Ашық сабақ :Көктем

1


1120-нұсқа
1- мәтін
I. Қыс өтіп, күлімдеп көктем, жарқырап жаз келгенде, шұрқырап жатқан қалың жылқы
ішіндегі әсерлі де әсем дауыстары жез қоңыраудай шіңгір-шіңгір кісінеген жас
кұлындар қарақұлақ бола бастағанда, оларға түбіт араласқан жұмсақ жүннен есіліп
жасалған ноқталар салынып, тиектер орнатылып, ұзақ тартылған желілерге үзбелі
күміс түймелердей каз-қатар тізіліп байланады. Мұнда жүздеген құлын ноқталанып,
бие сауылады. Биені сауушы, сауғызушы болып, 2-ден 20-30 адамға дейін болады.
II. Қазақ ауылы алғаш бие байлаған кезде, төңірек басын шакырып, кейде мал сойып
немесе қыстан қалған сүрлермен тағы басқа да жылы-жұмсақтарын дайындап, ауыл
адамдарынын басын қосып, «бие бау», «желі байлар», «қымызмұрындык» тойын
откізеді. Бұл кезде желі қазыққа, айғырдың сауырына май жағып. жақсы тілек білдіріп,
мәре-сәре болып, думандатып, бие сауынын бастайды.
1. Бие байларда қандай ырым
жасалады?
A) Желіге құлын байланады.
B) Жұмсақ жүннең ноқта жасалады.
C) Қыстан қалған сүрді пісіреді.
D) «Қымызмұрындық» тойын өткізеді.
Е) Желі қазыққа, айғырдың сауырына
май жағылады.
2. Мәтіннің бірінші бөліміне
лайықты такырып
A) Бие байлау
B) Жүннен есілген ноқталар
C) Жас құлындар
Д) Тартылған желілер
Е) Ноқталанған құлындар

2- мәтін
Ғылым артық па, әлде мал артық па?
Бір топ адам бірде Әзірет Әлі шешенге келіп: «Бір сұрақ берейік, егер шын саңлақ
болсаң, он түрлі жауап тауып сөйле»,- дейді. Сонымен жаңағылар Әзірет Әлі шешенге:
- Ғылым артық па, элде мал артық па? - деп оқыстан сұрақ қойыпты.
Сол мезетте шешен:
- Біріншіден. ғылым артык. Өйткені ғылым - әулие-әнбиелердің мирасы; ал мал -
перғауын мен Қарыпбайдың мирасы. Екіншіден, ғылым сені сақтайды, ал малды сен
сақтайсын. Үшіншіден, ғылымның досы кеп, ал малдың дұшпаны көп. Төртіншіден,
ғылымды жұмсасан, арта береді, малды жұмсасан, азая береді. Бесіншіден, ғылым саған
құрметті атақ береді, ал мал саран деген атак береді. Алтыншыдан, ғылым өзін-өзі
сақтайды, ал малды үнемі бағып, кағу керек. Жетіншіден, ғылым қиямет күні иесіне
шапағатын қылғызады, ал мал иесіне қисапсыз жауап бергізеді. Сегізіншіден, ғылым
тозбайды, жоғалмайды Ал мал болса, қолдың кірі, өледі, жогалады. Тоғызыншы, ғылым
көңілді нұрландырады, адамға ақыл-ой қосады, ал мал масаттандырады, болган үстіне
бола берсе екен деп дұниеқоңыз етеді. Оныншыдан, гылым құдайға зәһәт, таупиық,
ғибадат қылады, ал мал өз иесінің коңіліне тәкаппарлық салады, — деп тапқырлық
танытыпты.

3. Ғылымның адамға құрмет әкелетіні шешеннің нешінші жауабында айтылған?
A) Төртінші
B) Бесінші
C) Үшінші
Д) ЖетІнші
Е) Алтыншы
4. Ғылымның дүниеден артықшылығы
A) Досың санаулы ғана болады.
B) Адамды масаттандырады.
C) Мінезін нашар жаққа өзгертеді.
5. Мәтін мазмұнына сай мақал
A) Мал көтерер елімді,
Дос көтерер көңілді
C) Мың малың болғанша,
Бір балаң ғалым болсын.
Е) Аңқау бері қой үркітеді

Д)Адамның тынышын алады.
Е)Адамға ақыл-ой қосады.

