АЙГӨЛЕК

Айгөлек

Қазақтың ұлттық ойындарының ішіндегі халык арасына ең көп тарағандарының бірі осы айгөлск ойыны. Бұл ойынды жасыл желек атқан көктемдс, күн үясьша отырып шілденің аптап ыстығы қайта бастаған жазда, тіпті салқын самалды қоңыр күздс де ашық алаңдарда ойнай беруге әбден болады. Ойынға жиналған жігіттер мен қыздардың саны неғұрльш көп болса, кеш те соғұрлым қызыкты өтеді. Халық арасына кең тараған бұл ойынға ба-лалар мен жасөспірімдер, жас жігіттер мен бой-жеткендер де қатыса алады.

ОЙЫН ЕРЕЖЕСІ. Кешке жиналғандар өзара тең екі топқа бөлінеді. Олар қаз-қатар қол ұстасып, құлаштарын керіп, арасы бір-бірінен 15—20 қадам қарама-қарсы екі сызықтың бойында тізіліп тұрады. Екі жақтың ойыншылары орталарынан бір-бір жігіттен бөліп, ойын басқаруды соларға тапсырады. Содан соң бір топтың кезек алған ойыншылары бар-лығы бір дауыспен өлеңдетіп:

Айгөлек-ау, айгөлек, Айдың жузі дөңгелек. Теміршідем дем шығар, Үзекгіден т^р шығар Ақтерек пен көктерек Бізден саған кім керек?^— десе,

екінші топтың ойыншылары оларға былай жауап қайтарады:

Айгөлек-ау, айгөлек, Айдьщ жүзі дөцгелек. Теміршіден дем шығар, Үзеңгіден тер шығар Ақтерек пен көктерек Бізге мұнда Бекбай керек.

Осы аты аталған ойыншы жүгірген бетімен шақырған қарсы қатардағы ойыншылардьң біреуінің арасынан келіп қолдарына бұзып өтуі керек. Егср бүзып өте алмай қалса, онда қарсы жақтык қатарында қалады, ал бүзып өткен жағдайда сол екі ойыншының қай үнатқанын өз тобын'а алып кері кетеді. Осылайша екі топтың біреуінің ойын-

шылары таусылғанша ойнай береді, болмаса белгіленген уакыт аралығында қай топтың ойыншы-лары көп болса, сол жағы женіске жетті деп есеп-телінеді.

Айгөлек ( Ақсерек-көксерек )

Халық арасында айгөлек ойынының екінші түрін аксерек-көксерек деп атайды. Ел ішінде көп та-раған бұл ойынды жасөспірімдер мен бозбалалар, жігіттер мен бойжеткендер ашық аспан астында ойнай береді.

ОЙЫН ЕРЕЖЕСІ. Ойнаушылардың өзара келісуі бойынша топ тең екіге бөлінеді, Әр топтағы жастар 20—30 адым қащықтыққа барып, қолдарын мықтап ұстап карама-қарсы катарға тұрады. Екі топ-тың да қатарының оң жак басында топ басқарушылар тұрады. Өзара келісім бойынша топ басқарушылардың біреуі:— ақ серек — көк серек, біздсн сізгс кім керек — дейді. Екінші топ баскарушы:—сізден бізге бәленшс керек,^- деп кез-келген бір ойыншынын атын атап шакырады. Шакырылған ойыншының максаты сол, түрған жерінен жүгіріп шыққаннан екпіндеп келіп ағынымен ұстасып тұрған екі колды үзіп өтуі (қай жерде, кай қолды барып үзеді — еркі өзінде) керек. Егер үзіп өтіп кетсе, онда сол екі ойыншының қай көңіліне жакқанын өз тобына алып келеді. Ал қолды үзіп кете алмай қалса, онда барған тобында қалады. Қай топ өз қарсыластарын, өз тобына бұрын қосып алса, сол топтың ұтқаны. Сөйтіп өздері күні бұрын тағайындаған жүлдені алады. Осындай тәртіппен ойын жалғаса береді.

Айгөлек (Мәлке-тотай)

Айгөлектің үшінші түрі осылай аталады. Бүл ойынды да жастар ерте кезден-ак сүйіп ойнап кел-гсн. Өйткені. әдетте той-думан жүріп жатқан үйге жастар көбірек жиналмай ма, міне сол кезде мәлке-тотай ойыны да басталып кетеді.

ОЙЫН ЕРЕЖЕСІ. Жастардың бас-аяғы түгел жиналып болғаннан кейін өзара келісімдері бой-ынша тең болып екі топқа бөлінеді. Әр топтың ойыншылары ара қашықтығы 20—30 адымдай жер-дегі өздері белгілеген көмбелеріне барады. Әр топтың өз ойыншылары бір қатарға тұрып, бір-бірінің қолдарынан мықтап керіп ұстап түрады.

Екінші жақтың ойыншылары бәрі бірден шулап: «Мәлке-тотай» дейді. Бірінші жақ «кімді қалай» де-генде, екінші жақ «жаман-жаман пәленшені қалай»— деп атын атайды. Аты аталған Бекбай қолын қусырып, аналарға қарсы жүгіріп, өзіне ұнаған ба-ланы алып келуге қам қылып қатты соғады. Соққанда қолын үзіп кетсе жеңген ер бенде болып қолы үзілген екеудің бірін өзіне апарып қосады. Егер үзе алмай қалса, жеңілген ер бенде болып, өзі сол жаққа қосылады.

Енді «Мәлке-тотай»-ды бірінші жақ айтып, екінші жақ қол ұстасып тұрады. Сөйтіп жоғарыдағы жолмен бір жағы таусылғанша ойнай береді. Ең соңғы бала басын тырнап немесе үш ауыз өлең, не күлдіргі сөз айтып құтылады. Содан соң балалар тағы да екі топқа бөлініп, ойынды басынан қайта бастайды.

Ақбайпақ

Бұл ойын да айгөлек секілді жасыл көгалдарда, аландарда ойналады. Ойнаушылардың саны неғүрлым көп болғаны дүрыс. Өйткені ойын өте қызықты өтеді. Жасына, жынысына қарамай ойнағысы кел-гендердің бәрі ойынға қатыса алады.

ОИЫН ЕРЕЖЕСІ. Жиналғандар жүресінен
дөңгелене отырады. Ал орталарына бір баланы
көрсетпей жауып тастайды. Осы кезде інген бота-
сын іздеп боздап келген бетінде ойыншының иығына
отыра кетеді. <

Сол сәтте ойыншы:— Ақ иығымның үстіндегі кім?— дейді.

Інген:—Ақбайпақ!

Ойншы:— Нең жоқ?

Інген:— Ботам жоқ. .

Ойыншы:— Ботаң көлде бетін жуып жатыр.— Орнынан тұрып 4—5 адымдай жерге барып келіп бө-ө-ө-ө жоқ қой деп иығына қайта тағы бір отырып кетеді. Екіншісіне барып отырады. Ол да солай:— ботаң шөпшек теріп жүр,— дейді. Келесі ойыншы:— ботаң үйықтап жатыр,— дейді. Осылайша барлық ойыншының иығына отырып болған кезде, ойнаушылар ботаны тастай беріп, әркім өзінің ботаға бергенін айтып, бірі:— су бердім,. екіншісі:— бу бердім, үшіншісі:— таяқ бердім, тағысы-тағы, солай деп... жан-жаққа бытырап қаша жөнеледі. Сонда

ғана жаны жай тауып ботасын көрген інген енді кім не берді деп одан сұрай бастайды. Сөйтіп ботаның айтуымен оған жөндеп тамақ бермегендер, інгеннің әмірімен жазалана бастайды. Яғни, ән салып, би билейді, әйтеуір өнер көрсетеді. Осылайша жаза біткеннен кейін ойын қайта басталады. Енді інген мен ботаның ролін басқа біреулер ойнайды.

қойылатын шұңқыр қазылады, шөлдік шұңқырдың ішінде емес үстінде жатуы керек. Бұдан басқа әр ойыншының өзінің ұзындығы бір метрдей таяғы болу керек. Ойнаушылардың санына шек койылмайды.

ОЙЫН ЕРЕЖЕСІ. Ойнаушылар кезек алысып, біріншіден бастап әрқайсысы өз кезінде шөлдікті қолындағы таяғымен жерден көтеріп алып, жерге түсірмей соғады да таяғьн шеңбердің үстіне тастайды Ал екінші кезектегі ойыншы шөлдікті түскен жерінен алып қайтадан соққан ойыншының таяғын көздеп шеңберге қарай лақтырады Лақтырған кезде таяққа тигізсе не болмаса шеңбердін ішіне түсірсе, онда соққан ойыншы ойыннан шығып қалады, ал егер бірінші шөлдікті жерден көтеріп, жерге түсірмей соққан кезде де тигізе алмаса, онда да ойыңнан шығып қалады. Ал лақтырған ойыншы не таяққа тигізе алмай, я болмаса дөңгелек сызықтың ішіне түсіре алмаса, онда бірінші ойыншы шөлдікті шекіп соғады, әр соққанда үш реттен соғады. Сөйтіп қай жерге апарып түсірсе сол жерден дөңгелек сызыққа дейін таяғымен өлшеп санап келіп, екінші ойыншыға ұпай салады. Бірінші ойыншы жоғарыдағыдай себептерден ойнай алмай, ойыннан шығып қалса онда екінші ойыншы соғушы болады, ол шығып қалса онда үшінші ойыншы соғушы болады. Ойын осылайша бәрі ойнап біткенше жалғаса береді.

Орамал тастау

Ойын көгалдарда, үлкен бөлмелерде өткізіледі. Ойынға екі бүктеліп есілген орамал ке-рек. Той-думанға, кешке келгендердің бәрі қатыса алады. Ойнаушылардың саны неғүрлым көп болса, ойын да соғүрлым Кызықты өтеді.

ОЙЫН КЕСТЕСІ. Ойнаушылар тең екІ топқа бөлінеді де арасы он адымдай белгіленген екі сы-зықтың бойына қарама-қарсы қатарға тұрады. Ойын жүргізуші қолындағы орамалын бірінші топтың өз жағындағы шеткі ойыншыға береді. Ол өзінің қарсыласының біреуіне тастайды да «қа»~ деп да~ уыстайды, ол қағып алып «ғаз»— дейді болмаса, «ла»— дейді. Сонда «қағаз», «қала», тағы басқа сөздер шығады. Айтылатын сөз екі буыннан ғана тұруы керек, мысалы: «са»-— деп дауыстаса —«са-дақ», «сақа», «сабын», «сарын» сияқты сөздер айты-луы керек. Орамалды қағып алған ойыншы сол бірінші буынның сөзі шығатындай екінші буынын

уақытында тауып айтылмай қалса, онда ортаға шығьіп өнер көрсетеді. Енді орамалды қарсыластар тобына өзі лақтырады. Осылайша ойнаушылар ора-малды бір-біріне лақтырып, ойынды жалғастыра бе-реді.

Ұшты-ұшты

Ойынды жастардың сауық кештерінде, көгал-дарда, ашық алаңдарда ойнауға болады. Ойнау-шылардың саны көп болса, ойын соншалықты қызықты өтеді. Ұшты-ұшты ойынына ересектер-мен қатар балалар да қатысса, өте қызықты өтеді.

