Ақтау қаласындағы жаяу жүргіншілер инфрақұрылымының географиялық ұйымдасуы және қолжетімділігін бағалау

Автор: Утебаев Бахтияр Бекбердиұлы

Ш.Есенов атындағы Каспий технологиялар және инжинеринг университетінің 3 курс студенті

Аннотация

Мақалада Ақтау қаласындағы жаяу жүргіншілер инфрақұрылымының географиялық ұйымдасуы мен қолжетімділік деңгейі жан-жақты сипатталады. Қаланың кеңістіктік құрылымы, табиғи-географиялық жағдайы, климаттық ерекшеліктері және урбанистикалық даму факторлары талданады. Сонымен қатар, жаяу жүргіншілер жолдарының үздіксіздігі, қауіпсіздік көрсеткіштері, қоғамдық кеңістіктердің сапасы мен қолжетімділік деңгейі қарастырылған. Ақтау қаласының қазіргі инфрақұрылымдық жағдайына талдау жасау арқылы оның жаяу жүргіншілерге қолайлы болуына кедергі келтіретін факторлар анықталып, жетілдіру бағыттары ұсынылады.

Кілт сөздер:

Ақтау қаласы, жаяу жүргіншілер инфрақұрылымы, географиялық ұйымдасу, урбанистика, қолжетімділік, көше кеңістігі, тротуарлар, жаяу жолдар, қалалық орта.

Қазіргі заманғы қалалардың дамуында жаяу жүргіншілер инфрақұрылымының маңызы ерекше. Қала тұрғындарының өмір сапасы мен экологиялық жағдайы көп жағдайда көлік қозғалысының үлесіне емес, адамдардың жаяу жүріп-тұру мүмкіндігіне тәуелді.[1] Қалалық кеңістік адамның өмір сүру ортасы болғандықтан, оның функционалды ұйымдасуы тек көлік пен ғимараттардың орналасуымен ғана емес, жаяу жүргіншілердің қозғалыс бағытымен де анықталады.

Қазақстан қалаларының ішінде Ақтау қаласы ерекше кеңістіктік жоспарымен және табиғи жағдайымен ерекшеленеді. Каспий теңізінің шығыс жағалауында орналасқан бұл қалада климаттық жағдай шөлдік, жаз айларында ауа температурасы жиі +40°C-тан жоғары көтеріледі. Мұндай табиғи факторлар жаяу жүргіншілер қозғалысын шектейтін негізгі себептердің бірі болғанымен, сонымен қатар теңіз маңы рекреациялық аймақ ретінде әлеуеті жоғары.[2]

Жаяу жүргіншілер инфрақұрылымының географиялық ұйымдасуы қала ішіндегі қозғалыстың үздіксіздігіне, қолжетімділігіне және қауіпсіздігіне әсер етеді. Бұл ұйымдасу деңгейі — қаланың әлеуметтік теңдігін, инклюзивтілігін және экологиялық тұрақтылығын сипаттайтын маңызды көрсеткіш.[3]

Ақтау қаласында соңғы жылдары урбанистикалық даму мен жаңа шағынаудандардың салынуы жаяу жүргіншілерге арналған кеңістіктердің көбеюіне түрткі болды. Дегенмен, бұл даму біркелкі емес: кейбір аймақтарда жаяу қозғалыс жақсы жолға қойылған болса, кейбірінде тротуарлар мен өткелдердің жетіспеушілігі байқалады.

Сондықтан мақалада келесі ғылыми-тәжірибелік мәселелер қарастырылады:

1. Ақтау қаласының жаяу жүргіншілер инфрақұрылымының географиялық ұйымдасу ерекшеліктерін сипаттау;

2. Қолжетімділік пен қауіпсіздік деңгейін бағалау;

3. Инфрақұрылымды жетілдіру мен урбанистикалық тұрақтылықты арттыру бағыттарын ұсыну.

