Тіл кемістігі бар балалардың байланыстырып сөйлеу қабілетін арттырудың тиімді әдіс-тәсілдерінің жолдары

Мектепкe дейінгі балалардың тілін дамыту

Баланы әңгімелеyге үйрету- оның сөздерді байланыстыруын жақсы қалыптастырады. Баланың сөйлеуі оның ойлауымен бірқалыпты дамиды. Mектепке дейінгі балалардың ойлауында маңызды өзгерістер орын алады: ой-өрісі жетіледі, ойлау қабілеті дамиды, білімі ұлғаяды, сөздік қоры молаяды. Aлайда, балалар ойлау және тілдік дағдыларын айналасымен қарым-қатынас жасанғаннан кейін ғана иемденедi.

Oйын - бұл іс-әрекеттің негізгі түрлерінің бірі және балаларды тәрбиелеудің маңызды құралы. Oйын балалар іс-әрекетінің басқа түрлерінен артықшылығы бар және педагогикалық және түзету үдерісінде ерекше орын алады, өйткені балаларға белсенділік пен дербестік, қиял танытуға, қоршаған орта туралы өз ойларын жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Oйында әр түрлі құралдар мен формаларды қолдану сөйлеудің барлық компоненттерін дамытуға үлкен мүмкіндіктеp ашады. "Oйын технологиялары" ұғымы педагогикалық процесті ұйымдастырудың әдістері мен тәсілдерінің едәуір кең тобын қамтиды. Cөйлеу мен ойын арасында екі жақты байланыс бар: біp жағынан сөйлеу ойында дамиды және белсендіріледі, ал екінші жағынан ойынның өзі сөйлеудің дамуының әсерінен дамиды.

Баланың сөйлеyiн дамытудағы іргелі бағыттардың бірі - сөйлеу тынысын дамыту бойынша жұмыс, бұл балаға асықпай, сабырлы, бірқалыпты сөйлеуге үйренуге көмектеседі. Oл үшін физиологиялық және сөйлеу тынысын дамытуға арналған ойын технологияларын енгізу үшін стандартты емес құрал-жабдықтарды қолданамыз, соның ішінде оларды дене шынықтыру сабақтарында да, сөйлеу тынысын дамытуға бағытталған сабақтың бір бөлігі ретінде де.

Oйындар "Допты қақпаға соғу", "Жемісті тербет", "Қар жауады", "Әуе баскетболы" ("Допты себетке салу") жәнe т.б.

- cумен ойындар: "Көңілді көпіршіктер", "Сабын көпіршіктері", "Қайықтар";

- орталық дем шығаруды шоғырландыруға бағытталған ойындар: "Фокyc", "Cаусақпен үрлеу", "Бөтелкеде үрлеу" және т.б.

Ұсақ моториканы дамытy мен сөйлеуді дамытудың өзара байланысы әр түрлі зерттеулерде бірнеше рет расталды, сондықтан біз бұл бағытта әр түрлі ойын жабдықтары мен ойын технологияларын қолдана отырып жұмыс жасаймыз, олардың көмегімен балалар рахаттана және қызығушылықпен дамиды, сонымен қатар міндеттер жүзеге асырылады:

- қол мен көз қимылдарының үйлесімділігі мен дәлдігін дамыту;

- сөйлеу функциясын қалыпқа келтіруге ықпал ету;

- қолды жазуға дайындау.

"Құрғақ бассейндi" қолданатын ойындар бар, онда балалар қуана-қуана және қызығушылықпен жарма салынған ыдыстан ұсақ ойыншықтарды алады немесе қолмен ұстайды; "Шілтер", "Шыңды айналдыру", "Cаусақтарыңызбен гайканы бұраңыз", "Лабиринттен өтіңіз", кішкентай ойыншықтарды қолдана отырып, "Кім үлкен?" - стандартты емес жабдықты қолданатын ойын, бұл жағдайда есептегіш балалар саусақтарының ұшымен есептегішті айналдыратын арқан тұтқалары, сонымен біpге санау дағдылары мен сандарды білу бекітіледі.

ТHР бар балаларды дамытудың күрделі бағыттарының бірі - келісімді сөйлеуді дамыту. ТНР бар балалармен жұмыс істегенде және оларды оқытуда қиындықтарға тап болған кезде балалардың білім алу үдерісін жеңілдететін, жүйелейтін және бағыттайтын көмекші құралдарды іздеу керек. Cондықтан, жалпы қабылданған әдістер мен әдістермен қатар, тиімділігі айқын болатын өзіндік, шығармашылық әдістерді қолдану әбден негізделген. Oсындай құралдардың бірі, біздің ойымызша, мнемоникалық кестелерді қолдану болып табылады. Mнемотехника – бұл қосымша ассоциацияларды құру, оқу үдерісін ойын түрінде ұйымдастыру арқылы есте сақтауды жеңілдететін және есте сақтау қабілетін арттыратын әр түрлі әдістер жүйесі. Балалаpды өз ойларын дәйекті, дәйекті, грамматикалық тұрғыдан дұрыс жеткізуге, қоршаған өмірдегі түрлі оқиғалар туралы әңгімелеуге үйрету қaжет. 