B) Атана не қылсаң,
Алдыңа сол келер
Е) Киім кірі жуса кетеді,
Көңіл кірі айтса кетеді.

2


Ақылсыз адам ел үркітеді
6. Әзірет Әлі шешеннің сөзін ұтымды етіп тұрған тәсіл
A) Жобалап айту
B) Жырлап айту
C) Суреттеп айту
D) Баяндап айту
Е) Салыстыра айту

3- мәтін
Әлем елдерінің Жаңа жылды карсы алуы
«Әр елдің салты басқа, иттері қара қасқа» демекші, Жаңа жылды тойлауда әр елдің
түрлі салт-дәстүрлері бар.
Болгарияда сағат тілі түнгі 12-ні соққанда барлық уйде жарық сөне бастайды.
Дастарқанға міндетті түрде самса қойылады екен.
Венгрияда дастарқанға үйрек пен тауық еті қойылмайды. Себебі венгерлер құстардың
барлығын «Бақыт құсының» туыстары деп есептейді екен. Италияндықтар ескі
жылдың соңғы сағаттарында ешкіммен ренжіспеуге және ешкімнен қарыз ақша
алмауға тырысады екен. Жаңа жылдың алғашқы түнінде үйлерінен сынған
ыдыстарын, ескірген жиһаздарын аулаларына шыгарып тастайды екен.
Оңтүстік Америкадағы Эквадор елінің халқы Жаңа жылда сабаннан жасалған
қарақшыны ескінің символы ретінде далада отқа өртеп жібереді. Францняда адамдар
Жаңа жыл кешінде жомарт болуға тырысады екен. Бұл күні мейрамханалар адамдарды
тегін тамақтандырып қана қоймай. кетерінде сыйлықтар береді екен.
Үндістанда Жаңа жыл - Дивали «жарық пен оттар мерекесі» деп аталады екен, Айтса
айтқандай, осы күні қалалар мен ауылдардың барлығы оттың ішінде тұрғандай
жарқырап кететін көрінеді. Жарығы сөніп тұрған бірде-бір терезені көре алмайды
екенсің. Әйел адамдар көшеге шығып, жерге түрлі оюлы суреттер салып, оларға ұн,
топырақ сеуіп, шырактар жағып. керкемдейтін көрінеді.
Голландияда Жаңа жыл кешіндегі дастарқанға жүзім салып пісірген нан тағамы
қойылады. Бүл тағам жылына бір-ақ рет дайындалатын көрінеді.
Бирмада Жаңа жылда күн ыстық болып тұратындықтан, адамдар бір- бірінің үстеріне
су шашып құттықтайды екен. Сондықтан осы күні үсті- басы су болған адамдарды жиі
ұшыратуға болады.
Гвинеяда көшеге піл жетектеп шығады екен. Жұрт осы пілдерді айнала билеп, ән
салатын керінеді.
Кубада сағат түнгі 12-ні соққан кезде 12 түйір жүзім жейді екен.
Қытайда Жаңа жыл мерекесін көшеде барабандар, темір тарелкалар соғылып,
отшашулар атылып, жана жыл салтанатын билеген айдаһарлар шеруі бастайды екен.
Дастарқанға нарцисс гүлін қою дәстүрге айналған. Жаңа жыл мерекесі он бес күнге
созылады. Бұл қаңтардың аяғы мен ақпан айының басына келеді.
Ұлыбритания алғаш ашықхаттарды (открытка) шығарган ел болып есептеледі.
Сондықган да Жана жылда осы елдін әр отбасы таныстарын ашық хат арқылы
құттыктағанды ұнатады.
Қазақстанда жыл басы - Наурыз мерекесі наурыз айында тойланады. Бұл казіргі күн
есебі бойынша наурыздын 22-ші жұлдызына сэйкес келеді. Бұл күні адамдар көтеріңкі
көніл күйде болып, бір-біріне жылы сөз, жаксы тілек айтады,ешкімді ренжітпеуге
тырысады. Барлық үйде мерекелік дастарқан жайылады. Бұл күні күн мен түн теңеседі.
7. Үндістанда Жаңа жылдың «Дивали»деп аталуының себебі
A) Қалалар мен ауылдардың оттың ішінде тұрғандай жарқырағандығынан
B) Сағат он екіде көшеге шыққандықтан
C) Салынған суреттерге ұн, топырақ сепкендіктен
Д) Жұрт пілдерді айнала билеп, ән салғандықтан
Е) Әиел адамдар көшеге шығып, жерге түрлі оюлы суреттер салғандықтан
8. Бұл күні Францияда мейрамханалар адамдарды тегін тамақтандырып қана
қоймай, кетерінде сыйлықтар беруінің себебі
A) Адалдығын көрсету үшін
B) Қолы ашық екенін көрсету үшін
C) Ырымдарға сенгендіктен