ОЙЫН ЕРЕЖЕСІ. Бір жігіт ортаға шығып жиналғандарды дөңгелете, не болмаса өзіне каратып бір қатарға отырады Содан кейін, ойын-ның ойналу тәртібін түсіндіреді. Сөйтіп ойынды бастайды (ойын жүргізуші өзіне барлық ойын-шыны көріп түратындай жағдай жасауы керек). Ойын жүргізуші — ұшты-ұшты-ұшты, бөдене ұшты деп қолын көтереді, сол кезде ойнаушы-лар тыңдап отырады да ұшатын затқа олар да қолдарын көтереді, ал ұшпайтын затты ұшты деп қолын көтерсе, ойын жүргізушімен бірге қолдарын көтерген ойнаушылар жаза тартады, ал үшатын затты айтқанда, қолдарын көтермей қойса, онда да жаза тартады, сондықтан ойын жүргізушінің әр айтқан сөзіне өте сақ болу, қырағы болу керек. Ойын жүргізуші ұшатын зат-пен ұшпайтын затты ұйқастырып айтып ойын-шыларды ылғи да жаңылдырып отыруға тырысады. Тіпті көлшілікке таныс емес құстардың атын айтып та ұшатын жәндіктердің атын айтып та, жаңылдыруға болады. Мысалы, ұшты-ұшты — кекілік ұшты, ізінше, кекіл ұшты, қарға ұшты — сырға ұшты, көбелек үшты — ебелек ұшты, тауық үшты, уық ұшты, қаршыға ұшты — қанжыға ұшты... деп жалғаса береді.

Алданған ойыншылардың жазасы сол, олар көпшіліктің үйғаруымен өлең айтып, би билеп, домбыра тартады, тіпті болмаса мақал-мәтел, жаңылтпаш, тақпақ айтады. Алданушылар көбей-ген сайын ойын қыза түседі, ендеше ойын жүргізуші мен ойнаушылардың арасындағы бірін-бірі аңдушылық та күшейе түсіп, отырғандардың ішек-сілесі қатып күлкіге көміледі.

Шымбик е

Шымбикені жастар кешінде, көгалдарда, алаңдарда ойнаған жөн. Ойнаушылардын саны 10 адамнан кем болмаулары керек және жігіттер мен қыздардың саны бірдей болғаны жөн.

ОЙЫН ЕРЕЖЕСІ/ Арасы 5 метрден екі түзу сызық сызылады. Бір түзу сызықтың бойына қаз-қатар ойнаушылар тізіледі, ал екіншісіне ойын жүргізуші, яғни ақсақ кемпір, немесе жалмауыз ойнаушыларға қарсы қарап түрады. Қатардағы ең бірінші ойыншы немесе топ басқарушы аксак кемпірге қарап:

• Шым-шым, шымбике!

• Шымылдығынды қүр, бике!

• Ақсақ кемпір тоңқылдақ,

ОЙЫН ЕРЕЖЕСІ. Жастарды орындыққа отырғызып болғаннан кейін, бір жігіт ортаға шығып орамалды иығына салады. Сөйтіп отырғандардың артында айнала жүреді де, кез келген бір ойыншы-ның екі көзін екі қолымен баса қояды, сол кезде білдірмей келіп, жолдастарының бірі маңдайына шертіп кетеді. Ойын жүргізуші көзін қоя бере са-лып, иығындағы орамалды алып арқасынан тарта бастайды да: «шертпегімді тап»,— деп дауыстайды. Орындықта отырған жігіт немесе қыз таяқты көп жемеу үшін әлгі көзін басқан адамның атын тезірек айтуы керек. Таба алмай қалса, көпшіліктің ұйғаруымен өлең айтып, жыр жырлайды, ал егер тауып алса, шерткен адам жазаны өзі тартады. Жалпы, бүл осындай тәртіппен ойын қайта жалғаса береді.

¥жымақ-тозақ

Әсіресе, жаз күндері ашық аспан астында өтетін бұл ойынға бес адам қатысуы тиіс. Егер тілек білдірушілер көбейіп кетсе, онда екінші топқа бөлінуі керек. Онда да бес адам болғаны дұрыс.

ОЙЫН ЕРЕЖЕСІ. Ойын жүргізуші бірден екі тас алып біреуін ұжымақ, екіншісін тозақ етіп белгілейді де, о дүниеге кетіп бара жатқан «кемпірдің» көзін байлап тастардың қасына алып келіп, біреуін алуды өтінеді. «Кемпір» айырмашы-лығы жоқ екі тастың біреуін алады да ойын жүргізушіге береді. Ол ұжымақ пен тозақтың қайсысы екенін анықтайды. Ал қалған төрт ойыншы «жан алғыш» болып «кемпірдің» роліндегі ойыншының төрт аяғынан алып тербетіп: егер тозаққа баратын болса онда барлығы бір дауыспен:

Алдың ор, артың да ор,

Ортасында қыл көпір.

Оңыңда от, солыңда су,

Өтсең кеттің, өтпесең қалдың.

— деп жсрге қояды. Ал үжымаққа баратын болса
онда:

, Жақсылығың жаныңда, адалдығың алдыңда, Бара жатқан жағыңда — Көрер қызық алдыңда,

• деп оны аяғынан тұрғызады. Сөйтіп «кемпірдің»
  ролін басқасы ойнайды. Барлығы «кемпірді»
  біткенше ойын жалғаса берсді.

Сиқырлы таяқ

айқастырып көпір жасайды. Бірінші топтың ойыншылары тізбекке тұрып бір-бірлеп: алал-ай, бұл-ал-ай, солай-ай,— деп, әндетіп көпірдің ас-тынан өте бастайды. Осы кезде екінші топтың басшысы бірінші топтың ойыншыларын көпірдің түбінде кездестіріп, әрқайсысына көпірден өте бергенде бір-бір тастан немесе бас киімнен ұста-тады да тастың белгіленген атын айтуды өтінеді. Ондағы тастың аты жаңағы өздері айтып келе жатқан әуен: алал-ай; бұлал-ай; солай-айдың біреуі. Егер тастың атын тапса онда көпірден өтіп кете береді, ал таба алмаса онда ойын жүргізуші көзін байлап, қолға түскен тұтқын ретінде қарсыластардың тобына жібереді. Осылай бірінші топ көпірдің астынан өтіп болғаннан кейін қолға түскен тұтқындар топ ортасында өнер көрсетеді. Ойын қайталанған кезде көпірдің астынан екінші топ өтеді де, тұтқындарды бірінші топ ұстайды. Осылайша ойын қайта басталады.

Тепе-теңдік

Жұмыр ағаштың үстіне тақтай қойылады. Ойын-ды жүргізуші екі қолына екі тостаған алады. Біріне толтырып құм салынған, екіншісі бос.

ОИЫН ЕРЕЖЕСІ. Ойынды бастауға кезек алған
бала тақтайдың үстіне шығып, салмағын тепе-теңдік
жағдайға келтірген соң, оң қолындағы тостағандағы
құмды сол қолдағы бос тостағанға шашыратпай құюы
керек. Ойынды екінші рет қайталағанда бұл жат-
тығуды тақтайдың үстімен жүріп бара жатып орын-
дау керек. '

Лақша секіру

Бұл ойынды қазіргі сырықпен биіктікке секірудің ертедегі түрі десек те болады. Әр ер бала өзінің 3 метрлік сырығын ала келгені жөн. Тереңдігі 2—3 метрлік ор қазылады. Жиналған балалар бір жағада тұрып сырықтың көмегімен келесі жағаға секіріп түсуі керек.

ОЙЫН ЕРЕЖЕСІ. Балалар басқарушының бұйрығымен өздері секіретін арықтың жағасына қатарға тұрады. Ойынды қатардың бірінші түрған ойыншысы бастайды. Ол ойын басқарушының

белгісінен кейін қолындағы сырығымен секіретін орыннан он метрдей жерге барып жүгіріп келіп, сырығын ордың жағасына тіреп шамасы келгенше ордың ар жағына түсуі керек.

Ойынның шарты бойынша кім ең алысқа түссе, сол жеңімпаз атанады.

Күзетшілер

Қанша бала болса да.қатыса беруге болады. Екі
бала қақпаның күзетшілері міндетін атқарады.
Екеуінің де көзі орамалмен байланады да, аралығы
бір қадамдай қашықтықта қол үстасып қарама-қарсы
тұрады.

ОЙЫН ЕРЕЖЕСІ. Басқа балалар бір-бірлеп күзетшілер түрған қақпадан білдірмей өтіп кетуге тиіс. Күзетшілердің сыртынан айналып өтуге бол-майды. Егер күзетшілердің біреуі өтіп бара жатқан ойыншыны сезіп қалып, қолын тигізсе, сол ойыншы күзетшілікке тұрады. Қақпадан үш рет білдірмей өткен ойыншыға бәйге беріледі.

Кірпіше қарғу

Он шақты бала іріктеліп жеке бөлініп шығады. Ойынға тек ұлдар қатысады. Балалар бірінен кейін бірі 3—4 метр аралықта сапқа түрады. Әр ойыншы басын ішке салып, бір аяғын алға созады да, созған аяғының үстіне қолдарын қойып, еңкейіп түрады.

ОЙЫН ЕРЕЖЕСІ. Ойынды қатардағы ең соңғы бала бастайды. Ол еңкейіп тұрған алдындағы баланың арқасына қолын тіреп, аяғын тигізбей, үстінен қарғып өтеді. Содан кейін алдына келіп, өзі де еңкейіп тұрады. Қарғи алмаса, ойыннан шығып қалады. Кезек бастапқы қарғыған балаға қайта айналып келгенде ойын бітеді. Ойын екі бала қалғанша жалғасады да, бұлар жеңімпаз атанады. Енді ойынды қайта бастауға болады.

Үй үстіндегі кім?

Столды жағалай тұрған балалар бір-бір жүды-рығын түйеді де, столдың үстіне қояды. Басқа балалар да жұдырықтарын түйген күйі стол үстіне қоя бастайды. Бірінің үстіне бірі қойылған қолдар бірнеше қабат үй сияқтанып биіктей түседі. Егер ойнаушы аз болса, әр ойыншы қос жұдырығын қоюға болады.
Ең үстіңгі қолдың астындағы жұдырықтың иесі бастап,
қалғандары қоштап мынандай сөздерді айтып
шығады:

• Үй үстінде кім бар?
  —^: Мұсамын.

• Неғып жүрсің?

• Ұшамын.

• Тезірек ұш!

• Қорқамын.

• Кешігіп ұш!

• Асығамын.

• Секіріп түс!

• Жығыламын.

• Астыңдағы не?

• Келі.

• Ішіңдегі не?

• Тары.

• Жүзің неден сары?

• Жас шіркіннің кәрі.

Осы сөздерді айтып болғаннан кейін ойнаушы-лар түгелдей:

Атта жымпи,

Көжені іш те тымпи!—

деп, қолдарын алады да тым-тырыс бола қала-ды.

Осы кезде кім бүрын күліп, не болмаса қозғалып қойса, сол айып тартады. Ойын бастаушы айып тартушы баланың алақанын жазып, қолын ұстап отырады да:

• Кімнің үйіне қондың,— деп сұрайды.
  Айыпты бала ойланбастан:

• Әсеттікіне қондым,— деп жауап береді де:

Әсет атам ет асатар,

Ет асатса бес асатар,

Бесбай етті неше асатар?—

деп, тез-тез бірнеше рет қайталайды, жаңылмаса, айыбын өтеген болып есептеледі. Егер жаңылса, ойын бастаушы тағы да:

— Кімдікіне қондың?— деп қайталап сұрайды,
Айыпты бала бұл жолы өзі білетін үйлердің

ішінен біреуін атайды. Ойын бастаушы күліп қойған ойыншының алақанын қаттырақ шымши отырып ет асата бастайды. Ет асатуды үйде неше кісі болса,- сонша рет қайталайды. Ең соңында ойын бастаушы:

— Енді жақсылап тұрып өзім де бір асай-ын,— деп батыра шымшып, өзі де ет асайды. Бұл ойын барысында ұтылған ойыншыларға қолданған шара.