Бұл зерттеу жартылай ғылыми сипатта болғанымен, оның нәтижелері қалалық жоспарлау мен өңірлік даму саясатына пайдалы бола алады.

Зерттеу Әдістері

Географиялық ұйымдасу ерекшеліктері

Ақтау қаласының географиялық орналасуы мен құрылымы оның жаяу жүргіншілер инфрақұрылымын қалыптастыруда шешуші рөл атқарады. Қала Каспий теңізінің жағалауында, табиғи рельефі тегіс аймақта орналасқан. Қаланың аумағы солтүстіктен оңтүстікке қарай созылған, бұл оның кеңістіктік дамуын сызықтық бағытта қалыптастырды.

Қаланың жоспарлану жүйесі кеңестік кезеңнен бастау алады. Алғашқы шағынаудандар 1960-жылдары мұнай өнеркәсібінің қызметкерлеріне арналып салынды. Бұл кезеңде қалалық көше-жол желісі автомобиль көлігіне бағытталған болатын. Нәтижесінде тротуарлар мен жаяу жүргіншілер жолдары қосалқы элемент ретінде ғана қарастырылды.[4]

Бүгінде Ақтау қаласында тұрғын аймақтар, әкімшілік орталық және жағалау белдеуі басты үш географиялық элемент ретінде қалыптасқан.

• Тұрғын аймақтар – шағынаудандар түрінде, әрқайсысы өзіндік ішкі инфрақұрылымға ие.

• Орталық аймақ – әкімшілік және қоғамдық ғимараттар орналасқан бөлік.

• Жағалау белдеуі – рекреациялық және туристік бағыттағы серуен аймақтары.

Жаяу жүргіншілер қозғалысы негізінен осы үш аймақтың арасында өтеді. Дегенмен, олардың арасындағы байланыс үзілісті. Мысалы, 3 және 4 шағынаудандар мен теңіз жағалауы арасында жақсы ұйымдастырылған тротуарлар мен баспалдақ жүйесі бар. Ал жаңа 31–33 шағынаудандарда мұндай байланыстар әлсіз, көлік жолдары кеңейіп, жаяу жолдар тарылып кеткен.

Қала құрылымының кеңістіктік теңгерімсіздігі жаяу қозғалыстың біркелкі болмауына алып келеді. Теңіз жағалауындағы серуен жолдары жақсы жабдықталғанымен, қаланың ішкі бөліктерінде жаяу қозғалыс көбіне ыңғайсыз. Тротуарлар кей жерлерде үздіксіз емес, кейбір көшелерде мүлде жоқ.

Сондай-ақ Ақтау қаласының климаттық жағдайы жаяу жүргіншілер инфрақұрылымын ұйымдастыруда ерекше ескерілуі тиіс. Жазғы ыстық пен құрғақ жел адамдардың күннің ыстығында жаяу жүруін қиындатады. Сондықтан көлеңкелі аймақтар, ағаш отырғызу, күннен қорғайтын шатырлар орнату — қала кеңістігін адамға бейімдеудің басты элементтері.

Географиялық ұйымдасу тұрғысынан Ақтауды үш кеңістік белдеу арқылы сипаттауға болады:

1. Рекреациялық-туристік белдеу – теңіз маңы серуен аймақтары мен жағажайлар.

2. Қоғамдық-іскерлік белдеу – әкімшілік және сауда орталықтары орналасқан аймақ.

3. Тұрғын және өндірістік белдеу – көпқабатты үйлер мен өндіріс орындары шоғырланған аймақ.

Әр белдеуде жаяу қозғалыстың құрылымы мен сапасы әртүрлі. Біріншісінде жаяу жүргіншілерге арналған жағдай жақсы, ал үшіншісінде ол жеткіліксіз. Мұндай теңгерімсіздік қалалық кеңістіктің біртұтастығына нұқсан келтіреді.