3


D) Ұстамдылығын байқату үшін
Е) Достық, туыстық қарым-қатынасты нығайту үшін
9. Жаңа жыл дастарқанына құс етін қоймайтын ел
A) Франция
B) Италня
C) Венгрия
Д) Болғария
Е) Эквадор
10. Жаңа жылдық мерекені ұзақ тойлайтын мемлекет
A) Ресей
B) Үндістан
C) Голландия
Д) Қазақсан
Е) Қытай
11. Мерекелерде ашық хаттармен құттықтау бізге қай елден келген?
A) Ресейден
B) Голландиядан
C) Ұлыбританивдан
Д) Қытайдан
Е) Үндістаннан
12. Жаңа жыл тойлаудағы салт-дәстүрінде ұқсастық бар елдер
A) Венгрия - Эквадор
B) Голландия - Куба
C) Үндістан - Куба
Д) Қытай - Ұлыбритания
4- мәтін
Е) Гвинея - Эквадор
1. Бабаларымыз төрт түлікке ерекше көңіл бөлген. Қайда болмасын, бірін - бірі
танысын-танымасын , кездессе калған қазақ «мал-жан аман ба?» деп амандық-саулық
сұрасқан. Төрт түлік малдың ішіндегі ең қасиеттісі түйе болып есептелген. Ол қырық
күн шолге шыдамды. жүк артса - көлік, жесе - ет, ал жүні киімге жараған. Қазактар
түйенің жүнінен түйе жүн шекпендер киген, ол жеңіл әрі жұмсақ сырт киім болган.
Түйе өзінің өсу жолында бота, тайлақ, бұыршын, буырлыш, науша, бұзбаша, інген, атан,
бура деп аталады.
2. Қазақтың қасиетті малдарының бірі - жылқы. Оны құлын, жабағы, тай, құнан,
байтал, дөнен, бесті, бие, ат, сәурік (сүйрік), айғыр деп, қасиеттеріне қарай жорға,
сужорға, жүйрік, тұлпар, казанат, сәйгүлік, дүлдүл арғымақ деп атаған. Жылқы малын
аса жоғары бағалаған қазақтар оны үлкен ас-тойларда жарысқа салып, бас бәйгесіне
мол дүние беретін болған. Ер азаматтарға жасалагын сыйдың да үлкені ат мінгізіп,
шапан жабу болған. Жылқының жүрісіне дейін атаулары болган. Мысалы, аяң жүріс,
жорга жүріс, жортақ жүріс, бүлкек желіс, бөкен желіс, шоқыта жүру, шабыс. Оның түсі
де әртүрлі теңеулермен сипатталган: торы, күрең, жирен, ақбоз, боз, кек, шұбар т.б.
3. Сиыр малы момақан, қазақтар үшін кобінесе тамаққа жараган, ет, сұт, айран, қаймақ,
май, құрт, ірімшік т.б. осы сиырдың берген берекесі болған. Сиырды кейде көшке де,
егіске де пайдаланып отырған. Жалпы, қазақтар сиырды киімге жаратпаған, қонаққа
сыйға тартпаған, тіпті түске кірсе де ауыртпалық деп жорыған, тіпті қазақта ебедейсіз,
икемсіз әрі денелі адамды «сиырдай» деп, сөйлемейтін адамды «аузын буған өгіздей»,
«мыңқиған бұзау сияқты» деп мазақтайтын тіркестер қолданылады. Сиыры жоқ үй ас-
ауқаты жұтаң үй болып есептелген. Сиырды жасына қарай: бұзау, торпақ, тана,
тайынша, қашар, құнажын, дөнежін, сиыр, егіз, бұқа деп атаған. Туйе мен жылқыны.
өгізді көлік ретінде пайлаланады, шанаға, арбаға. малға жегеді, салт та мінеді.
4. Қой - төрт түлік малдың ішіндегі қазактың ең сүйіктісі десе де болады. «Қойдың сүті
- корғасын, қойды құртқан онбасын» дейтін қазақтың қой өсіруге ынта-ықыласы мол-
ақ. Ешкі де қазақтар үшін өсімтал малдың бірі болғандыктан қадірлі. Ешкінің еті жеңіл
әрі сіңімді, сүті аса құнарлы болады. Ешкінің бүкіл отарды бастап, жайылымга апарып,
әкелетін өзіндік ерекшелігі бар. Дегенмен ешкіні қонаққа соймайды. Ешкіні жасына
қарай: лақ, туша, бөрте, шыбыш, серке деп бөледі.
5. Ырымшыл казақтар өзі қадірлейтін төрт түлік малдың басын басқаға бермеген, онда
мал көбеймей қалады деп есептеген. Еңбекқор қазақ халқы мал өнімдерін өте орынды
пайдаланып отырган. Шаруашылықта қолданылатын заттар - жылқының жалынан,
құйрығынан жасалатын арқан, сиыр мүйізінен жасалатын тарақ, қон жүнінен
жасалатын киіз, текемет, токылған сырт киім, түйе жүнінен тоқылған шекпен т.б. аса
жоғары бағаланған. Тіпті туйенін шудасын да қайнатып, емге пайдаланган. Мал
осындай аса құнды болғандықтан, қазақтар өз перзенттерін де «құлыным, қозым,
қошақаным ботам» деп, айналып-толғанып, еркелетіп отырған.
13. Төрттүліктің ішінде түсіне қарай сипатталатыны
A) Қой B) Жылқы C) Түйе Д) Сиыр Н) Ешкі