Атқаума

Ортаға алты бала шығып, олар үш-үштен бөлінеді. Бір бала сол қолымен өзінің оң білегін ұстайды. Қарама-қарсы тұрған бала да дәл осылай істейді. Содан кейін бос қалған қолдарымен бірінің білегінен бірі ұстайды. Үшінші баланың орамалмен көзі байланады.

ОЙЫН ЕРЕЖЕСІ. Үшінші бала көзі таңулы екі баланың айқасқан қолына отырады. Қолдасып тұрған балалар: «атқаума, атқаума»— деп, әлгі қолда отырған баланы көтеріп, басқа ойынға қатыспаған балалар қаумалап, белгіленген жерге дейін жүреді. Көтеріп келе жатқан екі баланың бірі:

— Ақ сандық, ақ сандық,— дейді.
Оған көзі байлаулы бала:

— Көк сандық, көк сандық,— деп жауап
береді.

• Аспанда не бар?

• Жұлдыз бар.

• Жерде не бар?

• Қүндыз бар.

— ■ Көлде не бар?

— Балық бар.

Қаумалап келе жатқан екі бала:

— . Мына жерде шөл бар
Мына жерде ел бар,

Мына жерде көл бар,—

деп қолдарын босатып жібереді. Отырған бала қүлап түссе, үпай береді. Құламай тіке түрып қалса, екі бала үпайға жығылады. Енді қай үтқан ойыншының талабы орындалады. Ойын шарты бойынша үтылған ойыншы еш қарсылықсыз қойылған талапты орын-дауға міндетті. Ойын осылай тағы да қайталана бе-реді.

Ордағы қасқыр

Алаңның ортасынан арасы — бір, үзындығы он метрдей екі түзу сызық сызылып, қасқырдың оры жасалынады. Ойынға қатысушылардың үштен бірі

қасқырдың ролін ойнап, орға барып отырады. Қалғандары алаңның бір жағына шығады. Олар — қозы, лақтар.

ОЙЫН ЕРЕЖЕСІ. Ойын жүргізушінің берген белгісімен алаңның бір жағында жүрген қозы, лақтар қасқырдың орынан секіріп, алаңның екінші жағына қарай өте бастайды. Осы кезде қасқырлар өздерінің орынан секіріп жатқан қозы, лақтарды ұстауға кіріседі.

Ойын шарты бойынша, қасқырлар қозы, лақтарды ұстағанда белгіленген сызықтан шығып кетулеріне тиым салынады. Ал ордан секірген кезде қозы, лақтар белгіленген сызықтың ішіне, яғни орды басуларына болмайды. Егер орды ба-сып қалатындай жағдай болса онда, ұсталған бо-лып есептеледі. Олардың қолына түскен қозы, лақтар да қасқырларға көмектеседі. Осылайша ойын барысында қасқырлар мен ойнаушылардың саны теңескенде ойын тоқталып, орға енді басқа ойыншылардың үштен бірінің ёкінші тобы кіреді, соңында үшінші тобы қасқырдың ролін ойнайды.

Үй артында қол агаш

Балалардың бүл ойынына шағын жазық алаң жетіп жатыр. Балалардың санына шек қойылмайды. Ойынға белдік немесе есілген**орамал керек. Ойын басқарущы балалардың бірін «қасқыр» сайлайды. Ойынға қатысушылар бір-бірінің қолынан үстап шеңбер қүрады. «Қасқыр» ролін ойнайтын оқушының қолына есілген орамал беріледі.

ОЙЫН ЕРЕЖЕСІ. Қасқыр:

Үй артында қол ағаш:

Жел, бау тартам есік аш,—

деп үш рет қайталайды. Ойыншылар оны шеңбердің ішіне жібермейді, Сол кезде «қасқыр» өз қалауынша ойыншының біреуін қолындағы түйілген орамалымен үрады да, оны тастай салып, өзі қаша жөнеледі. Белбеу тиген ойыншы оны жерден көтеріп алып, әлгі ойыншыны қуа' бастайды. Егер ол қуып жетіп, «қасқырға» белбеуін тигізсе, онда ол мүны қайта үрады. Егер «қасқыр» қуғыншыға жеткізбей шеңберді айналып келіп қуған ойыншының орнына түрса, онда «қасқыр» ролін қуып жете алмай қалған ойыншы ойнайды. Ойын барысында әлі «қасқыр» ролінде бол-маған ойыншыларды ұруға міндетті.

Асау мәстек

Ойын жазық аланда өтеді. Ойынды өткізу үшін күні бұрын арасы 1,5—2 метр, биіктігі бір метр екі бөрене жерге қағылады. Енді екі бөре-нені үш-төрт рет айналдыра тартып арқан керіледі. Жерге бір-екі тақия тасталады. Осы жасалған құрал «асау мәстек» деп аталады. Арқан үстіне көрпешік төселеді. Ойнаушылардың сан-ына шек қойылмайды.

ОЙЫН ЕРЕЖЕСІ. Ойынды басқарушы ойыншы-ларды шақырып:

Ер екеніңді білейін,

Ешкі сойып берейін.

Тақия алсаң еңкейіп,

Қүламасаң теңкейіп,

Ерлігіңе сенейін

,

Әріп таңдау

олар «біз де» деп бірге жауап береді де, қосылуға болмайтын сөз айтса үндемеулері керек. Қосылуға болмайтын әңгімеге «біз де» сөзін айтып қалса, онда ол айып тартатын болады. Ән салып, тақпақ айтып, не билеп береді.

ОЙЫН ЕРЕЖЕСІ. Ойын басқарушы Мен көлге барамын.

Балалар. Біз де!

Ойын басқарушы. Көлден үйрек ұстап аламын.

Балалар. Біз де!

Ойын басқарушы. Үйректің жартысын күшігіме беремін.

Балалар. Біз де!

Ойын басқарушы. Күсігім жейді. '

Осы кезде оқушылардың біреуі «біз де» деп қалса, ойын тоқтайды. Осы қателескен бала айып тартады. Бүдан соң ойын қайта басталады.

Ойын басқарушы. Балдырғанға жазылдым.

Балалар. Біз де!

Ойын басқарушы. Мен гүл егемін.

Балалар. Біз де.

Ойын басқарушы. Мен апама көмектесем.

Балалар. Біз де!

Ойын басқарушы. Жаңбыр жауды.

Балалар. Үндемейді.

Ойын осылайша қайтадан жалғаса береді. Ойын барысында қателескен балалар ортаға шығып өлең, тақпақ айтып береді немесе би билейді, әйтеуір көпшіліктің үйғаруымен бір өнер көрсетеді.

АСЫҚ ОЙЫНДАРЫ

Алшы

Бұл ойынды да тек асығы бар балалар ғана ойнайды. Асық ойнаушылардың саны 4—8 балаға дейін жетеді. Әрине, асықты қыз балалар ойна-майды. Бұл ойынның түпкі мақсаты — асық ұтып алу.

ОЙЫН ЕРЕЖЕСІ. Көнге барлық ойыншы бір-бірден асық тігеді. Содан соң бір бала ойыншылардың кезектерін анықтау үшін басқалардың сақасын жинап алып иіреді. Яғни, кімнің кімнен кейін асық ататы-нын анықтайды. Иірген кезде алшы түскен сақаның иесі — бірінші, тәйке түскеннің иесі — екініші, бүк түскендікі — үшінші, шік түскендікі — төртінші атады. Егер бірнеше асық бірден алшы, тәйке, бүк немесе шік түссе, онда алдымен алшы түскенін, содан кейін тәйке, бүк шік түскенін жеке-жеке иіру керек. Осылайша, кімнің нешінші болып ататын-дығын анықтағаннан кейін, енді осы кезек бойынша ойыншылар сақаларын тағы иіре бастайды. Иірген кезде сақасы алшы түскен ойыншы көндегі асықты жинап алады. Көнге асық қайта тігіледі, Ал тәйке түскен сақаның иесі ойыннан шығып қалады, яғни сақасын, кезегін өзінен кейінгі ойыншы атады, мүндай жағдайда оның сақасы иірілмейді. Ал бүк, шік түскен сақалардың иелері, өзара кезектерімен көндегі асықты ата бастайды. Атқан кезде, атылған асық пен сақа бір жақты алшы немесе тәйке, бүк, шік түссе асықты алып ары қарай ата береді. Яғни, атқан кезде. —- сақа алшы түсіп, асық кез келген түрде жатса, егер сақа тәйке түсіп — асық та тәйке түссе^ егер сақа да, асық та бүк, немесе шік түссе, мүндай жағдайда асықты алып, ары қарай ата береді. Қалған басқа жағдайда ешкім де асықты алмайды. Асықты атқан кезде де ойыннан шығып қалатын жағдай болады. Егер асықты атқан кезде, сақа тәйке түсіп, асық бүк немесе шік түссе онда сақа атылады да әлгі бала ойыннан шығып қалады. Тәйке түскен сақаны өзінен кейінгі кезекте түрған бала атады.

жөн. Көндегі асықты сақаның жатқан жерінде түрып ату керек, ал тәйке түскен сақаны көнде түрып ату керек, ал тәйкеге тигізе алмай қалса, онда атқан ойыншы ойыннан шығып қалады, демек көнге тіккен бір асығынан ұтылады.

бірінен ұтқан асықтарын алып отырады. Сондықтан бірінші атушы бірге, екіге, үшке, төртке, тағысы тағы кеттім деп шарт қояды, яғни алғашқы келісім бойынша әр бірлік — айталық үш табан, егер екіге кетсе, онда алты табан, беске кетсе он бес табан қарсыласының сақасын ұшыруы керек. Бұдан кейін екінші ойыншы қарсыласының сақасын атады. Осы-лайша кезектесумен ойын жалғаса береді.

Мырш-мырш

Бұл ойын көп жағдайда жастар бас қосқан кеш-терде өтеді. Кешке жиналған жастар неғұрлым көп болса, ойын да соншалықты қызықты өтеді. Жа-сына, жынысына қарамай ойнай береді. Ойынға бір көз байлайтын орамал және бес тиындық бақыр керек.

ОЙЫН ЕРЕЖЕСІ. Жүргізуші ойнаушыларды дөңгелек айналдыра отырғызғаннан кейін ортаға бір орындық алып шығады. Ойыншының өз келісуі бой-. ынша орындыққа ойнаушылардың біреуін отырғызып, оның көзін байлайды да, кез келген ойыншыны көрсетіп:

—«Мырш!»— дейді. Көзі байлаулы ойыншы: егер аузындағы тиынды бергісі келсе —«мяу»— дейді, ал бергісі келмесе ол да — мырш дейді. (Не десе де еркі өзінде). Көпшілік жағдайда, ойын қызықты өту үшін, егер көзі байланған қыз бала болса, ойын жүргізушіге ер баланы көрсеткені жөн бо-лады. Сонымен, көзі байлаулы ойыншы «мяу» десе, онда әлгі көрсеткен бала орнынан тұрып, білдірмей келіп оның аузындағы тиынды аузымен алып кетіп, орнына барып отыруы керек. Ойын жүргізуші көзін шешіп, «тиынымды әкел»— дейді. Кім алғанын таба алмаса көзін қайта байлайды, ал кім алғанын тапса орындарымен ауысады да ойын қайта жалғаса береді.

Мырш-мырш (екінші түрі)

ОЙЫН ЕРЕЖЕСІ. Егер көзі байланған ойыншы аузындағы тиынды кім алғанын таба алмаса, яғни көрсете алмаса, онда көпшіліктің үйғарымымен жаза тартады, ортаға шығып өнер көрсетеді (Би билеу, өлең айту шарт емес, актерлік бір бейне көрсету, қолына тұру, белгілі бір құстың, жануардың әніне салу, тағысын тағы...). Ал көзі байланған

ойыншы аузындағы тиынды кім алғанын тапса, онда сол тиынды алған ойыншы алдымен жаза тартады, сонан соң көзін байлаған ойыншымен орнын ауыстырады, ойын осы тәртіппен жалғаса береді.

