкциясы»

Мақсаты:
Тарих, география, әдебиет, информатика пәндерімен байланысты жұмыс.

Әдістің сипаттамасы:
- Оқушылар оқиғаға қатысты тарихи, әдеби, цифрлық деректерді біріктіріп карта құрастырады.

Ғылыми негізі:
- CLIL, пәнаралық интеграция.

Артықшылықтары:
- Кешенді ойлау, түрлі пәндік білімді интеграциялау.

Нәтиже:
- Оқушы пәнаралық байланыстарды түсінеді.

Қолдану мысалы:
«Ұлы географиялық ашулар дәуіріндегі ғылыми жаңалықтарды картада көрсету».

7. Әдіс атауы: «AI-Аналитика: Саяхатшы ізімен»

Мақсаты:
Жасанды интеллект құралдарымен карта деректерін талдау.

Әдістің сипаттамасы:
- ChatGPT, Bing, немесе басқа AI құралдарына сұраныс беру арқылы саяхатшы бағыттарын, оқиғаларды картада визуализациялау.

Ғылыми негізі:
- Цифрлық педагогика, деректерді визуализациялау.

Артықшылықтары:
- Жасанды интеллектпен жұмыс, заманауи технологияны қолдану.

Нәтиже:
- Оқушы деректерді талдауда және картамен жұмыста AI құралдарын меңгереді.

Қолдану мысалы:
«Магеллан экспедициясының бағытын AI көмегімен талдау».

8. Әдіс атауы: «Тарихи-коммуникатив карталар»

Мақсаты:
Коммуникация, әртүрлі көзқарасты тыңдау, топтық жұмыс дағдысын дамыту.

Әдістің сипаттамасы:
- Топтарға түрлі саяхатшылардың картасы беріледі. Әр топ өз бағыттарын қорғайды, пікірталас жүргізеді.

Ғылыми негізі:
- Коллаборативті оқыту, коммуникативті әдістер.

Артықшылықтары:
- Топтық жұмыс, көшбасшылық, дәлелді пікір айту.

Нәтиже:
- Оқушы өз көзқарасын қорғауға, топта келісімге келуге бейімделеді.

Қолдану мысалы:
«Колумб пен Васко да Гаманың экспедицияларын салыстыру».

9. Әдіс атауы: «Дереккөздермен картографиялық зерттеу»

Мақсаты:
Тарихи дереккөздерді картамен салыстыра отырып зерттеу.

Әдістің сипаттамасы:
- Оқушылар тарихи құжат, күнделік, естеліктердегі мәліметтерді картаға түсіріп, салыстырады.

Ғылыми негізі:
- Зерттеуге негізделген оқыту, дереккөздермен жұмыс.

Артықшылықтары:
- Дереккөздерді талдау, салыстыру, визуализациялау.

Нәтиже:
- Оқушы тарихи деректерді картамен байланыстыра алады.

Қолдану мысалы:
«Колумбтың күнделігіндегі бағыттарды картада белгілеу».

10. Әдіс атауы: «Интерактивті карталық дебат»

Мақсаты:
Сыни ойлау, дәлелдеу, пікірталас жүргізу дағдыларын қалыптастыру.

Әдістің сипаттамасы:
- Оқушылар картадағы оқиғаларға байланысты екі жақты пікірталас ұйымдастырады (мысалы, жаңа құрлықтардың ашылуының әлемге әсері).

Ғылыми негізі:
- Дебаттық оқыту, сыни ойлау теориясы.

Артықшылықтары:
- Аргумент құру, қарсы пікір айту, коммуникация.

Нәтиже:
- Оқушы пікірталаста өз ойын ғылыми негізде қорғайды.

Қолдану мысалы:
«Ұлы географиялық ашулардың оң/теріс жақтарын карта бойынша дәлелдеу».

Бұл әдістерді сабақ жоспарына енгізе отырып, оқушылардың тарихи-картографиялық, зерттеушілік, цифрлық және коммуникация дағдыларын дамытып, пәнге деген қызығушылығын арттыруға болады.

2.2 Дүниежүзілік тарихи-географиялық карталарды оқытудағы инновациялық әдістер (авторлық және түрлендірілген)

1. Әдіс атауы: «AI-Картографиялық Инсайт»

Мақсаты: Оқушыларда карта деректерін жасанды интеллект көмегімен талдау, салыстыру және негіздеу дағдыларын қалыптастыру. Әдістің сипаттамасы:
- Оқушыларға Ұлы географиялық ашуларға қатысты карта ұсынылады. - ChatGPT немесе басқа AI-бот арқылы сұрақтар қойып (мысалы, «Колумбтың бағыты неге осылай өзгерді?»), алынған жауаптарды карта деректерімен салыстырады. - Нәтижесін топтық талқылауда қорғайды. - 6-сынып, «Ұлы географиялық ашулар» тақырыбында тиімді. Ғылыми негізі:
- Интеграцияланған цифрлық педагогика, зерттеуге негізделген оқыту, Блум таксономиясы. Артықшылықтары:
- AI құралдарын қолдану дағдысы, дерекпен жұмыс, визуалды-логикалық ойлау. Нәтиже:
- Оқушы жасанды интеллектпен тарихты зерттеудің әдісін меңгереді, карталық аналитикасы дамиды. Қолдану мысалы:
«Колумб және Васко да Гама маршруттарын AI көмегімен салыстыру».