4


14. Сыйлы қонаққа сойылмайтын түлікке қатысты мақал
A) Сиырдың суті тілінде.
B) Есі кеткен ешкі жинар.
C) Тайлы бие тайлақты түйедей.
D) Түйесі жоқа ауылға тайлақ атан көрінер.
Е) Ат - биеден, аруана - түйеден.
15. Неліктен ешкінің серкесін әрдайым қойдын отарына қосып отырған?
A) Серке төрт түлік малдың ішіндегі ең шыдамдысы болаған.
B) Ешкінің еті жеңіл әрі сіңімді, сүті аса құнарлы болғандықтан
C) Отарды бастап, жайылымға апарып, әкелетін қасиеті болғандықтан
Д) Серке қазақтар үшін өсімтал малдың бірі болгандықтан
Е) Серке қазақтың қасиетті малдарының бірі болган.
16. Төрт түлікке қатысты ырымдар мәтіннің қан бөлігінде керінеді?
A) Бірінші
B) Екінші
C) Төртінші
D) Үшінші
Е) Бесінші
17. Мәтін мазмұнының реттілігі
1. Төрт түліктің ішіндегі ең сүйіктісі.
2. Сыйдың ең қадірлісі
3. Үндемейтін адамға қатысты теңеу
4. Амандасу әдебі
5. Төрттүлікке қатысты халық ырымы
A) 4.5.3.2.1.
B) 1.2.3.5.4,
18. Қонға қатысты сипаттама
C) 4.2.5.3.1.
D)4.2.3.1.5.
Е) 1.2.5.4.3.
A) Өзі майда, өсімтал, момақан, тез ет алып, қонақ кәдеге жарап отырған.
B) Кейде көшке де, егіске де пайдаланып отырған.
C) Жүрісіне, түсіне қарай атаулары болған.
Д) Төрт түлік малдың ішіндегі ең қасиеттісі, шыдамдысы.
Е) Жасына қарай лақ, туша, бөрте, шыбыш, серке деп белінеді.
19. Бабаларымыздың төрт түлікке көңіл бөлу себебі?
A) Малдың төлін балалар жақсы кергендіктен.
B) Оқу, білім алудың бірден-бір көзі болған.
C) Байлыгын, мансабын көрсететін дүниесі.
Д) Ас-ауқаты, әрі киімі, әрі көлігі болган.
Е) Ауырғанда ем болар шипаның көзі болган.
20. Епсіз, икемсіз адамға теңейтін түлік
A) Ешкі B) Сиыр C) Жылқы Д) Түйе Е) Қой