Мырш-мырш (үшінші түрі)

Ойын далада, үлкен бөлмелерде ойналады. Ойынға жасына, жыныс ерекшеліктеріне қарамай-ақ ойнағысы келгендердің бәрі қатынасады. Ойынға ке-регі әр ойнаушының өздерінің қолдарындағы бір-бір тиындары.

ОЙЫН ЕРЕЖЕСІ. Жүргізуші ойнаушыларды дөңгелендіре жайғастырып отырғызып болғаннан кейін бір ойыншыны далаға шығарады. Ол кеткен кезде ойнаушылардың біреуіне қолындағы тиынын аузына салуын сұрайды. Енді даладағы ойыншы бөлмеге кірген кезде үйдегі отырған барлық ойын-шы бір дауыспен «мырш-мырш» дейді. Осы кезде даладан келген ойыншы кімнің аузында тиын бар екендігін анықтайды. Егер тиынды таба алмаса қайтадан далаға шығып кетеді, яғни тиынның иесін тапқанша бара береді. Ал тауып алған жағдайда аузында тиыны бар ойыншы ортаға шығып, көпшіліктің ұйғаруымен өнер көрсетеді. Содан соң өзін ортаға шығарған ойыншымен орнын ауыстырады. Сөйтіп ойын жалғаса береді.

Шалма

Бүл ойынды екі адам ойнайтын болғандықтан тіпті арнаулы орынның болуы да шарт емес. Сон~ дықтан екі адам отыратын орын болса ойнай беруге болады. Ойынға керегі — екі ұшы түйілген үзындығы бір метрдей кендір жіп.

ОЙЫН ЕРЕЖЕСІ. Екі ойыншы біріне бірі қарап отырады да шалманы бірінің қолынан бірі алады. Ең алғашқы жағдай мынадай: жіптің екі басын біріктіріп түйіп, екі қолға, яғни төрт саусақтың арасына кигізеді де бір қайырьп орап алады. Одан кейін ортаңғы саусақпен алақан негізіндегі жіптен қайта кезекпен іліп алады, сонда «ыңыршақ» шығады. Екінші жағдайда: екінші адам бармақ, сұқ қолымен «ыңыршақтың» екі жақ керегесі үстінен астына қарай алып, «кереге» шығарады. Үшінші жағдайда: «кере-гені» үстінен астына қарай алып «шаңырақ»

шығарады. Төртінші жағдайда «шаңырақты» екі шы-нашақпен айқастыра алып «астауша» шығарады. Бесінші жағдайда: «кереге» қайталанады, алтыншы жағдайда: «шынтақ» шығады. Енді ары карай жалғастырып ойнай берсек —«астау», «кереге», «щынтақ»; «астау», «кереге», «шынтақ» болып қайталана береді.

онда қасқырдан қүтылған әлгі қой күзетшінің ролін ойнайды. Ал басқа қойлар, сол бірден, екіден, үштен тығылған бойларынша қала береді. Тек қана қасқыр мен күзетшінің арасындағы болып жатқан осы өзгерісті күзетші, яғни пәлен күзетші болды, түген-ше қасқыр болды — деп, қатты дауыстап басқаларға жеткізіп түрады. Осылайша ойын таң сәрісіне дейін жалғаса береді.

Қындық-сандық

Кешке жиналған қауымның арасынан бір топ жігіт бөлініп шығады. Ойынды далада немесе үлкен бөлмелерде өткізуге болады.

ОЙЫН ЕРЕЖЕСІ. Бұрын бүл ойынды ойнаған бір жігіт ортаға шығады. Ол қалған жігіттерді біріне бірі арқаларын тіреп тұрып шынтақтастырады. Ойын жүргізуші белгі берген кезде екеуі тізелерін бүгіп тұра қалады. Ондағы мақсаттары бірін-бірі жерден көтеріп алудың қамын ойлайды. Жігіттің бірі қарсыласын жерден қайсысы бұрын көтеріп алса, сол ұтқан болып есептелінеді. Енді ұтқан ойыншы орнында қалады да ұтылған ойыншының орнына кезек күтіп түрған келесі ойыншы шығады. Бүл ойын осылай жеңімпаз анықталғанша жалғаса береді. Демек, қай көп жеңіске жеткен ойыншы бірінші жүлдені жеңіп алады.

Айдап сал

Әдетте ойын үйде, немесе арнаулы демалыс орын-дарында ойналады. Ойынға жас ерекшеліктеріне қарамай-ақ кешке қатысып отырған жас жігіттер мен қыздардың бәрі де қатыса алады.

ОЙЫН ЕРЕЖЕСІ. Жиналғандар екі топқа бөлінеді де, бірінші топтың ойыншылары сыртқа шығып кетеді, екінші топтың ойыншылары үйде қалады. Ойын жүргізуші сыртта түрғандардың есімдерімен үйде отырғандардың әрқайсысын атап, өзі белгілеп алады. Бүлар сырттан келген ойын-шылардың ешқайсысьна өздеріне қойылған есімді білдірмейтіндігі жөнінде ескертеді. Енді сырттағы ойыншыларды бір-бірлеп бөлмеге шақыра бастай-ды.

Сырттан кірген ойыншы үйдегі ойнаушылардың біреуін көрсетеді, яғни өз есімімен аталған ойын-

шыны табуы керек. Егер таба алмаса, онда бөлек айыптылар орнына барып отырады. Осылайша сырт-та тұрған ойыншылар бөлмеге бір-бірден жеке-жеке кіріп, өз есімдерін іздеп болғаннан кейін өз атымен аталған адамдарын таппаса айып тартады. Ал өз есімін тапқандар, сол ойыншының қасына барып оты-рады, олар айып тартпайды. Айып тартушылар көпшіліктің ұйғаруымен өлең айтады, би билейді, тағы басқа әйтеуір бір өнер көрсетеді.

Осылайша ойынның бір айналымы біткеннен кейін, екіншісінде екі топтың ойыншылары орын-дарын ауыстырады. Сөйтіп ойын қайта бастала-ды.

Арқан тартыс

¥зындығы 8—10 метрдей жуан кендір арқан керек. Арқанның тең ортасынан орамал ңемесе шүберек байланып белгі жасалынады. Осы орта-лық белгінің екі жағынан бір жарым-екі метрдей жерден тағы да жоғарыдағы тәртіппен белгі жа-салынады. Ойнаушылар (ойынға 10—15 адамнан) екі топқа бөлініп қатысады, екіге бөлінудің тәртібі: ойнаушылар бойларының биіктігіне қарай бір қатарға тізіліп тұрады. Ойын жүргізушінің берген командасы бойынша тізбекте тұрған ойна-"ушылар оң жақ шетінен қатар санды:— бір, екі, үш.„ деп бастап, сол жақ шетіне дейін санап шығады. Сөйтіп, бүл топ тақ,,жүп болып екіге бөлшедк Қатысушылардың саны он адамнан кем болмауы керек.

ОЙЫН ЕРЕЖЕСІ. Күні бүрын жерге немесе еденге белгіленген еызықтың үстіне арқанның ор-таңғы белгісін дәл келтіріп кереді. Содан соң арқанның ^кі жақ шеткі белгісінен бастап үшына дейін ойнаушылар қос қолдап тартып түрады. Енді ойын жүргізушінің берген белгісі бойынша жігіттер арқанды өз жақтарына қарай тарта бас-*' тайды. Мүндағы мақсат — екі топ бірін-бірі жер-деп орталық сызықтан бұрын сүйреп әкетуі керек. Екі топтың қай жағы орталық сызықтан бүрын сүйреп өткізіп алса, сол жағы жеңді деп есептелінеді. Сөйтіп жеңілгендер жағы жеңімпаздарға хор айтып, би билеп беруге тиіс. Жазаны орындаған соң ойынды жоғарыдағы тәртіп бойынша қайтадан бастайды.

Сащіа салу (Ақшымшық)

Қазақ топырағында өте ерте заманнан келе жатқан ойынға он-он бес адам Қатысады, Сақина салуға жасөспірімдер мен егде адамдар да, бозба-лалар мен бойжеткендер де қатыса береді. Осы топ өз орталарынан бір жігітті немесе бір қызды ортаға шығарып, қолына сақина үстатады. Тіпті сақина болмай қалған жағдайда бес тиындық бақырды пай-далану керек.

ОИЫН ЕРЕЖЕСІ. Жігіттер мен қыздар орын-дыққа дөңгелене отырады, ал көгалды жерде көк майсаға жайғасқан дүрыс. Отырған ойыншылардың арасынан қырынан бір кісі өтетіндей бос орын болуы керек. Ойын жүргізуші ортаға шығыгі, алақанын қапсыра, қолын созып отырған ойыншы-ларға сақинаны тастай бастайды. Сақинаны кімге тастайтыны оның еркінде, әйтеуір кімнің алақанына салып жібергенін білдірмеуі керек. Тиынды алған ойыншы білдірмеуге тырысады. Сөйтіп ортадағы адам отырғандардың бәріне тастап шығады. Сақийаны тастап болған соң қайтадае ортаға келіп «ақшымшығымды бер»— деп дауыстайды. Осы сәтте сақинаны алған ойыншы «меңде»— деп орнынан тұруы керек. Ал әрбір ойыншының міндеті өзінің оң жағындағы көршісі үшін жауап береді. Со-ндықтан сақина кімде екенін ешкім білмесе,,ойын-шылар бірін-бірі үстап түрғызбауға тырысады. Егер сакинаны алған ойыншы орнынан түрып кетсе, жа-заны сол жағындағы ойыншы тартады, ол түра алмай қалса сөз жоқ, жазаны өзі тартады. Оның жазасы көпшіліктің үйғаруымен өлең айту, би билеу, дом-быра тарту, әйтеуір өнер көрсету. Жазаланушы-лар көпшіліктің үйғаруына қарсыласып ән сала білмеймін, тақпақ айта алмаймын, би билей алмай-мын деп айтуына болмайды.

Жазаны орындағаннан кейін жүргізуші орнына келіп, ойынды қайта бастайды. Ойын осылайша кайталана береді.

Үй тігу

Үй тігу көшпелі халықтың тіршілігімен бірге жасасып келе жатқан ойындарының бірі. Бүл ойын-ның тәрбиелік мәніне баға жетпейді. Киіз үй қазақтың жаратылысынан бергі негізгі баспанасы болғандықтан оны тігудің толып жатқан қырлары

мен сырларьі болған. Осыны меңгеру барысында ру аралық кездесулер кезінде спорттық ат ойындарымен қоса киіз үйді тігуден де халық шеберлігін, дана-лығын байқау үшін өзара жарыстар өткізіліп түрған. Арнайы жүлде үшін ат-шапан тағайындалған. Киіз үйді тігуге ру, ел атынан үш ер және екі әйел бөлінген.

Топ қүрамындағы әйелдердің міндеті — уықты қадасып, үйдің қаңқасы тұрғызылып, туырлық жа-былғаннан кейін әшекейлеу, үйді сәніне келтіру, яғни әшекей қүрларын ілу, бау тағу, үй мүлкін өз ор-нына орналастыру және басқа да жүмыстарды істеу. Ең қызығы, бүл үйді тігуге әдеттегі қолданатын бақан берілмейді. Сондықтан шаңырақты ер адамдар уықпенен белгілі бір уақытта ғана көтере алатын болған. Киіз үйді тігуге 6—8 қанатты үйлер берілген. Мүндай жарыс наурыз, күзем алу сияқты еңбек процестеріне байланысты өткізетін жиын-тойларда киіз үй тігу дәстүрге айналған.

Киіз үйді тіккенге арнайы уақыт белгіленбеген, тек қай топ адамдары жарыс талабына сай үйді бұрын тіксе, сол топ жеңімпаз аталған.