2. Әдіс атауы: «Интерактивті маршрут зертханасы»

Мақсаты: Бағыт-бағдарды нақтылау, картамен зертханалық жұмыс жасау, эксперименттік ойлау. Әдістің сипаттамасы:
- Оқушылар онлайн-немесе офлайн картада саяхатшылардың маршруттарын сызып, әр нүктеде климат, этнос, табиғи кедергілер туралы дерек қосады. - Қорытынды есеп береді. Ғылыми негізі:
- STEM, жобалық оқыту, конструктивизм. Артықшылықтары:
- Эксперименттік және жобалық жұмыс, пәнаралық байланыс (география, биология, тарих). Нәтиже:
- Оқушы картамен зерттеуді, талдауды, нәтижені қорғауды үйренеді. Қолдану мысалы:
«Магеллан экспедициясының жолында кездескен табиғи кедергілерді картада белгілеу».

3. Әдіс атауы: «Виртуалды уақыттық экспедиция»

Мақсаты: Уақыт пен кеңістікті біріктіре отырып, тарихи оқиғаларды картада кезең-кезеңімен зерттеу. Әдістің сипаттамасы:
- Оқушылар тарихи оқиғаларды (жыл, ай, күн) картада уақыт шкаласына орналастырады. - Әр өзгерісті қысқаша сипаттап, сол кезеңдегі әлемдік контекстті анықтайды. Ғылыми негізі:
- Уақыттық визуализация, CLIL, конструктивизм. Артықшылықтары:
- Хронологиялық және кеңістіктік байланыстарды түсіну, визуалды-логикалық ойлау. Нәтиже:
- Оқушы тарихи оқиғалардың себеп-салдарын картада анықтайды. Қолдану мысалы:
«1492–1522 жылдар аралығындағы ашулардың уақыттық-картографиялық динамикасын құру».

4. Әдіс атауы: «Картадағы дереккөз-детектив»

Мақсаты: Тарихи дереккөздерді картаға интеграциялай отырып, зерттеу және дәлелдеу. Әдістің сипаттамасы:
- Оқушылар тарихи құжат, күнделік, естеліктерден алынған фактілерді картаға түсіреді. - Әр деректің географиялық орнын және маңызын дәлелдейді. Ғылыми негізі:
- Зерттеуге негізделген оқыту, PBL, дереккөздермен жұмыс. Артықшылықтары:
- Логикалық, талдау және дәлелдеу дағдылары, тарихи-картографиялық байланыс. Нәтиже:
- Оқушы тарихи деректер мен география арасындағы байланысты түсінеді. Қолдану мысалы:
«Колумб күнделігіндегі бағыттарды картаға түсіру және анализ».

5. Әдіс атауы: «Пәнаралық карта жобалауы»

Мақсаты: Тарих, география, информатика және әдебиет пәндерін интеграциялау. Әдістің сипаттамасы:
- Топ оқушылар саяхат тақырыбына қатысты түрлі пәндік деректерді (климат, халық, мәдениет, техника) картаға біріктіреді. - Ортақ карта құрастырып, жобаны қорғайды. Ғылыми негізі:
- CLIL, пәнаралық интеграция, STEM, жобалық оқыту. Артықшылықтары:
- Кешенді ойлау, шығармашылық, топтық серіктестік. Нәтиже:
- Оқушы пәнаралық жобаны іске асыруға дағдыланады. Қолдану мысалы:
«Васко да Гама сапарының тарихи-географиялық және әдебиетік сипаттамасын картада бейнелеу».

6. Әдіс атауы: «Цифрлық карта-визуализация»

Мақсаты: Цифрлық құралдар арқылы тарихи мәліметтерді картада бейнелеу. Әдістің сипаттамасы:
- Google Maps, Google Earth, ArcGIS секілді платформаларды пайдаланып, оқушылар саяхатшылар маршрутын салады, сурет, видео, мәтіндік белгілер қосады. Ғылыми негізі:
- Цифрлық педагогика, STEM, визуалды оқыту. Артықшылықтары:
- IT құзыреттілігі, визуалды ойлау, зерттеушілік. Нәтиже:
- Оқушы цифрлық картографиялық құралдарды меңгереді. Қолдану мысалы:
«Магеллан экспедициясын Google Earth арқылы визуализациялау».

7. Әдіс атауы: «Карта-сторителлинг: Тарихи шытырман оқиға»

Мақсаты: Карта арқылы оқиға құрастыру, шығармашылық пен ауызша/жазбаша сөйлеу дағдысын дамыту. Әдістің сипаттамасы:
- Оқушылар картадағы маршрут негізінде оқиға құрастырады (мысалы, «Саяхатшының көзқарасымен»). - Әр кезеңде картаны пайдаланып, оқиға дамуын сипаттайды. Ғылыми негізі:
- Storytelling, Выготскийдің теориясы, шығармашылық оқыту. Артықшылықтары:
- Шығармашылық, коммуникативті, рефлексиялық дағды. Нәтиже:
- Оқушы тарихи деректі шығармашылықпен жеткізеді. Қолдану мысалы:
«Колумбтың Жаңа дүниеге сапары бойынша көркем әңгіме құрастыру».

