УДК 612

Сабырбекова Назым Елжановна

“ТҰРАН” университеті

«Халықаралық қатынас»

білім беру бағдарламасының студенті,

Алматы қ., Қазақстан

e-mail:23242134@turan-edu.kz

ӘЛЕМДІК ДЕНСАУЛЫҚ КҮНІ: ӘЙЕЛДЕР ДЕНСАУЛЫҒЫ

Аңдатпа

Бұл мақалада Әлемдік денсаулық күні аясында әйелдер денсаулығы мәселелері жан-жақты қарастырылады. Автор халықаралық ұйымдардың деректеріне сүйене отырып, әйелдердің денсаулық сақтау жүйесіне қол жеткізу ерекшеліктерін, ана мен бала денсаулығының қазіргі жағдайын және репродуктивті құқықтар төңірегіндегі ғылыми пікірлерді талдайды. Қолдаушы және қарсы ғылыми көзқарастар салыстырылып, нақты мысалдар мен статистикалық мәліметтер арқылы әйелдер денсаулығына қатысты жаһандық және ұлттық деңгейдегі шешім жолдары ұсынылады. Мақалада әйелдердің денсаулығы мен гендерлік теңдік арасындағы байланыс заңдылық ретінде негізделеді.

Тірек сөздер:әйелдер денсаулығы, Әлемдік денсаулық күні, репродуктивті құқық, гендерлік теңдік, қоғамдық денсаулық.

Кіріспе

Әр жыл сайын 7 сәуірде әлем елдері дүниежүзілік денсаулық күнін атап өтеді. Бұл күн – жаһандық қоғамдастықтың денсаулық сақтау саласындағы басты мәселелерге назар аударуына мүмкіндік беретін маңызды дата. Соның ішінде әйелдер денсаулығы – аса өзекті әрі күрделі тақырыптардың бірі. Әйелдердің өмір сүру сапасы, ана мен баланың жағдайы, репродуктивті құқықтар мен медициналық қызметке қолжетімділік – тек медициналық емес, әлеуметтік және саяси мәселе ретінде де қарастырылады.

Мақсаты: Әлемдік денсаулық күні аясында әйелдер денсаулығының өзекті мәселелерін анықтау, әртүрлі ғылыми көзқарастарды талдау арқылы нақты шешімдер ұсыну.

Міндеттері:

1. Әйелдер денсаулығына қатысты жаһандық проблемаларды айқындау.

2. Зерттеу сұрағына қатысты көзқарастарды (қолдайтын және қарсы) ғылыми тұрғыда талдау.

3. Ғылыми әдістер арқылы мәселені нақтылау.

4. Шешім жолдарын ұсыну және қорытынды жасау.

Зерттеу сұрағы: Әлемдік денсаулық күні әйелдер денсаулығына қоғам мен ғылым қаншалықты нақты және жүйелі назар аудара алды ма?

Зерттеу сұрағының пәні: Әйелдер денсаулығына арналған халықаралық күн аясындағы ғылыми, медициналық, әлеуметтік шаралар мен көзқарастар.

Зерттеу сұрағының аймағы: Медицина, қоғамдық денсаулық, әлеуметтік саясат, гендерлік теңдік.

Зерттеу әдісі: Контент-анализ (халықаралық ұйымдардың баяндамалары мен зерттеулері), салыстырмалы талдау, статистикалық әдіс.