Бүгінде, егін жиналып, мал қораланған кезде, шопандардың слеті, сабан той — деген еңбек про-цесіне байланысты өткізілетін жиында киіз үйді тігуден жарыс өткізу жалғастырылуда. Әрине, бүгінгі таңда кешегі өмірдегідей барлық тіршілік иелері киіз үйді тігуді біле бермейтіні ақиқат. Сон-дықтан киіз үйді өз сәнімен тігіп беру басқаларға үлгі болатындығы өз алдына, Қазақстанды мекен-дейтін жүзге жуық ұлт өкілдеріне де үйрету мақсаты көзделген.

Ат ерттеу

Жылқы — қазақтың аяқ артса көлігі, сауса су-сыны, сойса тамағы, жауға шапса бойындағы қуаты болған. Жалпы, қазақ халқының төрт түлігінің ішіндегі негізгі сыйлысы қойы мен жылқысы. Әдетте, пәленше байдың мыңғырған қойы, сан жетпейтін айғыр-үйір жылқысы болған (бір айғыр-үйірде орта есеппен 30—40 жылқы болады) деген теңеу бекер айтылмаса керек. Пәленше байдың сонша сиыры, болмаса түйесі бар деген теңеу айтылмайды.

Ер қанаты ат дегендей қай қазақ болмасын ас-тындағы атын өте қадірлеп өткен. Сал-серілердің атқа салатын ер-тоқымының да өзіндік маңызы зор.

Кез келген аттың дене бітімі бірдей емес. Сондықтан қазақта ер-тұрманның өзі белгілі бір арғымаққа арнайы дайындалған. Бізге белгілі аңыздағы Керқүла, Алабурыл, Құлагер т. б. аттардың өздеріне арнайы дайындалған ер-тұрманы болған.

Осындай дәріптердің негізінде ру — ел арасында ат ерттеуден жарыстар өткізіліп түрған. Ертеректе мұндай жарысқа әйелдер де қатысқан. Мұндай жарыс екі бағытта өткізілетін. Біріншіден, белгіленген екі ауыл арасында өткізіледі. Бұл жолы ойынға қатысушылар, бірінші ауылдағы көмбеден аттарын ерттеп мініп екінші ауылға келетін. Көмбеге бірінші келген жеңімпаздың атының дұрыс ерттел-гендігін жарыс төрешілері міндетті түрде тексеріп көретін. Екіншіден, бәйгеге қосатын аттарды да көмбеден шыққанда әр адам өзінің атын ерттеп мінетін болған. Демек, бұрын ерттеп мініп кеткендер ғана бәйгеден озып келсе керек. Бұл жолы да аттың дұрыс ерттелуі тексеріліп отырған.

Жарыс ережесі бойынша ат ерттеуге қатысушылардың санына шек қойылмаған. Ал бәйгеге қосатын атты, әдетте ересектер ерттеп берген. Се-бебі, салмағы жеңіл болу үшін бәйге атына бала мінгізетін болған.

Ат ерттеу ойыны ас беру, қыз үзату, наурыз, күзем алу т. б. жиын-тойларда ойналған. Бүгінде ат ерттеу ойыншы шопандардың слетінде, сабан той-ларында да өткізіліп жүр.

Әуе таяқ

Екі адамнан бастап он-он екі адамға дейін қатысатын бұл ойынға ұзындығы сексен сантиметр-дей, жуандығы білектей жұмыр таяқ қажет. Ал ойын кез келген жазық жерде өте береді. Балалардың әрқайсысының өз таяғы болғаны жөн.

ОЙЫН ЕРЕЖЕСІ. Ойнаушылар бірнеше жұпқа бөлінеді. Ойын жүргізуші екі адамның әрқайсысына бір таяқтан береді. Олардың біреуі таяғын лақтырған кезде, екінші ұшып бара жатқан таяққа өз таяғын лақтырып тигізуі керек. Таяқты лақтыруды және оны көздеуді жеребе бойынша жүргізуге де болады, Егер ойыншылар екі топқа бөлініп, ойнаса онда таяқтарын көп тигізген топ жеңген болып есепте-леді. Келесі жолы таяқ лақтырушылар мен тигізушілер орын алмасады. Таяқ лақтырған кезде балалардың барлығы бір жақта тұруы керек.

Таяқ жүгірту

Ойнаушылардың саны неғұрлым көп болғаны дұрыс. Олар жас ерекшеліктеріне қарамай-ақ ойнай береді. Бір белбеу, не болмаса екі бүктеліп есілген қол орамал керек.

ОИЫН ЕРЕЖЕСІ. Ойнаушылар дөңгелене шеңбер бойына отырады. Ойын жүргізуші шеңбер сыртында белбеуді сүйретіп жүгіре басып жүреді де, өзінің бір көңіліне жаққан ойыншының ту сыртына ақырын ғана білдірмей қолындағысын та-стап жіберуге тырысады. Ал егер шеңбер бойында түрған адам біліп қойса, онда тастамау керек. Ойын жүргізші белбеуді білдірмей тастап кетсе және оның тастағанын әлгі адам білмесе шеңберді айналып қайтып келіп, белбеуді ала салып сол ойыншыны «орнымды тап»-~ деп, соғады. Сөйтіп шеңберді айналдыра қуалап, қайтадан орнына келгенше дүрсілдетіп соға береді. Ал ойнаушы белбеуді артына тастап кеткенін біліп қойса, бел-беуді ала салып ойын жүргізушінің өзін қуып ала жөнеліп бос орынға жеткенше соққылайды. Көп жағдайда белбеуді тастағанын тұрған ойын-шы біліп қояды. Себебі ойын жүргізуші өте салысымен қолымен артын қарайды, сөйтіп әр адам өзінің ту сыртында белбеудің бар-жоғын біліп отырады. Егер орамал тым қатты шиыр-шықталмаса, онда соққан адамның денесіне жүмсақ тиіп, ауыртпайды. Ал орамал қатты болған жағдайда бас-көзге төпелей бермей, абайлап соғу керек.

Белбеу тастау (екінші түрі)

ОЙЫН ЕРЕЖЕСІ. Ойнаушылар тең екі топқа бөлінеді. Олар арасы 15—20 қадамдай екі сы-зықтың бойына қаз-қатар тұрады. Ойын жүргізуші бірінші топтың ойыншыларының біреуіне қолындағы орамалды береді. Ол барып екінші топтың ойыншыларының артқы жағынан жүгіріп өтеді де өзіне үнаған бір қыздың немесе жігіттің артына орамалын қалдырады. Содан кейін өзі орнына келеді. Орамалды алған ойыншы қуып жетіп ұрса, онда қарсыласымен бірге өз тобына келеді, ал қуып жете алмаса, онда өзі сол қарсыластар тобында қалады. Келесі кезек екінші топтың ойыншысына беріледі. Барлық жігіт пен қыз орамалды бір-бір реттен тастап шыққанша ойын осылай жалғаса береді. Ойынның шарты

бойынша қарсыластардан ұтылып қалғандар өз тобында тұрған кезде кезегі келіп орамал таста-маса онда келген тобында орамал тастауға міндетті.

төртеуін де жинап алып қағулары керек. Төртбұрыштың үлкендігі ойыншылардың өзара келісімдері бойынша қойылады.

Сегізінші ойын —«арттан тастау». Бұл ойында жерден бірінші тасты қағып алып, енді екінші тасты жерден алғанда бірінші тасты қолдың артынан жерге тастау керек, одан үшінші тасты алғанда екінші тасты арттан тастау керек. Содан бәрін тастап болғаннан кейін жерден тастардың бәрін жинап қағып алу керек.

Тоғызыншы ойын —«үндемес». Бұл ойында қақпатасты қағып алғанда қолдағы жерден алған тасқа соғыстырмау керек. Ойынның шарты бойынша үнде-месті ойнаған кезде тастардың даусы түрмақ, ойын-шының өзі де үндемей отырғаны абзал. Басқа балалар ойынның осындай бір сәтін пайдаланып қалғысы кеп үндеместі, яғни ойнап отырған баланы күлдіруге тырысады. Бүғав ойыншының берілмеуі керек, себебі дыбысы шығып қалса, онда ойын шарты бүзылды деп есептелінеді де, бестасты келесі ке-зектегі ойыншы алады.

Оныншы ойын — сарт-сүрт. Бүл ойын да бірлік сияқты, әр тас жеке-жеке қағылып алынады. Бірақ қақпатас пен жерден алынған тастың сартылдаған дауысы естілуі керек.

Он бірінші ойын —«қаршу». Ойыншы бес тасты иіріп жерге тастайды. Содан кейін қақпатасын ала-ды. Оны алып болғаннан соң қалған төрт тасты бір-бірлеп қаршып қағып алуға тиіс.

Он екінші ойын —«нәби». Бүл ойында сол қолдың бас бармағы мен сүқ қолын жерге тіреп түрып, оң қолымен сол қолдың сыртынан тастарды алдыға иіріп тастайды. Ал қақпатасты алғаннан кейін нәби сай-ланады. Нәбиді басқа ойыншылар сайлайды. Нәби ойыншылардың өзара келісімі бойынша не алдыдан, не артынан, не бір тастың екіншісіне тиіп түрғаны, әйтеуір қиын жердегісі сайланадьь Ойыншы нәбиді басқа тастарды өткізіп болғаннан кейін ең артында өткізеді.

Ең ақырында бәрін ойнап біткеннен кейін ойын-шылар біріне бірі үпай салады. Ұпай салудың бірнеше түрлері бар. Біріншіден, бес тасты қолын айналды-рып лақтырып қағып алуы керек. Екіншіден, бес тасты түгел лақтырып, алақанның сыртына түсіріп, одан қайта лақтырып қаршып алуы керек. Срдан қанша тас қағып алса сонша үпай салады. Әр тас — он үпай. Егер бес тасты түгел қақса, онда 50 ұпай алады. Осылай ойын жалғаса береді. Ұпай

салушылар ұпайды тек өзінен кейінгі кезектегі ойыншыға ғана салады. Ойынның шарты бойынша тастарды қаққан кезде басқа тастарды қозғалтпаулары керек.

жүр, артыңда тұр, қасыңда тұр деп айтуларына бо-лады. Түртушіні «соқыр теке» ұстап алғаннан кейін, түртуші «соқыр текенің» ролін ойнайды. Ал «соқыр теке» көңіліне жаққан ойыншыны түртуші ролінде ортаға шығарады. Ойын осы жүйемен қайталана береді.

Егер «соқыр теке» түртушіні қуалап ұстай алмай шаршайтындай жағдай болса, онда көпшіліктің үйғаруымен өзі ойнағысы келген ойнаушылардың бірімен ауысуына болады. «Соқыр теке» мен туртушінің бірі ер_; екіншісі қыз болғанда ойын қызықты өтеді.

Жасырынбақ

Әдетте жазды күндері түндерде ай жарығында ойналады. Шөптесін алаңдарда, ал күндіз қора-қопшығы мол жерде, яғни жасырынатын жері бар алаңдарда ойнаған жөн.