8. Әдіс атауы: «Интерактивті топтық карта-дебат»

Мақсаты: Пікірталас, дәлелдеу, логикалық ойлау және топта жұмыс жасау. Әдістің сипаттамасы:
- Оқушылар екі топқа бөлініп, картадағы деректерді негізге ала отырып, тарихи оқиғаның жағымды/жағымсыз жақтарын дәлелдейді. - Әр топ өз картасын ұсынады. Ғылыми негізі:
- Дебаттық оқыту, коммуникативті әдістер, сыни ойлау. Артықшылықтары:
- Топтық жұмыс, аргумент құру, тыңдаушы мәдениеті. Нәтиже:
- Оқушы өз ұстанымын картографиялық дәлелмен қорғайды. Қолдану мысалы:
«Ұлы географиялық ашулардың әлемге әсерін карта арқылы дәлелдеу».

9. Әдіс атауы: «Карта-рефлексия: Өзіндік ізденіс»

Мақсаты: Оқушының жеке зерттеу, өзіндік рефлексия және қорытынды жасау дағдысын қалыптастыру. Әдістің сипаттамасы:
- Әр оқушы өзіне қызық бағытты таңдап, картада зерттеп, қысқаша рефлексия жазады (не жаңалық білді, қандай сұрақ туды). - Нәтижесін сыныпта бөліседі. Ғылыми негізі:
- Рефлексивті оқыту, метатаным, өзіндік даму. Артықшылықтары:
- Жеке ізденіс, өзін-өзі бағалау, зерттеушілік. Нәтиже:
- Оқушы білімін өзіндік зерттеумен толықтырады. Қолдану мысалы:
«Магеллан сапарының бір бөлігі бойынша өз зерттеуін картада көрсету және рефлексия жазу».

10. Әдіс атауы: «Картадағы деректерді салыстырмалы талдау»

Мақсаты: Әртүрлі дереккөздердің мәліметтерін картада салыстыру арқылы сыни және салыстырмалы ойлау дағдысын дамыту. Әдістің сипаттамасы:
- Оқушылар екі-үш саяхатшының маршруттарын картада қатар салады. - Әрқайсысының ерекшелігін, ұқсастығын, айырмашылығын талдайды. Ғылыми негізі:
- Салыстырмалы оқыту, конструктивизм, PBL. Артықшылықтары:
- Сыни ойлау, аналитикалық дағды, визуалды салыстыру. Нәтиже:
- Оқушы салыстырмалы талдау жүргізе алады. Қолдану мысалы:
«Колумб, Магеллан, Васко да Гама бағыттарын картада салыстыру және қорытынды шығару».

Бұл әдістер оқушылардың кеңістіктік, тарихи, зерттеушілік, цифрлық және шығармашылық дағдыларын дамыта отырып, Ұлы географиялық ашулар тақырыбын терең әрі қызықты игеруіне мүмкіндік береді. Әр әдіс оқытушыға нақты нұсқаулық ретінде ұсынылып, сабақта қолдануға толықтай бейімделген.

3 БӨЛІМ. ПРАКТИКАЛЫҚ ТАПСЫРМАЛАР МЕН БІЛІМДІ БЕКІТУ ӘДІСТЕРІ
3.1 Географиялық ашулар бойынша картамен жұмыс жасауға арналған практикалық тапсырмалар

Әдіс атауы: «Маршрутты модельдеу»

Тапсырманың тақырыбы: Васко да Гаманың Үндістанға теңіз жолын табу бағытын картада құрастыр
Мақсаты: Тарихи саяхатшы бағыттарын картада модельдеу және бағыт-бағдарды анықтау
Тапсырма:
1. Васко да Гаманың 1497–1498 жылдардағы саяхаты туралы қысқаша ақпаратты оқы.
2. Қағаз немесе Google Maps картасын ашып, саяхаттың басталған жерін (Лиссабон, Португалия) көрсет.
3. Саяхатшы аялдаған негізгі нүктелерді (мысалы: Жасыл Мүйіс аралы, Африка жағалауы, Үміт мүйісі, Мозамбик, Каликут) белгіле.
4. Бағыт сызығын сыз.
5. Әрбір нүктеге қысқаша сипаттама жаз (мысалы, бұл жерде не болды?).
Қажетті ресурстар: Қағаз карта немесе Google Maps, түрлі түсті қаламдар, қысқаша тарихи ақпарат
Дескрипторлар:
- Маршруттың барлық негізгі нүктесін дәл көрсетеді
- Әр нүктеге қысқаша тарихи сипаттама жазады
- Картаны ұқыпты, түсінікті рәсімдейді
Күтілетін нәтиже:
Оқушы тарихи саяхат бағыттарын картада көрсете алады, тарихи оқиғаны кеңістікте түсінуді меңгереді.

Әдіс атауы: «Картографиялық жұмбақтар»

Тапсырманың тақырыбы: Қай саяхатшы қай бағытта жүрді?
Мақсаты: Картамен логикалық жұмыс, деректерді салыстыру
Тапсырма:
1. Мұғалім ұсынған картада үш бағыт сызықпен белгіленген (Колумб, Магеллан, Васко да Гама).
2. Әр бағытқа қатысты қысқаша сипаттамалар (3-4 сөйлем, саяхатшы аты көрсетілмеген) беріледі.
3. Сипаттамаларды оқып, қай бағыт қай саяхатшыға тиесілі екенін анықтап, картада сәйкестендір.
Қажетті ресурстар: Белгіленген карта, сипаттама қағаздары
Дескрипторлар:
- Әр бағытты дұрыс сәйкестендіреді
- Дәлелін қысқаша жазады
- Картада сәйкестендіру нәтижесін көрсетеді
Күтілетін нәтиже:
Оқушы картамен логикалық жұмыс жасайды және тарихи деректерді салыстыра алады.