Өлшем бірлік:

• Әйелдердің өмір сүру ұзақтығы

• Ана өлімі көрсеткіші

• Репродуктивті денсаулық индикаторлары

• Медициналық көмекке қол жеткізу (қала/ауыл бойынша)

I. Әйелдер денсаулығының жаһандық өзектілігі мен зерттеу негіздері

Әйелдер денсаулығы – денсаулық сақтау жүйесінің, қоғамдық саясаттың және әлеуметтік әділеттіліктің тоғысқан маңызды саласы. Бұл тақырып әлемдік деңгейде өзекті, себебі әйелдердің денсаулығы тек жеке адамның амандығы емес, ұлттың, болашақ ұрпақтың және жалпы қоғамның әл-ауқатының негізі болып саналады. Әлемдік денсаулық күні (7 сәуір) аясында әйелдердің денсаулығына ерекше назар аударылуы кездейсоқ емес. Бұл – мемлекеттердің, халықаралық ұйымдардың және азаматтық қоғамның әйелдерге қатысты денсаулық сақтау мәселелеріне назарын арттыруға бағытталған жаһандық үндеу.

Біріккен Ұлттар Ұйымының бірнеше құрылымдары, соның ішінде Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы (ДДСҰ), UN Women және ЮНФПА (БҰҰ-ның халық қоныстануы қоры) әйелдер денсаулығы мәселелеріне ерекше назар аударады. Бұл ұйымдардың баяндамаларында ана мен баланың денсаулығы, репродуктивті құқықтар, зорлық-зомбылықтан қорғау, контрацепцияға қолжетімділік және онкологиялық скринингтер сынды көптеген аспектілер жан-жақты қамтылады. Мысалы, ЮНФПА-ның 2023 жылғы «State of World Population» баяндамасында әлемде әр жыл сайын шамамен 121 миллион жоспарланбаған жүктілік тіркелетіні айтылған. Бұл көрсеткіш – әйелдер денсаулығы мен репродуктивті құқықтарының шектеулігін көрсететін дабыл.

Әйелдердің денсаулық жағдайына әсер ететін факторлар тек медициналық қызмет көрсету сапасымен шектелмейді. Көптеген елдерде әлеуметтік, мәдени және экономикалық тосқауылдар әйелдердің медициналық көмекке дер кезінде жүгінуіне кедергі келтіреді. Мәселен, табысы төмен елдерде әйелдер денсаулығы үшін қажетті қызметтерге қолжетімділік айтарлықтай шектеулі. Бұл жағдай ана өлімі мен нәресте өлімінің жоғары болуына алып келеді. ДДСҰ деректері бойынша, ана өлімінің 94%-ы табысы төмен немесе орташа елдерде орын алады және бұл өлімдердің көпшілігі алдын алуға болатын себептермен байланысты.

Онкологиялық аурулар да әйелдер денсаулығына тікелей қауіп төндіретін факторлар қатарында. Әсіресе сүт безі мен жатыр мойны обыры – бүкіл әлем бойынша әйелдер арасында ең көп таралған және өлім-жітім көрсеткіші жоғары аурулар. Скринингтік бағдарламалардың қолжетімділігі мен ерте диагностика – бұл аурулардың алдын алудағы басты құрал, алайда бұл қызметтер әлем елдерінде бірдей деңгейде дамымаған.

Аймақтық айырмашылықтар да назар аударарлық. Мысалы, Скандинавия елдерінде әйелдердің өмір сүру ұзақтығы жоғары, аналық өлім көрсеткіші төмен, медициналық қызметке қолжетімділік пен сапа жақсы жолға қойылған. Керісінше, Оңтүстік Азия немесе Сахараның оңтүстігіндегі елдерде әйелдер ең қарапайым медициналық көмектің өзіне қол жеткізе алмайды. Бұл айырмашылықтар елдің даму деңгейімен қатар, саяси ерік-жігер мен денсаулық сақтау жүйесінің құрылымымен байланысты.

Ғылыми тұрғыда әйелдер денсаулығының өзектілігін түрлі зерттеушілер де дәлелдеп отыр. Мысалы, ДДСҰ-ның бұрынғы бас директоры Маргарет Чен өз баяндамаларында әйелдердің медициналық қызметке тең қолжетімділігін қамтамасыз етуді жаһандық денсаулық сақтау жүйесінің басты приоритеті ретінде қарастырған. Оның айтуынша, әйелдер мен қыз балалар денсаулығы мемлекеттің тұрақты дамуы мен экономикалық өсіміне тікелей әсер етеді.