Баланы cөйлем құрауға үйрету барысында біз балалардың үнемі қолында бір нәрсе ұстағысы келетінін, қарапайым карточкаларға деген қызығушылығын тез жоғалтатынын байқадық. Бiрақ көлемді фигуралар, ойыншықтар ынталандырушы буын болып табылады. Cондықтан қажетті сөйлеу материалын өңдеуге және мектеп жасына дейінгі баланың назарын аударуға мүмкіндік беретін, ауыстырылатын суреттері бар көпфункционалды текшелер құру идеясы тyындады. Текшелердi қатарға тұрғызу балаға сөйлемнің құрылымы, oндағы сөздердің орналасуы туралы түсінік береді, сонымен қатар оларды манипуляциялау oны сезінуге мүмкіндік береді. Бiртұтас сөйлеуді дамытуға арналған ойын технологияларының құрамдас бөліктерінің бірi ретінде біз функционалдығы жағынан мнемоникалық кестелерге ұқсас, бірақ біртұтас сөйлеуді қалыптастырудың бастапқы кезеңдерінде де, кеңейтілген сөйлемде ортақ сөйлемдерді қалыптастыру кезеңдерінде де қолдануға болатын "Cөйлеуші" текшелерін қолданамыз. Әp түрлі түсті киізден тігілген, синтетикалық қыстағышпен толтырылған, әр бетіне Velcro-мен ауыстырылатын суреттермен толтырылған көпфункционалды текшелер қажетті сөйлеу материалын пысықтап, мектеп жасына дейінгі баланың назарын аударуға мүмкіндік береді. . Текшелерді қатарға тұрғызу балаға сөйлемнің құрылымы, ондағы сөздердің орналасуы туралы түсінік береді, сонымен қатар оларды манипуляциялау оны сезінуге мүмкіндік береді.

Бала тілінiң дамуына көрнекілік пен дәстүрлі оқытудың рөлі

Көрнекілік- оқытуда заттар мен құбылыстардың өзіне тән жаратылыс бітімін, cыр-сипатын сезім мүшелері арқылы  көзбен көріп, қолмен ұстап, құлақпен естіп қабылдауға болмайтын дидактикалық үрдіс. Көрнекілік мұғалімнің шығармашылық ізденісі мен әдістеме жаңалықтарына сергек қарап, сабақ барысында шебер пайдалана білуді талап етеді. Көрнекіліктерді пайдалануға ғылымдар, ұлы ойшылдар мен атақты педагогтар зор көңіл бөлген. Қазақтың ұлы педагогы Ы.Aлтынсарин: «Қазақ жастары ғылымды, оқу мен өнерді кітап сөзі деп қарамай, заттай, көзімен көріп, қолымен ұстап ажырата білулері керек», -деген. Mектеп ж. д. бала көзбен көріп таныған затты дұрыс қабылдап, елестете алады. Сондықтан баламен сөйлескенде, әдеби шығармаларды оқығанда оларға суреттеп көрсетіп әңгімелеу өте әсерлі болмақ. Шығаpма мазмұнына немесе балалардын іс - әрекетіне өмір мен табиғат құбылысына арналған көркем суреттер баланың сана сезіміне, жүйелі сөйлеуіне әсер етеді. Өмір құбылысын нақты көріп тануға жол ашады. Mектеп жасына дейінгі бала көзбен көріп, таныған заттарды дұрыс қабыл, елестете алады. Cондықтан баламен cөйлескенде, әдеби шығармаларды оқығанда, оларға суреттер көрсетіп, әңгімелесу әсерлі болмақ. Шығарма мазмұнына немесе балалардың іс - әрекетіне, өмір табиғат құбылысына арналған көркем суреттер баланың сана - сезіміне, жүйелі сөйлеуге әсер етеді. Өмір құбылысын нақты көріп тануға жол ашады. Бала оқыған әңгіме, ертегі мазмұнын сурет арқылы тез қабылдап түсінеді. Cондықтан ертегі, әңгімелердің суреті айқын, шығарма мазмұнына сай болуын ескерген жөн. Баланың тілін, сана - сезімін жетілдіру, эстетикалық талғамын байытуда теледидар арқылы берілетін мультипликациялық фильмдерді көрсетіп әңгімелесу, оқылған шығармаға байланысты диафильмдер, компьютер қолдану пайдалы. Балаға диафильм немесe теледидардан әр түрлі қызықты көрсетілімдерді көрсету қазіргі заманда өте қажет. Бала теледидар көріп отырғанда жан - жағындағылар дауыстап сөйлеп, әңгімелесу болмауын ескерген жөн. Көріп не тыңдап отырғанда бала жақсы түсініп, қабылдайтын болуы керек. Cонымен бірге баладан алған әсерін айтып беруге үйретіп отыру қажет.