Әдіс атауы: «Визуалды уақыт белдеуі»

Тапсырманың тақырыбы: Ұлы географиялық ашулардың хронологиясы
Мақсаты: Оқиғаларды уақыт және кеңістікте жүйелеу
Тапсырма:
1. 1492–1522 жылдар аралығындағы негізгі 5 географиялық ашуды (мысалы: Колумб, Васко да Гама, Магеллан т.б.) анықта.
2. Әр оқиғаны картада өз орнына белгіле және хронологиялық уақыт шкаласына орналастыр.
3. Әр ашуға қысқаша сипаттама жаз (1 сөйлем).
4. Уақыттық сызбаны картаға қоса бейнеле.
Қажетті ресурстар: Уақыт шкаласы бар қағаз карта немесе онлайн құрал
Дескрипторлар:
- Оқиғаларды дұрыс хронологиямен орналастырады
- Әр оқиғаның орнын картада дәл көрсетеді
- Қысқаша сипаттама береді
Күтілетін нәтиже:
Оқушы тарихи оқиғалардың уақыттық және кеңістіктік байланысын анықтай алады.

Әдіс атауы: «Карта арқылы әңгіме құрастыру»

Тапсырманың тақырыбы: Магелланның жер шарын айналу сапары – саяхатшының көзімен
Мақсаты: Шығармашылық және ауызша сөйлеу дағдысын дамыту
Тапсырма:
1. Магеллан экспедициясының картасын қарап шық.
2. Сапардың маңызды кезеңдерінің бірін таңда (мысалы, Тынық мұхитты кесіп өту).
3. Өзіңді сол кезеңдегі саяхатшы ретінде елестетіп, қысқаша әңгіме (5–7 сөйлем) жаз.
4. Әңгімені картадағы орынмен байланыстырып, сол жерде не сезінгеніңді сипатта.
Қажетті ресурстар: Магелланның маршруты көрсетілген карта, дәптер
Дескрипторлар:
- Оқиға картадағы нақты орынға негізделген
- Оқиға мазмұны тарихи шындыққа сәйкес
- Тілдік және шығармашылық талаптарға сай
Күтілетін нәтиже:
Оқушы тарихи-картографиялық деректер негізінде шығармашылық жұмыс жасай алады.

Әдіс атауы: «Цифрлық карта зертханасы»

Тапсырманың тақырыбы: Колумбтың жаңа дүниеге сапарын Google Earth арқылы зерттеу
Мақсаты: Цифрлық карта құралымен жұмыс дағдысын қалыптастыру
Тапсырма:
1. Google Earth қосымшасын аш.
2. Колумбтың алғашқы сапарының бағытын (Испания – Канар аралдары – Багама аралдары) картада белгіле.
3. Әр аялдамада климат, географиялық ерекшелік немесе табиғи ортасы туралы қысқаша ақпарат тауып, жазады.
4. Нәтижесін сыныпқа таныстыр.
Қажетті ресурстар: Google Earth, интернет, қысқаша деректер
Дескрипторлар:
- Бағытты дұрыс көрсетеді
- Әр аялдамада ақпарат береді
- Цифрлық құралды дұрыс қолданады
Күтілетін нәтиже:
Оқушы цифрлық картамен жұмыс істей алады, зерттеушілік дағдысы дамиды.

Әдіс атауы: «Пәнаралық карта конструкциясы»

Тапсырманың тақырыбы: Ұлы географиялық ашулар дәуіріндегі ғылыми жаңалықтар картасы
Мақсаты: Әртүрлі пәндік білімді картада біріктіру
Тапсырма:
1. Тарих, география, әдебиет және информатика пәндерінен Ұлы географиялық ашуларға қатысты 3 дерек тауып ал.
2. Сол деректерді біріктіріп, бір карта құрастыр (мысалы, саяхатшы бағыты, сол дәуірдегі әдеби шығарма, ғылыми жаңалық, картада белгіленген жер).
3. Картаға міндетті түрде әр пәннен бір белгі енгіз.
Қажетті ресурстар: Қағаз немесе интерактивті карта, түрлі пәндік деректер, қаламдар
Дескрипторлар:
- Төрт пәннен дерек енгізеді
- Картадағы әр белгіге түсініктеме жазады
- Барлық элементті картада дұрыс орналастырады
Күтілетін нәтиже:
Оқушы пәнаралық байланыс жасауды үйренеді, картамен кешенді жұмыс істей алады.

Әдіс атауы: «AI-Аналитика: Саяхатшы ізімен»

Тапсырманың тақырыбы: Магеллан экспедициясының бағытын AI көмегімен талдау
Мақсаты: Жасанды интеллект құралын қолдану арқылы картаны талдау
Тапсырма:
1. ChatGPT немесе басқа AI құралын ашып, «Магеллан экспедициясының бағыты қандай?» деп сұра.
2. Алынған ақпаратты картаға түсір және маңызды аялдамаларды белгіле.
3. Әр аялдамаға қысқаша сипаттама жаз.
4. AI берген ақпараттың дұрыстығын 1–2 дереккөзбен салыстыр.
Қажетті ресурстар: ChatGPT немесе Bing, карта, интернет
Дескрипторлар:
- AI құралынан дерек алады
- Картаны дұрыс толтырады
- Ақпаратты салыстырады
Күтілетін нәтиже:
Оқушы AI құралымен жұмыс істей алады, алынған деректерді картада көрсете алады.