1122-нұсқа
1-мәтін
Бір үзім Нан
Подъезден шыққан кішкентай қыз қолындағы жұқа дорбаны әрең көтеріп, қоқыс
жәшігіне әкелді де, аудара салды. Жапырақтан-жапырақтай кесілген, жартылай
желінген аппақ нандар!
Мұны көзі шалып калган Ғаббас кария:
- Әй, балам-ау, обал смес пе? - дегеише қыз подъезд есігінс зып бсріп кіріп кетті.
Нұржан мектептен қайтып келе жатқан. Көрші қарияның ренжим, басын шайқап
отырғанын көріп:
- Ата, кімге ренжіп отырсыз? - деп сұрады.
- Е-ей, балам-ай! Біреу тонып секіреді, біреу тоңып секіреді. Сонау сұрапыл Ұлы Отан
соғысы жылдары біз он-он бір жастагы бала едік. Қарнымыз тойып тамақ та ішпейміз.
Нанды мөлшерлеп береді. Жегіміз кеп, тәбетіміз тартып тұрса да сұрамаймыз... Қазір
ше? Нанды қадірлемейміз. Қатып қалса, қоқыс жәшігіне әкеп тастаймыз. Ысырапқа жол
беріп, аяқасты етеміз. Олай жасауға болмайды.
1. Қарияны ренжіткен жағдай

5


А) Жастардың ысырапқа жол беруі
B) Қыздың қарт адамға көңіл бөлмеуі
C) Заманның, уақытгыц өзгергендігі
2. Әңгіменің дұрыс реті
1) Кішкентан қыз
2) Нан үзімдері
3) Нұржан
4) Ғаббас қария
5) Естелік
Д) Нанды мөлшерлсп бергені
Е) Сұрапыл соғыстың есіне түсуі
А) 1,2,4,3,5 B) 4,5,1,2,3 C) 3,4,5,1,2 Д) 1,2,З.4,5 Е) 2,3,4,5,1
2- мәтін
Ғылым артық па, әлде мал артық па?
Бір топ адам бірде Әзірет Әлі шешенге келіп: «Бір сұрақ берейік, егер шын саңлақ
болсаң, он түрлі жауап тауып сөйле»,- дейді. Сонымен жаңағылар Әзірет Әлі шешенге:
- Ғылым артык па, әлде мал артық па? - деп оқыстан сұрақ қойыпты.
Сол мезетте шешен:
— Біріншіден, гылым артық. Өйткені ғылым - әулие-әнбиелердің мнрасы; ал мад -
пергауын мен Қарынбайдың мирасы. Бкіншіден, ғылым ссні сақтайды, ал мадды сси
сақгайсың. Үшіншіден, ғылымның досы кеп, ал малдың дұшпаны коп. Төртіншіден,
гылымды жұмсасан, арта береді, малды жұмсасаң, азая береді. Бесіншіден, ғылым саған
құрметті атақ береді, ал мал сараң деген атак береді. Алтыншыдан, ғылым өзін-өзі
сақтайды, ал малды унемі бағып, қағу керек. Жетіншіден, ғылым қиямет күні иесіне
шапағатын қылғызады, ал мал иесіне қисапсыз жауап бергізеді. Сегізіншіден, ғылым
тозбайды, жоғалмайды. Ал мал болса, қолдың кірі, өледі, жоғалады. Тоғызыншы,
ғылым көңілді нұрландырады, адамға ақыл-ой қосады, ал мал масаттандырады, болған
үстіне бола берсе ексн деп дуниеқоныз етеді. Оныншыдан, гылым кұдайға зэһэт,
таупиық, ғибадат қылады. ал мал өз иесіиің кеңіліне тәкаппарлық салады, - деп
тапқырлықтанытыпты.
3. Ғылымның адамға құрмет әкслетіні шешеннің неиіінші жауабында айтылған?
A) Жетінші
B) Алтыншы
C) Үшінші
Д) Бесінші
Е) Төртінші
4. Мәтін мазмұнына сай мақал
A)Мың малың болғанша,
Бір балан ғалым болсын.
C) Атаңа не қылсаң,
Алдыңа сол келер
Е) Киім кірі жуса кетеді,
Көңіл кірі айтса кетеді.