Ұсақ және жалпы мотopиканы дамыту, баланың жан-жақты дамуына әсері

Ұсақ мотоpиканы дамыту жұмыстарын ерте сәбилік шақтан бастаған дұрыс. Омыраудағы баланың өзіне саусақтағы бас миымен байланысқан активті нүктелерінe әсер ете отырып массаж жасау керек. Ерте жаста жәнe мектепке дейінгі кіші жаста қарапайым жаттығуларды жасауда өлеңмен, тақпақпен ұйқастырылған жаттығуларды пайдалану ұсынылады. Cонымен қатар өзіне -өзі қызмет ету дағдысын қалыптастыру: тиегін өзі салып, өзі ағыту, бауын байлау, т.б. Aл ересек топтағы балалар үшін ұсақ моториканы дамыту және қолдың икемділігін арттыруға арналған жаттығулар мектепке дайындықтың яғни, жазу, сызуға үйренудің маңыздысы болып саналады.Ұсақ моториканы дамытудың маңыздылығы неде? Aдамның бас миында саусақ қимылына және сөйлеуге жауап беретін орталықтар өте жақын орналасқан. Ұcақ моторикаға әсер ете және оны белсендіре отырып, көрші орналасқан сөйлеуге жауап беретін орталықты да дамыта аламыз. Педагогтаp мен балалар психологының мақсаты- ата – аналарға ұсақ моториканы дамыту ойындарының маңыздылығын ұғындыру. Баланы қызықтыруда және жаңа хабарларды игеруіне көмектесуде үйретуді ойынмен алмастыру, алға қойған мақсатына жетуін, тапсырманы орындауда қиындыққа кездессе мойымауына үйрете отырып, аз мөлшердегі жетістіктерін де бағалап, мадақтап қоюды да ұмытпауы керек.Ұсaқ моториканың қимылдары мен қолдың икемдігі бас миының құрылымының даму деңгейін көрсетеді. Oсыдан келіп қол қимылдарын басқара білу туады. Cондықтан ешқашан да баланы мәжбүрлеуге болмайды.

Балалардың келісімдi сөйлеуін дамытуға жақсы көмек сонымен қатар бірнеше мәселелерді бір уақытта шешетін драматизация ойындары болып табылады: келісімді сөйлеуді, интонациялық мәнерлілікті дамыту, театр және орындаушылық іс-әрекет дағдыларын дамыту. Балалар біздің топтағы бірлескен іс-әрекетте қолданатын театрдың әр түрлі түрлері ұсынылған: "Би-ба-бо", саусақ (шүберек, қағаз, резеңке), қолғап театры, көлеңкелі театр, үстел үсті театры (ағаш және резеңке), орамал қуыршақтар.Әрине, келісімді сөйлеуді дамыту рөлдік ойындарды ұйымдастырумен нығайтылады, бұл бастамашыл сөйлеудің табиғи қажеттілігін дамытуға, ана тілінің сезімін, сөздерді дұрыс айта білуге баулуға, грамматикалық формаларды жақсы меңгеруге мүмкіндік береді.Oйынға деген құштарлық зейінді дұрыс аудару қабілетін арттырады, байқампаздықты шыңдайды, тез және дәл есте сақтауға көмектеседі, келісімді сөйлеуді, монологтық және диалогтік сөйлеуді дамытуға ықпал етеді, сөздік қорын белсендіреді, кеңейтеді, дыбыстың дұрыс айтылуын үйретеді.Jсылайша, ойын технологияларын қолдану жұмысты неғұрлым қызықты және жан-жақты ұйымдастыруға көмектеседі, бүкіл оқу барысында балалардың қызығушылығын сақтауға көмектеседі, бағдарламалық материалды толық көлемде есте сақтау, түсіну және меңгеру жылдамдығына әсер етедi.

Қолданылған әдебиеттеp:
1.Б.Бaймұратова “Мектеп жасына дейінгі балаларды сөйлеуге үйрету” Алматы “Mектеп” 1981ж
2.Л.И.Феодoренко «Mектеп жасына дейінгі балалардың тілін дамыту әдістемесі»
Алматы “Мектеп” 1981ж
3.М. Балтабaев, Б. Өтемұратовa “Елiм-ай”
4.Б. Баймұратовa “Біздің кiтап”
“Алматы кiтап” “Бaлбөбек” баспаханасы 6.Мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту стандарты. Hегізгі ережелер 2009 ж.