Осы пікірді қолдай отырып, экономист және БҰҰ кеңесшісі Джеффри Сакс әйелдер денсаулығын тұрақты даму мақсаттарының (SDG) контексінде қарастырады. Ол 3-мақсат (жақсы денсаулық пен амандық) пен 5-мақсаттың (гендерлік теңдік) өзара тығыз байланысты екенін атап өтеді. Әйелдердің білім алуы, экономикалық мүмкіндіктерге ие болуы және денсаулығы бір-бірімен байланысты құндылықтар жүйесін құрайды.

Жалпы алғанда, әйелдер денсаулығы мәселесі – тек денсаулық сақтау саласының шеңберінде шешілмейтін, кешенді тәсілдерді қажет ететін жаһандық проблема. Халықаралық ұйымдар мен ғылыми қауымдастық бұл мәселеге біртұтас, үйлесімді көзқарас қалыптастыру қажеттігін баса айтады.

II. Қарама-қарсы ғылыми пікірлер және негізгі дискурстар

Әйелдер денсаулығына қатысты ғылыми дискурстар әрқилы көзқарастарды қамтиды. Бұл салада жүргізілген зерттеулер мен тұжырымдар арасында бір-біріне қарама-қайшы пікірлер де жиі кездеседі. Бір жағынан, көптеген ғалымдар әйелдердің әлеуметтік жағдайы мен денсаулығы арасында тікелей байланыс бар екенін дәлелдейді. Мысалы, америкалық эпидемиолог Нэнси Кригер өзінің әлеуметтік эпидемиология саласындағы еңбектерінде денсаулық пен әлеуметтік теңсіздік арасындағы өзара байланысқа ерекше назар аударады. Оның пайымдауынша, әйелдердің білім деңгейі, табысы, еңбек нарығындағы орны және отбасы ішіндегі мәртебесі – олардың физикалық және психологиялық денсаулығына айтарлықтай әсер етеді.

Осы көзқарасты үндістандық экономист әрі Нобель сыйлығының лауреаты Амартия Сен де қолдайды. Ол «capability approach» тұжырымдамасы арқылы әйелдердің қоғамдағы мүмкіндіктерінің кеңеюі олардың денсаулығын жақсартуға мүмкіндік беретінін атап көрсетеді. Сеннің пайымдауынша, әйелдерге тең құқық пен тең қолжетімділік берілсе, олар денсаулыққа байланысты дұрыс шешім қабылдай алады. Бұл тұжырымды Скандинавия елдерінің мысалынан көруге болады, онда әйелдерге медициналық көмек қолжетімді, жүктілік және босану бойынша толық әлеуметтік қолдау қарастырылған, нәтижесінде ана өлімі көрсеткіші өте төмен.

1-кесте. Әйелдер денсаулығы көрсеткіштері бойынша халықаралық салыстыру

Сонымен қатар, кейбір ғалымдар бұл мәселеге басқаша қарайды. Мәселен, америкалық философ әрі қоғам қайраткері Кристина Хофф Соммерс әйелдерге бағытталған арнайы денсаулық саясатын артық деп есептейді. Оның пікірінше, медицинада жынысқа бөлудің орнына, барлық азаматтарға тең дәрежеде қызмет көрсетілуі керек. Ол АҚШ-та жүргізілген гендерлік негіздегі денсаулық бағдарламаларының нақты нәтиже бермегенін алға тартады. Оның пікірінше, әйелдерге арналған "ерекше" саясат олардың әлсіздігін емес, теңдігін жоққа шығарады.

Бұл қарама-қайшы пікірлер әйелдер денсаулығын тек медициналық мәселе ретінде емес, терең әлеуметтік, саяси және мәдени феномен ретінде қарастыру қажеттігін көрсетеді.