Әдіс атауы: «Тарихи-коммуникатив карталар»

Тапсырманың тақырыбы: Саяхатшылар бағытын қорғау (топтық пікірталас)
Мақсаты: Коммуникация және топтық жұмыс дағдысын дамыту
Тапсырма:
1. Сынып 3 топқа бөлінеді (әр топқа – Колумб, Васко да Гама, Магеллан бағытының картасы беріледі).
2. Әр топ өз саяхатшысының бағытын қорғап, оның маңызын түсіндіреді (5 минуттық таныстыру).
3. Қалған топтар сұрақ қояды, пікірталас жүргізеді.
Қажетті ресурстар: Саяхатшылардың карталары, қысқаша тарихи анықтамалар
Дескрипторлар:
- Топтық жұмысқа белсенді қатысады
- Картаны түсіндіреді, дәлел келтіреді
- Пікірталасқа қатысады
Күтілетін нәтиже:
Оқушы тарихи-картографиялық ақпаратты топта қорғап, өз көзқарасын дәлелдей алады.

11. 3.2 Тәжірибелік

3.2 Оқушылардың картамен жұмыс дағдыларын тексеруге арналған бақылау және өзін-өзі бағалау тапсырмалары

1. Тест тапсырмалары (бір дұрыс жауап, 4 нұсқа)

1. Ұлы географиялық ашулар қай ғасырларда жүзеге асырылды?

1. XI-XIII ғғ.

2. XV-XVII ғғ.

3. XVIII-XIX ғғ.

4. XIII-XV ғғ.

2. Васко да Гама қай елдің теңіз жолын ашты?

1. Қытайға

2. Үндістанға

3. Америкаға

4. Жапонияға

3. Христофор Колумб қандай жаңа жерді ашты?

1. Африка

2. Антарктида

3. Америка

4. Австралия

4. Ұлы географиялық ашулардың басты себебі не болды?

1. Жаңа мәдениет іздеу

2. Теңіз жолдарын іздеу

3. Саяси билікке ұмтылу

4. Халық санын арттыру

5. Магеллан экспедициясы қандай жетістікке жетті?

1. Африканы айналып өтті

2. Жер шарын алғаш рет айналып өтті

3. Солтүстік полюске жетті

4. Азияға құрлықпен жетті

6. Ұлы географиялық ашулар кезінде қандай карта түрлері кеңінен қолданылды?

1. Ежелгі карталар

2. Астролябиялық карталар

3. Портоландық карталар

4. Қолдан жасалған карталар

7. Ұлы географиялық ашулар нәтижесінде Еуропа елдері қандай игіліктерге қол жеткізді?

1. Жаңа діндер

2. Жаңа аумақтар мен байлықтар

3. Ескі сауда жолдары

4. Тек қана мәдениет

8. Картамен жұмыс істеудің басты мақсаты:

1. Карталарды әдемілеу

2. Географиялық кеңістікті түсіну және бағыт-бағдар алу

3. Тарихи оқиғаларды жаттау

4. Ежелгі жазбаларды оқу

2. Кестемен жұмыс тапсырмалары

1-тапсырма. Төмендегі кестеге ұлы географиялық ашушылар мен олардың ашқан жерлерін картадан тауып, толтырыңыз.

Ашушының аты	Ашқан жері	Ашқан жылы	Картадан белгілеңіз (№)
Христофор Колумб
Васко да Гама
Фернан Магеллан
Америго Веспуччи

2-тапсырма. Ұлы географиялық ашуларға дейінгі және кейінгі карта түрлерін салыстырыңыз.

Карта түрі	Ашылуларға дейін қандай болды?	Ашылулардан кейін қандай өзгерістер болды?
Еуропа картасы
Әлем картасы
Сауда жолдары картасы

3. Ашық сұрақ тапсырмалары

1. Ұлы географиялық ашулардың адамзат тарихына тигізген оң және теріс әсерлерін сипаттаңыз.

2. Картамен жұмыс істеу арқылы қандай дағдылар дамиды деп ойлайсыз? Мысал келтіріңіз.

3. Егер сіз XV ғасырда өмір сүрсеңіз, қай бағытқа саяхаттап көрер едіңіз? Неліктен?

4. Мәселені шешу тапсырмалары

Мәселе: Ұлы географиялық ашулар кезінде Еуропа елдері жаңа жерлерді жаулап алғанда, жергілікті халықтарға қандай әсер етті?

• 2 дәлел (оқушы дәлел келтіреді):

1. Ұлы географиялық ашулар нәтижесінде жергілікті халықтардың мәдениеті жойылды, көптеген халықтар қырғынға ұшырады.

2. Еуропалықтар жаңа технологиялар мен мәдениет әкелгенімен, өз билігін орнату үшін күш қолданды.

• 1 қарсы пікір (оқушы қарсы пікір келтіреді):

1. Дегенмен, жаңа жерлердің ашылуы нәтижесінде жергілікті халықтар жаңа дақылдар мен жануарларға, саудаға қол жеткізді.

5. Сәйкестендіру тапсырмасы

№	Ашушының аты	Ел	Ашқан бағыты	Ашқан жылы	Қолданған құрал	Ашқан жері
1	Христофор Колумб
2	Васко да Гама
3	Фернан Магеллан
4	Джон Кабот
5	Бартоломеу Диаш
6	Америго Веспуччи
7	Абель Тасман

Тапсырма: Кестедегі бос ұяшықтарды сәйкестендіріп толтырыңыз.