B) Аңқау бөрі қой үркітеді
Ақылсыз адам ел үркітеді
D) Мал көтерер өлімді,
Дос көтерер көңілді
5. Әзірет Әлі шешеннің сөзін ұтымды етіп тұрған тәсіл
A) Жырлап айту
B) Суреттеп айту
C) Баяндап айту
Д) Салыстыра айту
Е) Жобалап айту
6. Ғылымның дуниеден артықшылығы
А) Мінезін нашар жаққа өзгертеді.
В) Адамға ақыл-ой қосады.
С) Досын санауды ғана болады.

Д) Адамды масаттандырады.
Е) Адамның тынышын алады.
3- мәтін
Музыка аспаптарында орындалатын шығармаларды аспаптық музыка деп атайды.
Қазақтың домбыра, қобыз, сыбызғы, шертер сияқты ұлттық музыкалық аспаптарында
орындалатын әуен күй деп аталады. Бізге жеткен ен көне күйлер - күй атасы
Қорқыттың шығармалары. Күй - бағдарлы мазмұны бар, көркемдігі жоғары аспаптык
жанр. Онда табиғат құбылыстары («Алатау», «Саржайлау», «Көбік шашқан»), тарихи
оқиғалар («Ел айырылған», «Жеңіс»), халық мерекелері («Тойбастар», «Балбырауын»),
жан-жануарлар («Аққу», «Қоңыр қаз», «Көкала ат»), аңыз-ертегілер («Мұңлық-Зарлық»,
«Қос мүйізді Ескендір»), жеке адамдар («Байжұма», «Абыл»), адам сезімдері («Қуаныш»,
«Сағыныш») және т.б. түрлі оқиғалар мен құбылыстар суреттеледі. Күйлер тақырыбы