ОЙЫН ЕРЕЖЕСІ. Балалар көмбеге жи-налғаннан кейін саусақ санау әдісімен сұқ саусақ кімге түссе сол адамды «малай» етіп тағайындайды. Яғни, ол жасырынғандарды көмбе-ге тауып әкелуші міндетін атқарады. Ойын жүргізуші «малайдың» көзін басып тұрып дау-ыстап бірден елуге дейін санайды. Осы кезде қалған балалардың барлыгы әр жерге жасырынып үлгірулері керек. Сол кезде «малайды» қоя бе-реді. Енді «малай» жасырынған балаларды іздеуге кіріседі. Ал «малайдың» мақсаты — екінші рет тағы «малай» болмау. Ол үшін бірінші көрген ойыншыдан көмбеге бұрын келіп хабар беруі керек. Яғни бірінші көрген ойыншы «малайдан» бұрын келіп шикалап қойса онда «малай» өзінің малайльіғын /екінші рет қайталайды. Бүл жерде «малай» үтылмас үшін: көрген ойыншысын си-рағынан алып түрғызуы шарт емес, ёң бірінші көрген беттен-ақ, «шика» деп айқай салып көмбеге қарай жүгіруі керек. Содан кейін асықпай басқаларын таба береді. Тағы бір ескер-тетін жай: «малай» көрмейінше, шика де-мейінше өз бетінше жүгіріп келіп, көмбеге шикалауға болмайды.

Дегенмен, саусақ санау әдісімен малайдьі анықтау үшін былай істеу керек: әр ойыншы да 10 саусақтан ойын жүргізушінің айтуымен бір, екі, үш деген кезде бәрі саусақ көрсетеді. Біреуі —5, біреуі

—10, біреуі —2 тағысын тағы, көрсеткен сйусақтың қосындысын шығарғаннан кейін, саусақты ең аз бер-ген, не ең көп берген ойыншыдан бастап айналдыра санай береді, айталық 47. 47-ші сан кімге түссе сол «малай» болады.

Қарагие

Жастар арасында кең тараған ойындардың бірі. Ойынды көгалдарда, алаңдарда ойнауға болады. Әдетте бүл ойынды ер балалар ойнайды. Әр ойнау-шының қолдарында өзінің ырғайдан немесе қайыңнан жонылған ұзындығы 2—2,5 метр сы-рықтары бар жуан басы өте үшкірленген ағаштары болады. Егер жас ағаш болса, өткір ұшын отқа ұстап кептіріп алу керек. Сонда ол ағаштың ұшы мұқалмайды.

ОЙЫН ЕРЕЖЕСІ. Көмбеден 15—20 метрдей алыстау жерге апарып биіктігі бір метр қазық қағып, басына бірінші ойыншының қалпағын кигізеді. Содан кейін қалпақтың иесінен бастап барлық ойыншы (жүргізушінің өзіне де ойнауға болады) сы-рықтарының орта белінен ұстап, үшкір жағымен қалпақты көздейді. Сөйтіп барлық ойыншы бір-бір реттен қалпақты атып шығады. Одан кейін келесі ойыншының қалпағын, сөйтіп барлығының қалпағы ілінеді. Осылайша қай ойыншы қалпаққа көп тигізсе, сол ойыншының ұтқаны» Әдетте, балалардың

ішінде бұрын ойнап жүргені болса, ол лактырған сырығынын жартысынан көбін калпакқа тигізіп оты-рады. Егер қалпақ болмаған жағдайда ескі шыттың ішіне бір кесек зат салып қоюға да болады.

Қазіргі кезеңде ойынды баскаша ойнайды. Қалпак ату міндет емес, биіктігі бір метрдей ағаштын басына тақтайға мешен жапсырады, таяқтың ұшына үшкір темір қағады. Ал мешенгс тисе із қалдыратындай етіп істеу керек. Мешенді бір реттен емес, әр ойыншы үш реттен атады.

БӘЙГЕ _

Ат үстінеп тиртыс

Ойын көгалда өткізіледі. Ойынға 3-5 жаяу, бір салт* атты адам катысады. Ойын жүргізушінің әмірімсн 20-30 шаршы мстр алаң белгіленеді. Осы белгіленгсн алаң ортасына ойынға катысушы 3-5 жаяу мен бір салт атты жігіт шығады. Жаяу ойыншылардың максаты — ат үстінде отырған адамды жерге аударып түсіру. Ойыннын шарты бойынша жаяудан қашқан атты осы бслгілснген алаңнын сыртына иіығып кетуіне болмайды. Ойын жүргізуші жаяуларға аттыны аударып тастау үшін 10-15 минут уақыт белгілсйді. Осы уак/ыт ішінде аттыны жаяулатпаса ойынға жігіттердің келесі тобы шығады.

Е С К Е Р Т У : жаяулар аттының атына тиісуінс болмайды. тск оның өзін ғана аударып алулары керек.

Аударыспақ

Ойын көгалдарда, немесе айдалған жсрдс ойна-лады. Бүл жіпттсрдік қатысуымсң етстін ат үстіндсп етс кызыкты ойын.

ОЙЫН ЕРЕЖЕСІ. Екі галт атты жігіт ортаға шығады.

Ойын жүрпзушінің велгілегсн' уакытыкда әлп скі салт атты адам бірін-бірі аттын үстінен ауда-рып түсіруі керек. Айталық,- белгілснген 10-15 минут аралығында бірін-бірі жсңісе алмаса. онда ортаға келееі скі атты шығады. Ал жеңіскс жеткен ойыншы болса, ол көмбсдс калады да кслссі ойыншымсн аударысады. Осылайша қай көп женіске жсткен жігіт жүлдс аладм. .

101

Аударыспщ (екінші гт/рі)

ОЙЫН ЕРЕЖЕСІ. Екі атты арасы 40-50 адымдай екі көмбеде тұрып ойын жүрлзушінің берген белгісінен кейін біріне-бірі қарама-қарсы шаба жөнеледі. Ойынның шарты бойынша кез-дескен жерде бірін-бірі аударулары керек. Егер кімде кім оны істей алмаса сол шапқан бетімен кете береді де көмбеге барып ойынды қайтадан бастайды.

Аламан бәйге

ОЙЫН ЕРЕЖЕСІ. Бұл ойынға қатысушьілар жа-зық жерде 10-нан 20 шақырымға дейінгі аралықты жүріп өтулері керек. Мұнда да бас жүлдені қай озып шыққаны алады.

Жорга жарыс

Ойын — жорғалы аттылардың жарысы. Ойынға негізінен қыздар қатысады. Көпшілік жағдайда жа-зық жерде ойналатын ойындардың бірі. Ойнаушы-лардың саңына шек қойылмайды.

ОЙЫН ЕРЕЖЕСІ. Ойнаушылар көмбедегі сызықтың бойына қатарға тұрады. Ойын жүргізуші жігіттің берген белгісі бойынша барлығы бірдей көмбеден шығады. Ертеде мүндай ойындарды өткізгенде нақтылы арақашықтық анықталмаған, тек белгілер бойынша,^ч^йталық екі ауылдың ара-сы, болмаса осы жерден пәлен жерге дейін деп қана көз мөлшермен шамалаған, яғни ойынның шарты бойынша шамамен 3-тен 5 шақырымға дейінгі қашықтықты аттың жорға жүрісімен ған^ жүріп өтулері керек. Егер ат жорғалап келе жатып желіп, не шауып кетіп барып көмбеге озып келсе, онда ол адамның жеңгені есеп-телінбейді. Көмбеге бірінші болып жорға жүрісімен жеткендер ғана жеңімпаз атанады.

Түйе жарььс

Ойын — түйелі жігіттердің жарысьь Бүл ойын жазық жерлерде өткізіледі. Ойнаушылардың сан-ына шек қойылмайды.

ОЙЫН ЕРЕЖЕСІ. Ойнаупіылар көмбедегі сы-зықтың бойына қатарға түрып, ойын жүргізушінің белгісі бойынша барлығы^ бірдей көмбеден шығады. Ойынның шарты бойынша шамамен 5-тен 10 шақырымға дейінгі белгіленген аралықты жүріп өтулері қерек.

Көмбеге қай бүрын келгені жеңімпаз ата-
нады. .

Жамбы ат\

шакырып, біреуінің қолына белбеу немесе орамал бсреді. Ойын жүргізушінің белгісі бойынша ойын-шылар екінші көмбеге қарай шабады. Белбеу алған ойыншы екіншісін көмбеге жеткізбей қуып жетіп ұруы керек те, көмбеге жеткен соң белбеуді тұмақтың үстіне тастап, қайта қашады. Екінші ойын-шы белбеуді алып, қарсыласын көмбеге жеткенше қуып жетіп үруы керек. Емді ойынға келесі екі атты адам шақырылып, олар да соны істейді. Қай топтың ойыншысы қа{кыласьгн көп үстаса, сол топ жеңген болып ссептелінеді.

Жігіт қуу (екінші түрі)

Ойын көгалдарда, алаңдарда немесе үлкен бөлліеде 10-30 ойыншының қатысуымен өтеді. Ойынды жастар ойнайды,

ОЙЫН ЕРЕЖЕСІ. Жігіттер екі топқа бөлініп, бір сызықтың бойына қатарға гүрады. 15-20 метр жерде екінші сызық сызылып, екі жалауша тігіледі. Ойын жүргізуші әр топтан бір-бір ойыншыны ортаға шығарып, біреуіне белбеу (немеее екі бүктеліп ссілген орамал) береді. Ойын жүргізушінің белгісі бойынша ойыншылар қарсы жақтағы сызыққа қарай жүгіреді. Белбеу алған ойыншы екіншісін қуып₄ жетіп, үруға тырысады. Межеге жеткен соң ойыншы белбеуді жерге тастайды. Белбеуді екінші ойыншы алады да кейін жүгірген кезде қашып бара жатқан әріптесі бірінші сызыққа жеткізбей қуып жетіп үруға тиіс. Қарсыласына белбеу жүмсаған осы ойыншы үткан болып есептеледі.

Әр топтан тағы да бір-бірден ойыншылар шақырылып, ойын жалғаса бёреді, қай көп үпай алған топ үтып шығады.

Күміс алу

Ойын айдалған жүмсақ жерлерде өткізіледі. Ойынға қатысушы жігіттердің санына шек қойылмайды.

ОЙЫН ЕРЕЖЕСІ. Ойьтн басталмас бүрын арасы 100 адымдай екі көмбе белгіленеді. Сол аралықта үш, төрт жерге шүберекке оралып күміс тасталы-нады. Ойынға катысушылар кезек алып тізбекке түрады. Ойынды бірінші кезек алған ойыніііы бас-тайды. Ойын жүргізушінің белгісімен көмбеден

105

шығады. Шапқан бетінде келе жатып ат үстінен еңкейіп жолындағы күмісті алуы керек. Күмісті алған кезде атының басын тартып тоқтатуға болмайды. Атты тоқтатып барып алынған күміс есептелінбейді. Осылайша әркім өз алғанын пайдаланады. Әрине, бір рет жүріп өткенде үш-төрт жердегі жатқан күмістің бәрін жинап алу қиын. Сондықтан да біреуі жүріп өткеннен соң, келесі ойыншы шығады, Ойын-ды қызықтау үшін көрермендер күмісті бірнеше реттен қайталап тігеді.

ОЙЫН ЕРЕЖЕСГ. Ойын басталмас бүрын ара қашықтығы бір-екі шақырымдай екі көмбе белгіленеді. Бірінші көмбенің сызығында тұрған ат-ты жігіт өзінің арт жағында он адымдай жерде тұрған қыз жанынан өтіп шыққан кезде ол да қызды қуып жетуге қамданады. Сөйтіп қызды белгіленген екінші көмбеге жеткенше қуып жетіп, құшақтап сүюі керек. Одан екінші көмбёге жеткен беттен кері қарай өзі қашады, енді қыз оны қуа жөнеледі.

Егер қыз оны қуып жетсе, онда жігітті қамшының астына алады. Осылайша кСлесі қыз-жігіт іішғады, олар да осылай қайталайды. Ойынға қатысушылардың барлығы жүріп өткенше ойын жалғаса береді.

Түмақ ұру

Түмак үру ойыны көгалды алаңда өткізіледі. Ойнаушылардың санына шек қойылмайды. Ойынға әркім өз атымен қатысады. Күні бүрын көмбе белгіленіп 20 метр жерге биіктіғі ат бойьшдай қазық қағылады да түмақ кигізіледі. Ойынға қөз байлай-тын орамал керек. Ойыншылар бір сызықтың бойына қаз-қатар түрады.