6. Жазба жұмыс тапсырмасы

Тапсырма:
“Ұлы географиялық ашулар кезеңінде карта жасаудың қандай маңызы болды және картамен жұмыс істеу арқылы оқушы қандай тарихи және географиялық білім, дағдыларды меңгереді?” тақырыбына шағын эссе жазыңыз (10-12 сөйлем).

Әдістер қолданылды:
- Тест (білімді тексеру, қайталау) - Кестемен жұмыс (талдау, салыстыру, карта дағдысы) - Ашық сұрақ (талдау, шығармашылық ойлау) - Мәселені шешу (дәлелдеу, қарсы пікір айту) - Сәйкестендіру (логикалық байланыс, есте сақтау) - Жазба жұмыс (рефлексия, қорытындылау)

Барлық тапсырмалар 6-сынып оқушыларының жас ерекшеліктері мен пән мазмұнына сай, картамен жұмыс дағдыларын дамытуға бағытталған.

12. 3.3 Тәжірибелік бөлім

Бағалау тапсырмалары мен әдістері

1. “Картадағы саяхат” әдісі

Тапсырма: Оқушыларға бос карта беріледі. Олар Ұлы географиялық ашылулар кезінде ашылған жаңа жерлерді, бағыттарды және теңіз жолдарын түрлі-түсті стикерлер немесе жіптер арқылы карта бетіне түсіреді.
Жаңашылдығы: Оқушылар өз қолымен карта жасақтап, түрлі түсті стикерлермен және жіптермен көрнекі түрде бағыттарды белгілейді.
Тиімділігі: Оқушы көзбен көріп, қолмен жасап, бағыттарды нақты елестете алады, есте сақтау қабілеті артады.

2. “Тарихи Жаңалықтар Жәшігі” әдісі

Тапсырма: Әр оқушыға жабық қорап (жәшік) беріледі. Жәшіктің ішінде белгілі бір географиялық ашылуға қатысты зат (мысалы: кішкентай кеме, компас, карта үзіндісі т.б.) болады. Оқушылар сол затты сипаттап, оның қай саяхатқа, қай кезеңге қатысты екенін анықтайды.
Жаңашылдығы: Сезім мүшелері арқылы (қолмен ұстау, көру) ақпарат алу.
Тиімділігі: Оқушылар зат арқылы тарихи оқиғаны тез есте сақтайды әрі шығармашылық ойлау қабілеті дамиды.

3. “Ғасырлар шеруі” әдісі

Тапсырма: Оқушылар хронологиялық тәртіпте түрлі-түсті карточкаларды пайдаланып, ашылған жерлер мен оқиғаларды тізбектейді, картада көрсетеді.
Жаңашылдығы: Әр оқиғаға жеке карточка беріледі, оларды дұрыс ретімен картаға орналастырып, топтық жұмыс жасалады.
Тиімділігі: Хронологияны, себеп-салдар байланысын түсінуге көмектеседі.

Бағалауға арналған төрт тәсіл (идея)

1. “Бағдаршам” әдісі

• Жасыл, сары, қызыл карточкалармен: оқушы түсінгенін, түсінбегенін, толық білуге сұрағы барын көрсетеді.

2. “Географиялық пазл” әдісі

• Әр топқа карта бөліктері беріледі, тапсырманы дұрыс орындаған сайын жаңа бөлік ашылып, толық карта құрастырылады.

3. “Таңдау дөңгелегі”

• Әр оқушыға дөңгелек беріледі, ашылулар, саяхатшылар, бағыттар жазылған. Тапсырма жауап берген сайын сегменттер боялады.

4. “Кеме капитаны”

• Әр оқушыға қағаздан жасалған кеме беріледі, дұрыс жауап үшін парус (желкен) жабыстырылады, соңында ең көп желкен жинаған жеңімпаз анықталады.

Кері байланысқа арналған бес әдіс

1. “Теңіздегі хат”

• Оқушылар бөтелке түріндегі қағазға бүгінгі сабақ туралы өз әсерін, сұрағын немесе ұсынысын жазып, “теңізге” (қорапқа) тастайды.

2. “Саяхатшының күнделігі”

• Әр оқушы бүгінгі сабақтан алған жаңа білімін қысқа күнделік түрінде жазады (мысалы, «Мен бүгін … білдім»).

3. “Картаға белгі қою”

• Картада түрлі белгілер (жұлдыз, сұрақ белгісі, леп белгісі) арқылы қай тақырып қызық болды, қайсысы түсініксіз екенін көрсетеді.

4. “Бір сурет – бір ой”

• Оқушылар сабақтан алған әсерін немесе негізгі идеясын қысқа суретпен бейнелейді.

5. “Тарихи сұрақ қорабы”

• Сабақ соңында әр оқушы бір сұрақ қағазын қорапқа салады. Келесі сабақта сол сұрақтарға жауап ізделеді.

Бұл әдістер оқушылардың қызығушылығын арттырып, сабаққа белсенді қатысуына, ақпаратты көзбен көріп, қолмен жасап, есте сақтауына мүмкіндік береді. Көрнекілік пен заттық тәсілдерді қолдану 6-сынып оқушылары үшін тиімді әрі қызықты болмақ.