6


мен мазмұнына қарай аңыз-күйлер, тартыс күйлер, тарихи күндер, арнау күйлер,
лирикалық күйлер, психологиялық күйлер болып жіктеледі.
Қазактың аспаптық музыкасы XVIII ғасырдың соңында жоғары деңгейге көтерілді. Бұл
кезде Байжұма, Баламайсан, Есжан, Байжігіт, Ұзақ, Богда, Махамбет сияқты
күйшілердің атағы халыққа кеңінен мәлім болды. XIX ғасырда ежелгі куйшілік өнердің
одан әрі өрістеп дамуына Құрманғазы, Дэулеткерей, Тэттімбет, Тоқа, Абыл, Есір,
Ықылас, Байсерке, Қазанғап, Сейтек, Дина, Сүгір сияқты күйшілік өнердегі ірі түлғалар
елеулі үлес қосты.
Домбыра күйлері орындалу мәндері мен құрылымдылық ерекшеліктеріне қарай токпе
жэне шертпе деп аталатын екі үлкен түрге бөлінеді. Төкпе күйлер тұрақты екпін мен
өлшемде орындалады. Ал шертпе күйлер көбінесе жалғыз дауысты болып
орындалады.
Ежелгі түркі тектес халықтарда қобыз күйлері жыраулар өнерінен бастау алады. Бұл
өнерді дамытуға Кетбұға, Кербала, Айрауық, Көккесене, Ықылас және Жаппас
Қаламбаев, Дәулет Мықтыбаев сынды ұлы күйшілер зор үлес қосқан.
7. Қорқыт пен Кербала өнеріне ортақ нұсқа
A) Домбыра әуені
B) Дауыс ырғағы
C) Орындау мэнері
Д) Қобыз күйі
Е) Шертпе күй
8. Мәтін мазмұнының реттілігі
1.Домбыра күйлерінің құрылымдық ерекшеліктері
2.Күйлердіцтақырыптары
3. Күйдің өрістеп дамуы
4. Күйдің жоғары деңгейге көтерілу кезі
5.Күй - аспаптық жанр !
A)2,4,3,1.5
B)3,1,5,2,4
C)1,5,2,4,3
D)4,3,1,5,2
E)5,2,4,3,1
9. Күйлердің тақырыбы мен мазмұнына қарай дұрыс жіктелуі
A) Тарихи күйлер, эпостық күйлер
B) Тартыс күйлер, саяси қүйлер
C) Арнау күйлер, әлеумегтік күйлер
Д) Арнау күйлер, лирикалық күйлер
Е) Психологиялық, батырлық күйлер
10. XVIII ғасырда халыққа кеңінен мәлім болған күйшілер
A) Қазанғап, Дина
B) Тәттімбет, Баламайсан
C) Ықылас, Айрауық
D) Махамбет, Даулеткерей
Е)Есжан, Байжігіт
11. Ең көне музыкалық шығармаларды жеткізген аспап
А)Домбыра
B)Жетіген
C)Дауылпаз
Д)Сырнай
Е)Қобыз
12. Шертпе қүйлері қалай орындалады?
A) Жалғыз дауысты болып, қолдың тұтас сілтенуімен
B) Тұрақты екпінмем, саусақгың ұшымен
С) Жалғыз дауысты болып, саусақтың ұшымен
D) Тұрақты екпінмен, колдың білегімен
Е) Тұрақты екпінмен, қолдыңтұтас сілтенуімен
4- мәтін
1. 1465-1470 жылдар - хандықтың құрылған емес, нығанған уақыты, халықтың ез
тәуелсіздігін жариялаған емес, көрші жұрттарға біржола танылған мезгілі. Түптеп
келгенде, мұның бәрі қазақ тарихыиың бастауын мүмкін болғанынша кейіндету
талабының бір көрінісі ғана. Қазақ хандыгының құрылуы жөнінде бірден-бір дерек
«Тарих-и Рашиди» еңбегіне сүненетін болсақ, Қаззқ хандыгыныц негізін қалаушылар
Кереіі мен Жэнібек хан Шибан эулетінен шыққан Әбілқаііыр ханмен жауласуынан
кейін оның бнлігінсн бас тартып, Шу езенінің бойындағы Қозыбасы дсйтін қоныста
дербес Қазақ хандығының туын көтереді. Алғаш туымыз тігілгсн Қозыбасы жері - ХІУ-
ХҮ ғасыр басында емір сүрген Моғолсган мсмлскетінін батыс бөлігіндегі аумақ.
Қозыбасы атауының түп мағынасы төңірегіндегі жоталардан оқшау тұрган ҚОЗЫІІЫҢ
басындай гана жұмыр, аласа шоқы төбені білдірсе керек.
2. Қазақ хандығы құрылғанда алдымен Керей ақ киізгс отырғызылыи, хан кетеріліпті.