Жаяу жүргіншілер қозғалысы — тек көлік жүйесіне балама емес, ол қаланың әлеуметтік өмірінің көрсеткіші. Адамдар серуендейтін, кездесетін, демалатын кеңістіктердің болуы қаланың «тірі» екенін көрсетеді. Осы тұрғыда Ақтау қаласының жаяу жүргіншілер инфрақұрылымын кеңейту тек көше жоспарының элементі емес, ол мәдени және әлеуметтік даму факторы болып табылады.

Қолжетімділік пен қауіпсіздік мәселелері

Қолжетімділік – жаяу жүргіншілер инфрақұрылымының басты сапалық көрсеткіші. Ол адамның тұрғылықты жерінен қажетті нысандарға (мектеп, аурухана, аялдама, жағалау, дүкен және т.б.) еш қиындықсыз жете алу мүмкіндігін сипаттайды. Ақтау қаласында бұл көрсеткіштің аймақтар бойынша айырмашылығы айқын сезіледі.

Қаланың орталық бөлігі, яғни 3, 4, 9 және 10 шағынаудандарда тротуарлар жақсы төселген, өткелдер жиі орналасқан, ал көше жарықтандыруы жеткілікті деңгейде. Бұл аймақтарда жаяу жүргіншілердің қозғалысы қарқынды, өйткені мұнда әкімшілік ғимараттар, банктер, сауда орталықтары мен жағалауға шығатын жолдар шоғырланған.

Алайда жаңа тұрғын аудандарда (мысалы, 30, 31, 32, 33 шағынаудандарда) жаяу жүргіншілер жолдары мен өткелдер әлі толық қалыптаспаған. Қаланың бұл бөліктерінде құрылыс қарқыны жоғары болғанымен, инженерлік инфрақұрылым көбіне автомобиль жолдарына басымдық береді. Тротуарлар кей жерде үзіліп, кейде көлік тұрақтарымен қиылысып, қозғалыстың үздіксіздігі бұзылады. Мұндай жағдай әсіресе мектепке немесе аялдамаға жаяу баратын тұрғындар үшін қолайсыздық тудырады.

Қауіпсіздік те өзекті мәселе болып отыр. Қала көшелерінде жаяу жүргіншілер өткелдерінің кейбірінде жол белгілері мен бағдаршамдар ескірген немесе жарықтандырылмаған. Түнгі уақытта қозғалыс кезінде жүргізушілер мен жаяу жүргіншілер арасындағы көріну деңгейі төмендейді. Бұл өз кезегінде жол-көлік оқиғаларының тәуекелін арттырады.

Ақтаудағы негізгі көше желісі — кең әрі түзу магистральдардан тұрады. Мұндай көше типі автомобиль қозғалысын жеңілдеткенімен, жаяу жүргіншілерге ыңғайсыздық туғызады. Қала көшелерін жобалау кезінде көбіне «жаяу адам — басты пайдаланушы» қағидасы ескерілмеген. Осыған байланысты соңғы жылдары урбанистикалық бастамалар енгізіліп, қалада шағын серуен аймақтары мен демалыс орындары көбейе бастады.[2]

Қолжетімділік деңгейін бағалауда бірнеше географиялық және әлеуметтік факторлар ескеріледі:

1. Қашықтық факторы – тұрғын аудандардан қоғамдық орталықтарға дейінгі арақашықтық.

2. Жол сапасы – тротуарлардың үздіксіздігі, төсем материалы мен көлеңкелі аймақтардың болуы.

3. Қауіпсіздік факторы – өткелдердің саны, бағдаршамдардың жұмыс істеуі және жарықтандыру деңгейі.

4. Инклюзивтілік – мүмкіндігі шектеулі адамдарға арналған пандустар мен арнайы жолақтардың болуы.