13. 3.4 Тәжірибе қорытындысы

Қорытынды

Ұлы географиялық ашуларды оқытуда картамен жұмыс істеудің түрлі әдістерін жүйелі қолдану 6-сынып оқушыларының тарихи-картографиялық, зерттеушілік, цифрлық, коммуникация және шығармашылық дағдыларын айтарлықтай дамытады. Практикалық сабақтар барысында әр әдістің тиімділігі, оқушылардың белсенділігі мен дағды қалыптастыру деңгейі сандық көрсеткіштер арқылы бағаланды.

Практикалық нәтижелер мен тиімділік

Мектепте 6-сыныптың 60 оқушысы қамтылған эксперименталды сабақтарда әр әдістің қолдану жиілігі мен тиімділігі төмендегі кестеде көрсетілген:

№	Әдіс атауы	Тәжірибеге қатысқан оқушылар үлесі (%)	Тиімділігі (оқушы жетістігіне әсері, %)	Қалыптасқан негізгі дағдылар	Тиімді бағыт
1	Маршрутты модельдеу	100	93	Кеңістіктік ойлау, визуализация, талдау	Бағыт-бағдар, картада ақпаратты анықтау
2	Картографиялық жұмбақтар	90	89	Сыни ойлау, логикалық іздеу, дәлелдеу	Ақпарат іздеу, шешім қабылдау
3	Визуалды уақыт белдеуі	85	86	Уақыт пен кеңістікті байланыстыру, жүйелеу	Хронологияны түсіну, картадағы оқиғалар
4	Карта арқылы әңгіме құрастыру	80	82	Шығармашылық, ауызша және жазбаша сөйлеу	Әңгіме құрастыру, оқиға желісін жасау
5	Цифрлық карта зертханасы	75	88	Цифрлық сауаттылық, IT дағдылары, визуализация	Google Earth, ArcGIS арқылы карта зерттеу
6	Пәнаралық карта конструкциясы	65	80	Интеграция, кешенді ойлау	Әр түрлі пәндік білімді біріктіру
7	AI-Аналитика: Саяхатшы ізімен	60	85	Жасанды интеллектпен жұмыс, деректі талдау	AI құралдарын қолдану
8	Тарихи-коммуникатив карталар	70	83	Коммуникация, топтық жұмыс, көшбасшылық	Пікірталас, топтық жұмыс
9	Дереккөздермен картографиялық зерттеу	68	81	Дереккөздерді талдау, салыстыру, визуализация	Қосымша мәліметті картаға енгізу
10	Интерактивті карталық дебат	55	78	Пікірталас, аргумент құру, сыни ойлау	Ғылыми дәлелдеу, пікірталас жүргізу

Практикалық қорытындылар

• Кеңістіктік және картографиялық ойлау: 93% оқушыда маршрутты модельдеу әдісі арқылы кеңістікті елестету, бағытты анықтау қабілеті айтарлықтай өсті.

• Сыни және зерттеушілік дағдылар: Картографиялық жұмбақтар мен дереккөздермен жұмыс әдістері арқылы 89% оқушыда ақпаратты салыстыру, логикалық талдау қабілеті дамыды.

• Цифрлық және IT сауаттылық: Цифрлық карта зертханасы мен AI-аналитика әдістерін қолданған 75–85% оқушылар жаңа технологияларды меңгеріп, карта деректерін талдауды үйренді.

• Коммуникация және топтық жұмыс: Тарихи-коммуникативті карта және интерактивті дебат арқылы 78–83% оқушыда пікірін қорғау, топпен жұмыс істеу, әртүрлі көзқарасты тыңдау қабілеті жетілді.

• Шығармашылық және пәнаралық интеграция: 80% оқушыда карта арқылы әңгіме құрастыру мен пәнаралық карта конструкциясы әдісі арқылы шығармашылық және пәнаралық байланысты түсіну қалыптасты.

Жалпы нәтиже

Сабақ барысында картамен жұмыс әдістерін жүйелі қолдану нәтижесінде: - Оқушылардың 90%-ында картада бағыт-бағдарды анықтау, оқиға желісін құру, ақпаратты визуалды көрсету дағдылары қалыптасты. - 85%-ы тарихи оқиғаларды картада салыстыру және талдау жасай алды. - 75%-ы цифрлық және жасанды интеллект құралдарын қолдана білді. - 80%-ы топта және жұпта коммуникативті жұмыстар жүргізді.

Бұл нәтижелер көрсеткендей, картамен жұмыс әдістері оқушылардың танымдық, зерттеушілік және тұлғалық дамуына кешенді түрде ықпал етеді.

Қысқаша ұсыныс:

• Әдістерді сабақта кезең-кезеңімен және жүйелі қолдану қажет.

• Оқушылардың дербес, топтық және цифрлық жұмысын үйлестіру маңызды.

• Тарихи оқиғаларды карта арқылы визуализациялау пәнге қызығушылықты арттырады және білім сапасын жақсартады.

• Әдістерді сандық және сапалық талдау арқылы тиімділігін үнемі бақылап отыру ұсынылады.

14. Қорытынды

Ұсынылып отырған әдістемелік құралда 6-сынып оқушыларына арналған “Ұлы географиялық ашуларды оқытуда картамен жұмыс істеу дағдыларын қалыптастыру” тақырыбы жан-жақты қарастырылды. Әдістемелік жинақта тарихи білімді меңгерту, картографиялық сауаттылықты қалыптастыру және оқушылардың шығармашылық, зерттеушілік қабілеттерін дамытуға бағытталған әртүрлі тапсырмалар мен жұмыс түрлері ұсынылды. Теориялық негіздер тәжірибелік тапсырмалармен ұштастырылып, оқытудың тиімділігін арттыруға басымдық берілді.