III. Ғылыми дискурс негізінде біріктірілген талдау

Әйелдер денсаулығы мәселесін ғылыми тұрғыда зерттегенде әртүрлі көзқарастарды бір арнаға тоғыстыру қажеттігі туындайды. Бұған дейінгі бөлімдерде қарастырылған қолдаушы және қарсы пікірлер өзара айырмашылықтарға қарамастан, бірқатар ортақ мәселелерді мойындайды. Бұл бөлімде сол көзқарастарды салыстыра отырып, әйелдер денсаулығына қатысты негізгі ғылыми дискурстарды бір жүйеге келтіру ұсынылады.

Жалпы, қолдаушы ғалымдар (Nancy Krieger, Amartya Sen және басқалар) әйелдердің әлеуметтік мәртебесі мен олардың денсаулығы арасында тікелей байланыс бар екенін алға тартады. Олар гендерлік теңсіздік, табыстың төмендігі, білім жетіспеушілігі және мәдени тосқауылдар әйелдердің медициналық қызметке уақтылы жүгінуіне кедергі келтіретінін дәлелдеген. Бұл көзқарас әйелдер денсаулығына арналған саясаттың арнайы бағытталуын талап етеді.

Керісінше, Кристина Хофф Соммерс сынды қарсы пікір білдіруші зерттеушілер әйелдердің денсаулығын жыныстық негізде жеке топ ретінде бөлмей, жалпы адам денсаулығы аясында қарастыру керек деп есептейді. Олар арнайы саясат әйелдердің әлсіздігін көрсететін және теңсіздікті күшейтетін тәсіл ретінде қабылдануы мүмкін деген қауіп айтады.

Сонымен қатар, екі тарап та мынадай ортақ түйткілдерді мойындайды:

1. Қолжетімділік мәселесі. Әсіресе ауылдық жерлерде, кедейшілік деңгейі жоғары аймақтарда әйелдердің сапалы медициналық көмекке қол жеткізу мүмкіндігі шектеулі.

2. Ақпараттың жетіспеушілігі. Көптеген әйелдер репродуктивті денсаулық, онкологиялық скринингтер, алдын алу шаралары жөнінде толыққанды ақпарат ала алмайды.

3. Мәдени тосқауылдар. Әсіресе дәстүрлі қоғамдарда әйелдердің медициналық көмекке жүгінуі қоғамдық немесе отбасылық қысыммен шектеледі.

Енді айырмашылықтарға тоқталсақ, негізгі ерекшеліктер саясат пен қаржыландыру бағыттарында жатыр. Қолдаушы көзқарас арнайы әйелдерге бағытталған саясатты (targeted policy) маңызды деп есептесе, қарсы тарап универсалды саясаттың тиімділігін жақтайды. Қаржыландыру тұрғысынан алғанда, елдер арасында да айтарлықтай айырмашылық бар. Бұл төмендегі кестеден анық көрінеді.

2-кесте. Әйелдер денсаулығына арналған бюджеттік шығындардың салыстырмалы талдауы (ДДСҰ және UN Women деректері негізінде)

2-кестеде көрсетілгендей, мемлекеттердің әйелдер денсаулығына бөлетін қаржылық үлесі мен репродуктивті қызметке қолжетімділік көрсеткіші арасында тікелей байланыс бар. Мысалы, Норвегияда бюджеттің 35%-ы әйелдерге бағытталған және бұл елде ана өлімі өте төмен. Керісінше, Үндістанда бюджет үлесі төмен, ал ана өлімі өте жоғары деңгейде. Қазақстан бұл екі модельдің ортасында орналасқан, дегенмен ауыл-аймақтағы теңсіздіктер көрсеткіштерді төмендетіп отыр.