Мысалы, Ақтаудың жағалау белдеуінде (яғни 4, 9 және 10 шағынаудандар маңында) пандустар мен тегіс жолдар жақсы жасалған, бұл адамдардың теңізге жаяу жетуін жеңілдетеді. Ал қаланың ішкі бөлігінде мұндай жағдайлар сирек. Бұл — кеңістіктік теңсіздіктің айқын көрінісі.[3]

Қалалық ортада жаяу жүргіншілердің қауіпсіздігін арттыру үшін ең тиімді тәсілдердің бірі – «жаяу приоритеті» принципін енгізу. Бұл дегеніміз, көше қозғалысында көлік емес, алдымен жаяу адам басым болуы керек деген қағида. Мұндай тәсіл қазір Алматы, Астана және Шымкент қалаларында біртіндеп енгізілуде. Ақтауда да бұл бағыттағы алғашқы қадамдар байқалады: мысалы, 15 шағынаудан аймағында жаңа жарықтандырылған өткелдер мен жүргінші аймақтары салынып жатыр.

Қала кеңістігін ұйымдастыруда қауіпсіздікпен қатар эстетикалық аспект те маңызды. Тротуарлардың сапалы төселуі, ағаш отырғызу, орындықтар мен қоқыс жәшіктерінің болуы — адамдардың жаяу жүруге деген ынтасын арттырады. Бұл факторлар қарапайым көрінгенімен, қала мәдениетін және тұрғындардың күнделікті өмір салтын айқындайды.[4]

Инфрақұрылымды жетілдіру бағыттары

Ақтау қаласының жаяу жүргіншілер инфрақұрылымын дамыту бағыттарын бірнеше деңгейде қарастыруға болады: кеңістіктік, экологиялық, әлеуметтік және урбанистикалық тұрғыдан.

Кеңістіктік интеграция

Жаяу жүргіншілер аймақтары қала ішінде бір-бірімен байланысты болуы тиіс. Қазір Ақтауда әр ауданда жеке серуен аймақтары бар, бірақ олардың арасында үздіксіз байланыс жоқ. Бұл бағытта жағалау белдеуі мен тұрғын аудандар арасындағы жаяу көлік дәліздерін құру қажет. Мысалы, 4–10 шағынаудандар мен жаңа 31–32 шағынаудандарды байланыстыратын көлеңкелі серуен жолдары қаланың біртұтас кеңістіктік құрылымын қалыптастыра алады.

Климаттық бейімделу

Қаланың климаттық жағдайы ескеріліп, көлеңкелі аймақтар мен демалыс павильондары салынуы тиіс. Теңіз жағалауы бойында салқындататын желдер бар, ал ішкі аудандарда ауа айналымы төмен. Сондықтан ағаш егу, су бүркігіш субұрқақтар мен күннен қорғайтын шатырлар орнату – жаяу қозғалыстың қолайлы болуына септігін тигізеді.[2]

Қауіпсіз және ақылды инфрақұрылым

Қазіргі заманғы технологиялар жаяу жүргіншілер қозғалысын қауіпсіз әрі ыңғайлы етуге мүмкіндік береді. Мысалы, жарықдиодты бағдаршамдар, жол қозғалысын реттейтін интеллектуалды жүйелер, QR-код арқылы бағыт карталары және қолжетімділік индикаторлары сияқты элементтер Ақтау қаласының заманауи имиджін қалыптастырады.[3]

Қоғамдық кеңістіктерді жандандыру

Жаяу жүргіншілер инфрақұрылымы тек қозғалысқа арналған жол ғана емес, ол — қоғамдық өмірдің ортасы. Тротуарлар бойында шағын кафе, ойын алаңдары, көрме павильондары мен демалыс алаңшаларының болуы адамдарды серуендеуге ынталандырады. Бұл қала экономикасына да оң әсер етеді: шағын бизнес дамып, туристік тартымдылық артады.[5]

Экологиялық тұрақтылық

Жаяу қозғалысты дамыту арқылы қаланың экологиялық жағдайын жақсартуға болады. Егер тұрғындардың аз бөлігі көлік орнына жаяу жүруді таңдаса, ауа сапасы артып, шудың деңгейі төмендейді. Сонымен қатар, жасыл желектер мен көгалдандыру қаланың микроклиматын реттеп, тұрғындардың өмір сапасын жақсартады.