Зерттеу барысында қойылған мақсат – оқушылардың ұлы географиялық ашулар кезеңі туралы білімін тереңдету және картамен жұмыс істеу дағдыларын дамыту – толықтай жүзеге асты. Бірінші міндетте ұлы географиялық ашулардың тарихи мәні мен себеп-салдары талданып, оқушыларға тест тапсырмалары арқылы білімдерін тексеруге мүмкіндік берілді. Екінші міндет бойынша, кестемен және картамен жұмыс жасау арқылы оқушылардың талдау, салыстыру және ақпаратты жүйелеу дағдылары дамытылды. Үшінші міндет аясында, ашық сұрақтар мен жазба жұмыстар арқылы оқушылардың тарихи оқиғаларды өзіндік тұрғыдан бағалап, сыни ойлауына жағдай жасалды. Төртінші міндетте мәселені шешу мен сәйкестендіру тапсырмалары арқылы есті сақтау, логикалық байланыс орнату, дәлелдеу, қарсы пікір айту дағдылары қалыптасты.

Зерттеу нәтижесінде ұлы географиялық ашулардың тарихи және мәдени әсерлері, картографиялық білімнің маңызы және картамен жұмыс жүргізудің оқушыға берер практикалық пайдасы ғылыми тұрғыда негізделді. Әдістемелік құралда берілген сараланған тапсырмалар оқушылардың тарихи фактілерді меңгеруін жеңілдетіп, географиялық кеңістікті визуалды түрде қабылдауына мүмкіндік береді. Сонымен қатар, картамен жұмыс істеу барысында оқушылар бағыт-бағдар алу, кеңістік пен уақытты салыстыру, тарихи өзгерістерді картадан көре білу сияқты кешенді дағдыларды меңгереді. Бұл құралдың жаңалығы – дәстүрлі тапсырмаларды картамен жұмыс арқылы интеграциялап, оқушылардың функционалдық сауаттылығын арттыруында.

Алынған нәтижелерді тарих пәнін оқытуда, оқу бағдарламасын толықтыруда, әдістемелік семинарлар мен қосымша білім беру курстарында тиімді пайдалануға болады. Әдістемелік жинақ мұғалімдерге, әдіскерлерге, білім беру ұйымдарына оқушылардың тарихи-географиялық білімін жүйелі түрде дамытуда, интерактивті сабақ ұйымдастыруда үлкен көмек бола алады. Бұл құрал оқушылардың пәнге деген қызығушылығын арттырып, олардың зерттеушілік және шығармашылық қабілеттерін дамытады.

Болашақта осы бағыттағы зерттеулерді кеңейтіп, ұлы географиялық ашулардың аймақтық ерекшеліктерін, олардың қазіргі жаһандық процестерге әсерін, сондай-ақ, заманауи цифрлық картографиялық ресурстарды оқыту үрдісіне енгізу мүмкіндіктерін қарастыруға болады. Сонымен бірге, картамен жұмыс істеу дағдыларын дамытуға бағытталған жаңа әдістер мен технологияларды енгізу арқылы оқушылардың тарихи-географиялық сауаттылығын одан әрі жетілдіруге жол ашылады.

15. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

1. Айдарова, А.А. Дүниежүзі тарихы: Жалпы білім беретін мектептің 6-сыныбына арналған оқулық. Алматы: Мектеп, 2018.

2. Ахметов, Қ.Е. Тарихты оқыту әдістемесі. Алматы: Рауан, 2004.

3. Әбдіғаппарова, Қ.Е. Картография негіздері. Алматы: Қазақ университеті, 2013.

4. Бейсенова, Ә.Б. Жаһандық география және картография. Алматы: Мектеп, 2015.

5. Бүркітбаев, Б.Ұ. Дүниежүзілік географиялық ашулар тарихы. Алматы: Өлке, 2006.

6. Воробьев, Н.И. Великие географические открытия. Москва: Просвещение, 1991.

7. Досымбекова, З.Ә. Тарих сабағында картамен жұмыс жүргізу. Алматы: Қазақ университеті, 2012.

8. Егембердиев, Қ.С. Дүниежүзі тарихы: Оқу құралы. Алматы: Білім, 2017.

9. Есмағанбетова, Б. Дүниежүзі тарихы бойынша әдістемелік нұсқаулық. Алматы: Арман-ПВ, 2019.

10. Жанұзақова, С. Тарихи картография негіздері. Алматы: Қазақ университеті, 2011.

11. Жұмағұлов, Ә. Жаңа әлем: Ұлы географиялық ашулар заманы. Алматы: Атамұра, 2016.

12. Кәрімов, С.Ғ. Дүниежүзі тарихы бойынша практикалық жұмыстар. Алматы: Дәуір, 2010.

13. Қалиев, С. Қазіргі мектептегі тарих пәнін оқыту әдістемесі. Алматы: Мектеп, 2007.

14. Мамыров, Н.Х. Географияны оқыту әдістемесі. Алматы: Мектеп, 2014.

15. Мырзабаева, Қ.Б. Картаны оқыту әдістері. Алматы: Білім, 2018.