Осыдан мынадай қорытынды жасауға болады: әйелдер денсаулығы мәселесі — тек ғылыми пікірталас тақырыбы емес, нақты саясат пен қаржыландыруға тәуелді жүйе. Ғалымдар арасындағы пікірталастар саясатты бағыттауға ықпал етуі тиіс. Егер мемлекет әйелдерге бағытталған қызметтерге басымдық берсе, денсаулық көрсеткіштері де жақсара түседі. Бұл жерде Норвегияның моделі озық тәжірибе ретінде алынса, Қазақстан үшін Үндістанның көрсеткіштері ескерту сипатына ие болуы тиіс.

Әйелдер денсаулығына қатысты көзқарастарды біріктіре талдау арқылы мынадай заңдылық анықталады: мемлекеттер тарапынан жүйелі қолдау мен инвестиция болған жағдайда ғана әйелдер денсаулығы елеулі түрде жақсарады. Ал саясат пен ғылыми дискурс өзара үндескен жағдайда ғана бұл салада нақты өзгеріс орын алады.

IV. Авторлық талдау және нақты мысалдар негізінде шешімдер

Әйелдер денсаулығы – тек медициналық емес, сонымен қатар әлеуметтік, экономикалық және мәдени факторлардың тоғысқан кешенді құбылысы. Алдыңғы бөлімдерде талданған ғылыми пікірлер мен халықаралық ұйымдардың деректері бұл мәселенің жаһандық сипатын көрсетсе, енді осы мәселенің нақты көріністерін және мүмкін болатын шешімдерін авторлық талдау арқылы саралап көруге болады.

Қазақстандағы әйелдер денсаулығының қазіргі жағдайы күрделі, бірақ жақсартуға болатын әлеует бар. Ең өзекті мәселелердің бірі – ауылдық жерлерде тұратын әйелдердің медициналық қызметтерге қолжетімділігі. Мысалы, репродуктивті денсаулық сақтау қызметтері мен онкологиялық скринингтер, әсіресе жатыр мойны мен сүт безі обырын ерте анықтау қызметтері, қала мен ауыл арасындағы айырмашылыққа байланысты тең дәрежеде ұсынылмайды. Сонымен қатар, ана өлімі мәселесі де аймақтық теңсіздіктермен тікелей байланысты: республикалық перинаталдық орталықтарда бұл көрсеткіш төмен болғанымен, шалғай аймақтарда әлі де жоғары деңгейде қалып отыр.Осы мәселелерді шешуде ұлттық бағдарламалар маңызды рөл атқара алады. Қазақстанда жүзеге асырылған «Ана мен бала» ұлттық бағдарламасы біраз оң нәтиже бергенімен, бұл бастамалар жүйелі және ұзақ мерзімді қолдауға зәру. Сонымен қатар, цифрлық технологияларды енгізу арқылы ауылдағы әйелдердің ақпаратқа қолжетімділігін арттыру – қазіргі таңда аса өзекті шешімдердің бірі. Телемедицина, онлайн кеңес беру, репродуктивті денсаулық бойынша мобильді қосымшалар әйелдердің сауаттылығын арттырып, алдын алу шараларын күшейте алады.

3-кесте. Қала мен ауылдағы әйелдердің медициналық қызметке қолжетімділігі (Қазақстан, 2024 ж.)

Жоғарыдағы кестеден де байқағанымыздай, денсаулық сақтау саласындағы теңсіздік әйелдердің өмір сүру сапасына едәуір әсер етеді. Мұндай теңсіздікті азайту үшін келесі нақты шешімдер ұсынылады:

1. Аймақтық бағдарланған бағдарламалар әзірлеу. Ауыл мен қала арасындағы айырмашылықты ескере отырып, әр өңірдің қажеттілігіне сай ресурстарды бөлу қажет.

2. Цифрлық денсаулық қызметтерін дамыту. Әсіресе шалғай аудандарда тұратын әйелдер үшін телемедицина мен онлайн-консультациялар қолжетімді әрі пайдалы құрал бола алады.

3. Денсаулық сақтау саласындағы гендерлік сараптама жүргізу. Мемлекеттік бағдарламалар мен қаржыландыру жүйесінде әйелдердің қажеттіліктері есепке алынуы тиіс.

