А

Әйтеке би

А

А

Өмір баяны
Қазақ тарихының шежіресінде белгілі тұлғалар өз халқының
тағдырына қосқан үлесін қосқан көрнекті тұлғалар ретінде
ерекшеленеді. Солардың қатарында өмір жолы көсемдік,
парасаттылық, бірлік мұратын айшықтайтын асқақ тұлға
Әйтеке би Байбекұлы бар (1644–1700). Әйтекенің кішіпейіл
күйден ел құрметіне бөленген мемлекет қайраткеріне дейінгі
жолы қазақ рухының қайсарлығы мен тапқырлығын
көрсетеді.
17 ғасырда дүниеге келген Әйтеке би Байбекұлы Алшын
руынан шыққан, текті Әлімнен шыққан. Әйтеке жас кезіненақ тамаша шешендік өнері мен өткір әділеттілік сезімін, оның
қазақ тарихындағы ең ықпалды көшбасшылардың бірі
ретіндегі мұрасын айқындайтын қасиеттерді көрсетті.

А

Әйтеке би Байбекұлының
алғашқы өмірі мен білімі
Әйтеке бала кезінен қоғамда
қадірлі тұлға, атасы Ақша ханның
тәрбиесінде
өскен.
Әйтеке
атасының
тәлім-тәрбиесімен
бойына әділдік, инабаттылық,
салт-дәстүрді құрметтеу сияқты
асыл
қасиеттерді,
алдағы
жылдардағы
көшбасшылығын
айқындайтын қасиеттерді бойына
сіңірді.

Әйтекенің жас кезіндегі шешуші
сәті оның Орта Азиядағы атақты
білім ордасы Бұхарда білім
алуымен келді. Он жасында ол
араб, парсы және исламтану
бойынша ресми білім алу үшін
басқа асыл әулеттердің
балаларымен бірге Бұхараға
сапарға аттанады.

Оқуын үздік аяқтаған Әйтеке
Бұхарда оқыған жылдарынан
алған білім мен парасатпен
қаруланып, еліне оралады. Оның
елге оралуы оның өміріндегі
көшбасшылық, халқына қызмет
ету, әділдік пен бірлік
принциптеріне мызғымас
адалдықпен сипатталатын жаңа
тараудың басталғанын көрсетті.

Көшбасшылыққа
көтерілу

А

Әйтеке би Байбекұлының көсемдікке көтерілуінде туа біткен көшбасшылық қасиеттер, зерделі
дипломатия, халқының игілігі жолындағы қалтқысыз адалдығы үйлесім тапқан. Алшын руынан шыққан
Әйтекенің көсемдік жолы Бұхардағы оқуын бітіріп, еліне оралуынан басталады.
Жиырма бес жасында Әйтеке Төртқара еліне басшылық қызметке кірісті, бұл оның дарындылығын,
зерделілігін, қатарластарының сенімін оята білгенін көрсетеді. Оның Төртқараға басшы болып
тағайындалуы өңірдегі тұрақтылық, береке-бірлік орнаған жаңа дәуірдің басталғанын көрсетті.
Теңдесі жоқ кемеңгерлігі мен көрегендігінің мемлекет қайраткері ретінде тез таныла бастаған Әйтекенің
басшылығы Төртқараның шекарасынан да асып түсті. Оның Тәуке хан сияқты көрнекті қайраткерлердің
кеңесшісі ретіндегі қызметі оның қазақ қауымындағы сенімді басшы және сенімді тұлға ретіндегі
ұстанымын одан әрі нығайта түсті.

А

А

Әйтеке би Байбекұлының Қазақ
қоғамына қосқан үлесі
1. Медиация және дипломатия:**
– Әйтекенің туа біткен дау-дамайларды
шешу, келісімге келу қабілеті оны қазақ
қоғамындағы
сенімді
арашашыға
айналдырды.
Оның
шебер
дипломатиясы жанжалдарды азайтуға
және
аймақтағы
тұрақтылықты
сақтауға көмектесті.
– Әйтеке Тәуке ханның және басқа да
беделді тұлғалардың кеңесшісі ретінде
көршілес тайпалар мен ұлыстармен
келісім-шарттар жасап, одақ құруда,
қазақ халқының мүддесін қорғауда
шешуші рөл атқарды.