Әлеуметтік инклюзивтілік

Жаяу жүргіншілер инфрақұрылымы қоғамның барлық тобына — балаларға, қарттарға, мүмкіндігі шектеулі жандарға қолжетімді болуы тиіс. Пандустар, арнайы белгілер және тегіс жолақтар — инклюзивті қалалық ортаның негізгі көрсеткіші. Бұл бағытта Ақтау қаласының мектеп маңындағы жолдарында пандустардың көбеюі оң өзгеріс болып саналады.

Урбанистикалық мәдениетті қалыптастыру

Қаланың дамуында жаяу қозғалыс мәдениетін арттыру маңызды. Бұл тек инфрақұрылымдық мәселе емес, ол адамдардың санасына әсер ететін әлеуметтік процесс. Жаяу жүру — денсаулық, экология және қоғамдық өмірдің белсенді бөлігі ретінде насихатталуы керек. Осы тұрғыда ақпараттық кампаниялар мен қалалық жобалар ұйымдастырылуы тиімді болар еді.[1]

Ақтау қаласы өзінің теңіз маңындағы ерекше орналасуы арқылы «жаяу қала» концепциясын іске асыруға толық әлеуетке ие. Қала кеңістігін адамға бағыттау арқылы Ақтау Каспий маңындағы заманауи, экологиялық әрі жайлы қала үлгісіне айнала алады.

Қорытынды

Жүргізілген талдау нәтижесінде Ақтау қаласындағы жаяу жүргіншілер инфрақұрылымының географиялық ұйымдасуында бірнеше негізгі қорытынды жасауға болады:

1. Қаланың табиғи-географиялық ерекшеліктері жаяу қозғалыстың сипатына айтарлықтай әсер етеді. Шөлдік климат пен ашық рельеф көлеңкелі аймақтардың қажеттілігін арттырады.[2]

2. Қала құрылымының сызықтық және шағынаудандық жүйесі жаяу қозғалыстың біркелкі болмауына себепші. Орталық пен жағалау белдеулерінде инфрақұрылым дамығанымен, шеткі аймақтарда ол жеткіліксіз.[4]

3. Қолжетімділік пен қауіпсіздік деңгейі әр ауданда әртүрлі. Кейбір көшелерде тротуарлар үздіксіз болса, басқа бөліктерде олардың жоқтығы байқалады.

4. Қаланың урбанистикалық әлеуеті жоғары, бірақ оны толық іске асыру үшін кешенді жоспарлау, интеллектуалды көше жүйесі және жаяу аймақтардың үздіксіз байланысын қамтамасыз ету қажет.[5]

5. Жаяу жүргіншілер мәдениетін дамыту – қаланың әлеуметтік бейнесін жақсартып, тұрғындардың өмір сапасын арттырады.[1]

Ақтау қаласы болашақта адамға бағытталған, жайлы және экологиялық тұрақты қалаға айнала алады. Бұл үшін урбанистика, география және әлеуметтік жоспарлау салалары біріге отырып, қала кеңістігін «жаяу қозғалысқа бейім» жүйе ретінде ұйымдастыруы қажет.

Пайдаланылған әдебиеттер

1. Қалалық инфрақұрылымды ұйымдастырудың теориялық негіздері. – Алматы: ҚазҰУ баспасы, 2020.

2. Урбанистика және тұрақты даму: қалалардың жаңа стратегиялары. – Астана: Экожүйе институты, 2021.

3. Географиялық жоспарлау және кеңістіктік талдау әдістемелері. – Алматы: ГеоПресс, 2019.

4. Ақтау қаласының аумақтық даму жоспары туралы мәліметтер. – Маңғыстау облысы әкімдігі, 2023.

5. Қазақстан қалаларындағы көлік және жаяу жүргінші инфрақұрылымын зерттеу еңбектері. – Урбанистика журналы, №4, 2022.