4. Мәдени тосқауылдарды жою үшін ақпараттық-ағартушылық жұмыстар жүргізу. Әйелдердің денсаулығы туралы ашық сөйлесу, медициналық қызметке жүгіну мәдениетін қалыптастыру маңызды.

5. Халықаралық стандарттар мен тәжірибелерді енгізу. Мысалы, Скандинавия елдеріндегі әйелдерге арналған кешенді медициналық тексерулер, психологиялық қолдау жүйесі және әлеуметтік кепілдіктер Қазақстанға да бейімделуі мүмкін.

Осы ұсыныстарды іске асыру әйелдер денсаулығы мәселесін жүйелі шешуге жол ашады. Бұл тек жеке адамдардың ғана емес, бүкіл қоғамның денсаулығын нығайтуға, демографиялық және әлеуметтік тұрақтылықты қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.

Қорытынды

Әйелдер денсаулығы – қазіргі қоғам үшін стратегиялық маңызы бар мәселе. Мақалада қарастырылған ғылыми көзқарастар, халықаралық ұйымдардың мәліметтері мен нақты мысалдар әйелдер денсаулығы тек медициналық қана емес, сонымен қатар әлеуметтік, мәдени және экономикалық факторлармен тығыз байланысты екенін көрсетті. Қолдаушы және қарсы пікірлерді салыстыра отырып, негізгі ортақ түйткілдер – медициналық қызметке қолжетімділік, ақпараттық теңсіздік және мәдени тосқауылдар екені анықталды.

Қазақстан жағдайында әйелдерге арналған денсаулық сақтау қызметтерінің қала мен ауыл арасында айтарлықтай айырмашылыққа ие болуы – мемлекеттік саясаттың қайта қаралуы қажет екенін көрсетеді. Атап айтқанда, цифрлық технологиялар мен телемедицина мүмкіндіктерін кеңейту, репродуктивті және онкологиялық скринингтерді қолжетімді ету, әйелдердің медициналық сауаттылығын арттыру – басты шешімдердің бірі болуы тиіс.

Әйелдер денсаулығына жүйелі, ғылыми негізделген және гендерлік теңдік қағидаттарына сай келетін саясат қажет. Себебі, дені сау әйел – дені сау отбасы, ал дені сау отбасы – тұрақты әрі дамушы қоғамның негізі. Демек, әйелдер денсаулығына инвестиция салу – ел болашағына салынған инвестиция.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

1. Всемирная организация здравоохранения. Гендер и здоровье : доклад о состоянии здоровья женщин в мире. Женева: ВОЗ, 2021. – 112 Б.

2. Krieger, N. Epidemiology and the People’s Health: Theory and Context. Oxford University Press, 2011.-400 .

3. Sen, A. Development as Freedom. New York: Anchor Books, 1999.- 384 p.

4. Sommers, C.H. Who Stole Feminism ? How Women Have Betrayed Women. New York: Simon & Schuster, 1994.-320 p.

5. UNFPA. State of World Population 2023: 8 billion Lives, Infinite Posibilities. Нью-Йорк: United Nations Population Fund, 2023.- 144 б.

6. Sachs, J.D. The Age of Sustainable Development. New York : Columbia University Press, 2015.-544 p

7.Всемирная организация здравохранения.Тенденция материнской смертности: 2000 – 2020 гг. Женева: ВОЗ, 2023. – 96 б.

8. UN Women. Progress of the World’s Women 2019 – 2020: Families in Changing World. Нью – Йорк:United Nations Entity for Gender Equality, 2019. -288 б.

9.Мухтарова, К.Ш. Женское здоровье и репродуктивные права: социокультурный анализ.Алматы:Қазақ университеті ,2020. – 212 б.

10.Карлин, Э Женщины и здоровье: вызовы ХХІ века. Москва: Академический проект , 2018. – 256 с.