ОЙЫН ЕРЕЖЕСІ. Басқарушы кезектегі түрған, яғни қатардың өз жағындағы ең шеткі ойыншыны ортаға шақырады. Оның көзін орамалмен байлап, атына мінгізіп, қолына қамшьг береді.

Осы көзі орамалмен байланған салт атты жігіт қолындағы қамшысымен түмақты дәл үрып түсіруі керек. Ойын ережесі бойынша түмақты үш рет үруға еркі бар. Айталық, бір рет үрғанда тимесе, онда одан ары түмақты іздеп тағы үруына болады. Онда таба алмаса түмақты одаг& ары іздеп тағы үрады. Осылайша, барлық ойыншылар бір реттен айналып шыққанда түмақты кім көп үрса, сол ойыншы жеңімпаз аталады.

Лрқан гпарпгыс

Ойын-сауық кештерінде, көгалдарда, алаңдарда өткізіледі. Ойынға үзындығы 8-10 метрдей жуан кендір арқан керек. Арқанның тең ортасынан белгі жасалынады (орамал немесе қағаз оралады) осы орталық белгінің екі жағынан бір жарым — екі

метрдей жерден тағы да жоғарыдағы тәртіппен белгіленеді. Ойнаушылар (ойынға 10-15 адамнан) екі топқа бөлініп қатысады, екіге бөлінудің тәртібі: ойнаушылар бойларының биіқтігіне қарай бір қатарға тізіліп тұрады. Ойын жүргізушінің берген командасы бойынша тізбекте түрған жігіттер оң жақ шетінен қатар санды: — бір, екі^ үш... деп бастап, сол жақ шетіне дейін санап шығады. Тақ, жүп болып екіге бөлінеді. Ойынға қатысушылар он адамнан кем бблмауы керек.

ОЙЫН ЕРЕЖЕСІ. Күні бүрын жерге ңемссс еденге белгіленген сызықтың үстіне арқанның ор-таңғы белгісін дәл келтіріп керіп қояды. Енді арқанның екі жақ шеткі белгісінен бастап үшына дейін ойнаушылар қос қолдап тартып түрады. Ойьщ жүр-гізушінің берген белгісімен арқан тар-тылады.

Мүндағы мақсат — екі топ бірін-бірі жердегі орталық сызыктан әркім өз жақтарына қарай тартып сүйреп әкетуі керек. Екі топтың қай жағы орталық сызықтан бүрын сүйреп өткізіп алса, сол жағы жеңді делінеді. Сөйтіп, жеңілгендер жеңімпаздарға хор айтып, не би билеп беруге тиіс. Жазаны орын-даған соң ойынды жоғарыдағы тәртіп бойынша қайтадан бастайды.

ТОҒЫЗҚҮМАЛАҚ

Дсрең ойды талап ететін,ойнасаң қызығына ешбір тоймайтын, халық даналығы қалдырған ойындардың бірі — тоғызқұмалақ^ Халықпен бірге жасасып келе жатқаң даналардың ойыны аталған тоғызқұмалақ — бүгінде өзінің даму сатысында екенін айта кеткен жөн. . .

Көшпенді халықтың, әсіресе малшылардың ма-тематикасы— қай халықтың болмасын күнделікті мұқтаждығына керекті бүтін сандардың төрт ама-лын есептеп шьгғару осы тоғызқұмалақ ойыны үстінде қалыптасқан. Сондықтан - да ^бүл ойын малшы математикасы деп тегін аталмаған., Себебі, далада кездесе кеткен екі малшы қазан мен отаудың жерін шүқып жіберіп, қалталарында жүрген 81 қойдың кепкен 81 қүмалағын әр отауға тоғыз тоғыздан бөліп сала қояды да, дереу ойынға кірісіп кетеді. Мінс бүгінгі үрпаққа жет-кен ауыз әдебиетіндегі аңыз осылай дейды

^Хоғызқүмалақ ойыны қай кезде, Калай қалыптасқаны жөнінде нақтьілы тарихи деректер әзірше аз/Ал негізінде кәшпенді қазақ халқының арасында дамығанын ІҚазақстан жерінде жартас-тардың, болмаса төбенің үстіндегі тегіс тас бетіне ойып салынған тоғызқүмалақ ойынының тақталары біздің осы ойымызды дәлелдей түседі^ Мысалы, Қаратау қаласына таяу, Ақшұқыр деген тас төбенің үстінде, тегіс тасқа тоғызқұмалактың ота-улары мен қазандары қашалып салынған. Бүл табиғи тактаны қай кезде кім жасағаны белгісіз. Ал жасау мақсаты белгілі. Малшы үшін бұл Ақшүқыр тас жотасы малды қарауылдауда та-былмайтын орын. Демек, айналадағы малды бақылап отырыи тоғызқүмалақ ойнағанға нс жетсін. Сондай-ақ, Тарбағатай тауының Сайқан жоталарынын бірінде, Қоржынбай жайлауының етегінде жартасқа еалынған тоғызқүмалақ тактасы тағы бар.

та өткізіледі. Республикамызда тоғызқүмалақтың әйелдер арасында дамуы өте баяу, әзірше олар-дың арасында жарыс өткізілген жоқ.

ОЙЫН ЕРЕЖЕСІ бойьшшау уақыт белгілеп, қүмалақтарьі салынған тоғызқүмалақ тақтасы ойын ережесіне сай дайындалып болкін соң уақыт белгілейтін төреші ойынның басталғандығын хабар-лайды. Ойыншылар ойынды бастап кетеді.

^эірінші жүрісті жеребе бойынша анықталған ойшшіы бастайды. Алғашқы жүрісті «тандықтан» және «мандайдан», яғни жүріс жүргенін хабарлайды. Тек^бірінші күрісті тоғызыншы отаудан ғана бас-тауға болмайды, басқа отаудың барлығынан жүре беруге болащі/*

. Бірінші жүрісті бастаған ойыншы өзінің дүрыс жүріс осыдан деп тапқан отауынан бір қүмалақты орнында қалдырып, қалған қүмалақтарды сол жүріс жасаған отаудың қатарындағысынанбастап бір-бірден тастап отырып, ең соңғы қүмалақ қарсыласының тоғызқүмалағы бар отауына салынып тақты жүп сан етіп өзінің қазанына алад$ді Демек, ойьін ережёсі бойынша қарсыласынан қүмалақ алу үшін ең соңғы қүмалақпен санды жүп етіп өзінің қазанына алады.

Сондықтан ойын барысында қарСыластар өздерінің отауларындағы қүмалақтарды жүп саны-мен үстап отыруға тырысады. Мүндай жағдайды ойыншылардың отаулары «жабық» деп атайды. Ойын барысында әр ойыншы өзінің қарсыласының отауын тақ санымен үстауға тырысады. Демек, тақ санымен жатқан отауларды «ашық» отау деп атайды.

Ойын барысында ойыншылардың қай-қайсысы болмасын қарсыласыньщ отаудағы жатқан қүма-лақтарын қолмен санауына болмайды. Тек отаула-рының ашық-жабығын ғана және қайсысында қанша қүмалақ бар екенін ғана сүрай алады. Сондықтан ойыншылардың қай-қайсысы болмасын барлық ота-удағы қүмалақ санын есте үстауға тырысады. Ал, ойыншының қай-қайсысы болмасын қарсыласының қойған сүрағына дүрыс жауап беруге міндетті. Ойын барысында отауда*бір қүмалақ қалса, ол ойыншыға» жүріске керек болса, онда жалғыз қүмалақты қатарындағы отауына тастайды, демек жүріс орын-далды.

ТҰЗДЫҚ. Ойын барысында «түздық» алу деген болады. «Түздық» алу үшін қарсыластардың әрқайсысы өз кезегінде жүріс жасаған ойыншы ең соңғы қүмалағьш қарсыласының екі қүмалақ жатқан отауына түсіріп үш қүмалақ етіп алса, бүл ойыншы

өзінің қарсыласынан «тұздық» алған болып есепте-леді. «Тұздықты» алудағы мақсаты әрбір жүріс сайын сол «тұздыққа» түсетін қүмалаклы тұздықтың иесі қазанына салып отыраДы. Демек, «түздықтың» пай-дасы әр жүріс сайын (екі жақтың да) қазанға бір құмалақ түсіп отырады, деген сөз. Ойын ережесі бойынша тек «маңдайдан» — тоғызыншы отаудан «түздық» алуға болмайды. Ойын барысында «түздық» бір-ақ рет алынады.

«АТСЫРАУ». Ойын барысында, әсіресе ойын соңына таман келгенде, ойыншының біреуінде қүма-лағы таусылып қалады да жүретін жүрісі бітеді. Тоғызқүмалақ ойынында бүл жағдайды «атсырау» деп атайды. «Атсырау» жағдайына тап болған ойын партиясы үтылғанға есептеледі, себебі одан ары жүретін жүрісі жоқ. Енді, қарсыласын «атсырату» жағдайына алып келген ойыншы, өзінің отаула-рындағы қүмалақтың барлығын жинап өз қазанына салады да, барлық қүмалақтың есебін шығаруға кіріседі. Демек, «атсырау» жағдайына дейін әлі екі ойыншының біреуі 82 қүмалақ жинап үлгірмегендіктен, амал жоқ, отаудағы қалған қүма-лақты қосып алғаннан кейін бүл ойыншы ешқандай даусыз жеңіске жетеді. Ойын барысында затсырау» жағдайы сирек кездеседі, себебі ойынның айла-тәсілін білетін ойыншы өзін «атсырау» жағдайында қалдьшмайды.

ОИЫНДЫ ЖАЗУ ЖҮЙЕСІ. Тоғызқүмалақ ойыны шахматтағы сияқты ойын барысында тақтадағы жағдай жазылып отырады. Біз жоғарыдағы айтқандай, әр отау солдан оңға қарай өзінің рет санымен белгіленеді дедік. Осы рет санын пайдалана отырып, әр партия басынан аяғыйа дейін жазылып алынады. Айталық, 711 саны жазылса, онда 7-отау-дың реттік саны да, ІІ-сол отаудағы қүмалақ саны, Енді осы санға сызықша арқылы қарсыласының жүрісі жазылады. Мүнда да отаудың реттік саны мен сол отаудағы қүмалақ саны жазылады. Сонда бірінші жүріс былай болып жазылады: 711-815. Сонда 815-қарсыластың жүрісі 15 қүмалағы бар 8-отаудан ба-сталған.

Мысалы екінші жүріс 69-55 болды делік. Мүнда 6 отаудың реттік саны да, 9 отаудағы қүмалақ саны. 5 келесі жүріс жасайтын ойыншының отауының реттік саны да, 5 сол отаудағы қүмалақ саны.

Енді 12 қүмалағьпбар екіншГ отаудан жасалған жүріс, қарсыласының 2 қүмалағы бар төртінщі ота-уына түссе түздық алады. «Түздық» партия жазу-

ында «X» тахтабасымен белгіленеді. Сонда бұл жүріс 212-42Х болып жазылады. Сондай-ақ, жүрістің соңғы қүмалағы «түздыққа түссе онда, айталық, 84:2Х бо-лады. Демек 4 қүмалағы бар 8 отаудан жүргенде қарсыластың 2-отаудағы «түздыққа» түсті деген сөз.