**2. Құқықтық реформа:**
– Әйтекенің «Жеті жарғыны» әзірлеуге
атсалысуы оның қазақ қоғамында
мемлекетті басқару мен әділеттіліктің
негізін
құруға
деген
ұмтылысын
көрсетті. Бұл заңдар дауларды шешуге,
жеке адамның құқықтарын қорғауға
және қоғамдық тәртіпті сақтауға
арналған нұсқаулар берді.

**3. Бірлік пен ынтымақ:**
– Әйтеке басшылық қызметінде қазақ
халқының ынтымағы мен ынтымағын
нығайтуға
табандылық
танытты.
Сыртқы қауіп-қатерлерге қарсы тұруда
және қазақ ұлтының мәдени мұрасын
сақтауда
ұжымдық
әрекеттің
маңыздылығын мойындады.
– Әйтеке өз күш-жігерінің арқасында
әртүрлі
рулар
мен
тайпалар
арасындағы
алауыздықты
жоюға
көмектесіп, қазақ халқы арасында
ортақ мақсат пен бірегейлік сезімін
оятты.

А

Әйтеке би
Байбекұлының
мұрасы мен
ықпалы
Шабыт беруші
Әйтеке би Байбекұлының өмірі мен басшылық қызметі
қазақтар арасында қайсарлықтың, инабаттылықтың,
жанашырлықтың мәңгілік үлгісі болып табылатын
қайсарлық пен құрметке бөленуде. Оның өз халқының
игілігі үшін шексіз берілгендігі және оның даналық пен
кішіпейілділікпен басқара білуі адамдарды жоғары
жетістіктерге ұмтылуға және қызмет пен құрбандық
құндылықтарын бейнелеуге шабыттандырады.

Бірлік пен күштің белгісі
Әйтеке би Байбекұлы қиын-қыстау заманда үміт пен
шабыт болып қызмет етіп, қазақ халқының бірлігі мен
күш-қуатын бейнелейді. Оның сыртқы қауіп-қатерлерге
қарсы тайсалмайтын табандылығы мен әртүрлі топтар
арасындағы ынтымақты нығайтуға қабілеттілігі қазақ
елінің төзімділігі мен мызғымас рухының үлгісі болып
табылады.

Мәдени белгіше

Әйтекенің өнерге, әдебиетке, мәдени дәстүрге
қамқорлығы қазақ халқының бай мұрасын сақтап,
дәріптеуге септігін тигізді. Оның ақындарды, күйшілерді,
қолөнершілерді қолдауы мәдени жаңғырудың
гүлденуіне, қазақ мәдениетінің гобелендерін кейінгі
ұрпаққа байытуға ықпал етті.

А

А

Қорытынды
Қазақ тарихының шежіресінде Әйтеке би Байбекұлындай үлкен немесе үлкен
құрметке ие тұлғалар кемде-кем. Оның өмір тарихы - ержүректілік, даналық және өз
халқының игілігі үшін мызғымас адалдық. Оның ғажайып жолын ой елегінен өткізе
отырып, оның көшбасшылығының өшпес әсері мен қазақ қоғамына қалдырған өшпес
ізі еске түседі.
Әйтекенің қазақ қоғамына сіңірген еңбегі сан алуан. Ол делдал, дипломат және басқару
сәулетшісі ретінде әрбір адамның құқықтары мен қадір-қасиеті қорғалатын және
құрметтелетін әділ және әділ қоғамның негізін қалады. Оның «Жеті жарғыны»
әзірлеудегі рөлі қайшылықтарды шешу мен қоғамдық тәртіпті сақтауға, қазақ
халқының тұрақтылығы мен өсіп-өркендеуін ұрпаққа қамтамасыз етуге негіз болды.
Әйтеке би Байбекұлының рухына тағзым ете отырып, оның өмірі мен
көшбасшылығынан үлгі алайық. Ол бойына сіңірген батылдық, жанашырлық пен
адалдық құндылықтарын бойына сіңіруге ұмтылып, оның мұрасын жалғастырып,
қазақтың әлі келе жатқан ұрпақтарының жарқын болашағын қамтамасыз ете берейік.