ЖҮРІС ЖАСАУДЫҢ ЕРЕЖЕСІ. Ойын барысын-да ойыншылардың қай-қайсысы болмасын ешбір келісімсіз қүмалаққа қолдарын тигізуге болмайды. Еғерде ойыншйның біреуі қүмалаққа қолын тигізіп алатындай жағдай болса, қүмалағымды реттеп санап жатырмын деп, өзінің қарсыласын ескертеді. Ес-кертуге міндетті. Егерде ескертпеген жағдайда қарсыласының қолы тиген отаудан жүруін талап етуі ойын ережесіне сай келеді. Ойыншылардың қай-қайсысы болмасын қүмалағын үстаған отаудан жүруге міндетті..Ал қарсыласының қүмалағына қол тигізуге ешқайсысының еркі жоқ. Әдетте ощ>іншылардың қай-қайсысы болмасын ойын барысында жарыс ережесінің сақталуы жөнінде мүқият ескертіледі.

Ойынды жеребе бойынша бірінші кезек алған ойыншы бастайды, екі ойыншы да жасаған жүрістерін қағазға жазып отырады. Партияны жазу барысында, айталық жүрген ойыншының отауында қанша қүмалақ болғандығын қарсыласы сүрап білуіне ерікті. Ойын соңында жеңіске жету үшін міндетті түрде 82 құмалақ алынады. Ойынның тең аяқталуы сирек кездесетін жағдай. Тек ойын барысында екі ойыншы бірдей түздық алғанда ғана . ойын тең аяқталуы мүмкін. Ойын ережесі бойынша үлкен. ойыншыға бір үпай, тең ойынға жарты үпай беріледі. Ал үтылған ойыншыға үпай берілмейді. Жарыс қорытындысын шығарған кезде үпай санымен қоса міндетті түрде құмалақ саны жазылады. Айталық, үтса 182—080 болмаса тең 0,581 - 0,581 деп жазьі-"* лады.

Жарыс протоколына үпай санымен қоса қүмалақ санының жазылуы біріншіліктің қорытындысын, яғни жеңімпазды анықтағанда, екі-үш ойыншы бірдей пай жинаған жағдайда қүмалақ санына байланысты жеңімпаз анықталады.

Ұлттық ойындар

Ұлттық ойын түрлері жас өспірімдердің жүгіріп, күш көрсетіп ойнайтын ойындары да кездесіп жатады. Олар өкпенің жұмыс қабілеттілігін арттырып, дененің барлық мүшесін шынықтырып, баланы жүйріктікке, шапшаңдыққа, батылдыққа тәрбиелейді. Сондай –ақ, қарңғда жол табуға көзді жаттықтырады, төңіректі дұрыс бағдарлай білуге үйретеді. Жас организмнің дұрыс шынығуын, сұлу, мүсінді, сымбатты тұлға болып өсуін реттейді. Кезінде ойындарды көп ойнап, жүгіріп, далада, таза ауада жүру-жас организмнің дұрыс та, сергек өсуінің көзі. Онымен бірге ойын ойнаған кезде көпшіл, Отанның болашақ азаматы болуға, халқына адал қызмет етуге бағыт алады.

Кейбір ойындар қазақ халқының төрт түлікті аса бір сүйіспеншілікпен дәріптеп, қадір тұтып, жануарлардың бойында да, адам баласының қасиеттері де бар деп дәріптеген.

Ұлттық ойындарды төрт топқа бөлуге болады:

Бірінші топқа: бір жасқа дейінгі нәрестені тәрбиелеудегі «бесік жыры», «саусақ санау» т.б. ата –ананың баласына деген ізгі тілегін, жақсы ниетін еңбек сүйгіш те өнерлі болып, жеке елінің елеулі, халқының қалаулы азаматы болуын аңсаған.

Екіншітопқа: 1жастан-7 сәби ойналатын, айтылатын жырлардың маңызы – тілі жаңа шығып келе жатқан нәрестені сөйлеуге қызықтырып қана қоймай, он бірге дейін санауды үйретіп, сол сандармен қатар заттардың атымен танысып, тілі дамиды. Сонау уақыттарды балаларда ойыншықтар болмаса да, балшықтан өздеріне ойыншықтар жасап алды. Ұсқынсыз болса да, балаларды еңбек сүйгіштікке, еңбекке баулып, өздері жасаған заттарының құнды екендігіне көздерін жеткізген.

Үшінші топқа: жасөспірімдердің қозғалмалы ойындары жатды.

Төртінші топқа: жігіттердің ойындары мен спорттық ойын түрлері жатады.

Ақсүйек

Ең алдымен, ойнаушылар өзара келісіп, жеңген топ үшін жүлде тағайындайды да, екі топќа бөлінеді. Топ басқарушылар ақсүйекті қайсысының лақтыратынын шешіп алу үшін кезектесіп таяқ ұстайды, таяқтың басына кімнің қолы бұрын шықса, сол ақсүйекті құлашы жеткенше лақтырады. Ақсүйек жерге түскеннен кейін ғана ойыншылар іздеуге шығады. Көмбеде топ басқарушылардан басқа ешкім қалмайды. Ақсүйекті тапқан ойыншы ешкімге білдірмей, көмбеге қашуға әрекет жасайды да, ал қарсыластары біліп қалса, қолма-қол тартып алуға тырысады. Сондықтан ақсүйекті алдымен тауып алған топтың ойыншылары біріне-бірі лақтырып, көмбеге қай топтың адамы бұрын жеткізсе, сол топ ұтқан болады да, жүлдегер атанады. Келесі жолы ақсүйекті екінші топ лаќтырады, сөйтіп ойын кезектесіп отырады.

Алтыбақан

«Алтыбақан» - қазақтың ұлттық ойыны. Алтыбақанды сырықтың екі басында үш-үштен қосақтап байлайды. Бақанның аша тармағы сырыққа кигізіліп тұруға тиіс. Алтыбақанды құрастырып болғаннан кейін, оның екі басынан үш қатар арқан байлайды. Арқанның екеуі бір деңгейде, үшіншісі олардан 40-50 см төмен тұрады. Бір деңгейде байланған екі арқанға екі адам қарама-қарсы отырады да, төменірек байланған арқанға аяқтарын тірейді. Бұларды бір адам тербетеді. Алтыбақанда тербеліп отырған екі адам ән салуға тиіс. Алтыбақанды ертедегі ауыл өмірінде жастардың кешкілікте бас қосып, халық аспаптарының сүйемелдеуімен ән салатын, айтысатын, әзіл-оспақ, назды күлкісімен көпшілік болып көңіл көтеретін ойын-сауығы болған. Алтыбақанның дене шынықтыруға да пайдасы мол. Ол – ауылдық жерде елі де қызықты ойындардың бірі.

Қыз қуу

Ойын үшін жігіттер мен қыздар іріктеліп, ұшқыр, жүйрік аттарға мініп шығады. Қашықтығы 300, ал ені 30-40 метрлік тегіс, топырағы жұмсақ, ашық алаң таңдалып алынады. Жарыстың басталатын жері – алаңның бір маңдайында қатынасушылар орағытып өту үшін қарақшы қойылады. Бұған көбінесе қызыл жалау қағылады.

Жарыс жекелей де өтеді. Егер екі топқа бөлінсе, онда қыздар мен жігіттердің саны тең болуы қажет.

Төрешінің бірінші белгісі бойынша қыз жігіттен 10 метрдей алда тұрып, шабысқа дайындалады. Келесі белгіде олардың екеуі де аттарының басын жіберіп, шаба жөнеледі. Жігіт қызды бұрылысқа дейін қуып жетіп, жең ұшына ілінген орамалды ілгері алып қашуы керек. Егер жігіт сол бетімен – қарақшыдан сөреге дейін қуғыншыға жеткізбесе, онда – жеңгені. Ал егер қыз қуып жетсе, жігіттің атын, әйтпесе өзін қамшының астына алады. Мұнда қыз жеңді деп есептелінеді.
Жарысқа қатынасушыға бір-бірінің атын тоқтатуға, алаңнан сыртқа шығуға, қарақшыға жетпей сөреге оралуға рұқсат етілмейді.

Күміс ілу

«Күміс ілу» - ептілікті, атқа жақсы отыруды керек ететін ұлттық ойын. Келін түсіру, қыз ұзату салтанатында қалыңдық орамалға түйіп, өзінің күміс шолпысын, әйтпесе жүзігін тастайды. Сондықтан да кей жерлерде бұл ойын «жүзік ілу» деп аталады. қатты шауып келе жатқан шабандоз жігіт ат екпінін бәсеңдетпеспен, әлгі орамалды іліп алып кетуі керек. Сонда ол беташар айтуға ерік алады.

Жасырынбақ

Ойын, әдетте, жазды күндері ай жарыѓында, шөптесін алаңдарда, ал күндіз ќора-ќопсысы мол жерде, яғни жасыратын жері бар алаңдарда ойналады.

Ойнаушылар көмбеге жиналғаннан кейін, саусаќ санау әдісімен кезекшіні, яғни жасырынатын ойыншыларды іздеп тауып көмбеге әкелушіні тағайындайды. Осыдан кейін ойын басќарушы кезекшінің көзін басып тұрып дауыстап елу рет санайды да, қоя береді. Осы кезде ойнаушылар жасырынып үлгерулері керек. Кезекші жасырынған ойыншыларды іздеуге кіріседі. Жасырынѓан ойыншыларды ол іздей жүріп көмбе маңынан алыстамауы керек. Себебі, кезекші бірінші жасырынған ойыншыны көрген бетте көмбеге ойыншыдан бұрын келіп хабарлайтын болады. Егер кезекшінің көзіне бірінші түскен ойыншы көмбеге кезекшіден бұрын келсе, онда кезекші өзінің ќызметін екінші рет қайталайды. Бұл жерде кезекші ұтылмас үшін, бірінші көрген ойыншының атын атап, мәселен, Бекбай деп дауыстап көмбеге ќарай жүгіруі керек. Содан кейін асықпай басқаларын іздей бастайды. Тағы бір ескеретін жай: кезекші ойыншыны көрмейінше, атын атап дауыстамайынша, ойыншылардың өз бетінше көмбеге кетулеріне болмайды.

Сиқырлы таяқ

Ойнаушылар қол ұстасып, дөңгелене шеңбер жасап тұрады. Ќолында таяғы бар ойын жүргізуші шеңбердің ортасына келеді де, ойынның тәртібін түсіндіреді. Ойнаушыларды бірден бастап түгел нөмірлеп шығады. Ойынның шарты бойынша ойын жүргізуші қолындағы таяғын шеңбердің ортасында тік ұстап тұрады да, бір нөмірді атап, таяқты қоя береді. Аталған нөмір таяқты жерге ќұлатпай ұстап қалуы керек, ал таяқты ұстай алмай құлатып алса, онда айып тартады, яғни көптің ұйғаруымен ортаға шығып, өнер көрсетеді. Ойынға қатысушылардыњ бері бір-бір реттен міндетті түрде ойнап шығулары керек, ал одан әрі ойынды жалғастыру-жалғастырмау ойнаушылардың өз еркінде. Ойнаушылардың саны көп болса, ойын қызықты өтеді.

Сақина жасыру

Ойынды өткізу үшін басқарушы және сақина іздейтін кезекші белгіленеді. Қалған ойыншылар дөңгелене отырады. Ойыншылар тізелерін көтеріп, оның үстіне алақандарын ашып қояды. Ойын жүргізуші қолына сақина алып, әр ойыншының қолына кіргізіп, сақинаны бірінде қалдырады. Басқарушы жұмулы қолын әрбір ойыншының қолына салысымен, алақанын жаба қалады. Сақина жасырылғаннан кейін, ойын жүргізуші өз қалауынша ойыншының бірінен: «сақинам кімде?» - деп сұрайды, осы кезде барлық ойыншы тынышталады. Кезекші сақинаның кімде екенін тапса, онымен орын ауыстырады, ал егер таба алмаса, өлең айтып, би билеп, т.б. өнер көрсетеді де, өз қызметін қайтадан атқарады.

.