7


Керейдің нақты қай жылы қайтыс болғаны белгісіз. Одан соң Жэнібек хан эмір
жүрғізсді. Сірэ, қазак жұртының Әбілқайырды женіп, біржола іргеленуі Жэнібек
тұсында болса керек, жана хандықгын өзіндік кұрылымы мен заң жүйесі де осы
Жэнібек заманында жөнге түскен сияқты. Жэнібектің қазақ тарихындағы айрықша
тұлға сксндігінің бір бслгісі - оның халық санасында эулиеге пара-пар, ақылды эрі
эділетті эмірші ретінде танылуы, Ол ұлтгық тарнхымызда жай ғана Жәнібек хан деп
аталмайды, Әз-Жэнібек хан деп аталады.
3. Әз-Жәнібск — қазақ жұртының іргесін бекітіп, ордасын орнықгырған ұлы хан ғана
емес, сол халықгың бар иғілігіне ұйытқы болган асылы, ұлы әулеттің де негізін
салушы. Қазақ Ордасының құдіретті эміршілсрі, қазақ халқының ұлы перзентгері
Қасым хан, Хақ-Назар хан, Әз-Тәуке хан, Абылай хан, Кенесары хан, ұлы ғалымдарымыз
Шоқан, қайраткер Әлихан Бөкейхановтар - осы әулие Әз-Жәнібек ханның тікелей
ұрпақтары.
4. Тұғырлы көк байрағымызды аспанда желбіретіп ұстау енді келешегі кемел, білімді
болашақ ұрпақтың еншісінде. Бүкіл дүнне жүзі халықтары бүгінгі күнде қазақ халқын
картадан ғана емес, оны жер байлығы мен экономикасы дамыған алдыңғы қатарлы
мсмлскеттсрдің санатынан керуі - Елбасымыздың көреген саясатының жемісі. Сонау
Қасым хан негіздегсн «Қасым ханның қасқа жолы», «Есім ханның ескі жолы» жэне
Епбасы салған сындарлы сара жолмен жүріп келс жатқан слімізде «Қазақстан - 2030»
стратегиясының бүгінгі күндс мерзімінен бұрыи орындалуы, 2010 жылы ЕҚЫҰ-ға
төрағалық етуі, Әлемдік діндер ұйымының конференцнясының, 2010 жылы Қысқы
Азняда ойындарының, ЕХРО-2017 көрмесінің етуі қазақ халқының дүнне жузі
алдындағы бірлігі жарасқан, толераптты мемлскст екенін дәлелдеді.
5. Мәңгілік Ел - елдің біріктіруші күші, сшқашан таусылмас қуат кезі. Ол «Қазақстан-
2050» стратегиясының ғана емес, XXI ғасырдағы Қазақстан мемлекетінің мызғымас
идеялық тұғыры! Жаңа Қазақстандық патриотизм дегеніміздін өзі - Мәңгілік Ел! Ол —
барша Қазақстан қоғамының осындай ұлы құндылығы. Өткен тарихымызға тағзым да,
бүгінгі бақытымызға мақганыш та гүлденген келеіпекке сенім де «Мэңгілік Ел» дегеи
құдірстті ұғымға сыйып тұр.
13. Мәтін мазмұнына сай тақырып
А)Ел боламын десең, бесігіңді түзе!
B)Рухы мықты ұлтымның ұлы жетістіктері.
C)Тәуслсіздік тірегі - тіл.
Д)Күшті бірді, білімді мыңды жеңер.
Е)Тәрбие басы - тал бесік.
14. Өткен тарихымызға тағзым, бүгінгі бақытымызға мақтаныш білдіру идеясы
A)«ЕХРО-2017»
B) «Мэңгілік Ел»
C) «Қасым ханның қасқа жолы»
Д)«Қазақстан - 2030 стратегиясы»
Е) «Қазақстан-2050»
15. Алашорда көсемі болған Әз-Жәнібек ханның ұрпағы.
А)Әлихаи Бөкейханов
В) Әз-Тәуке хан
С)Абылан хан
Д)Хақ-Назар хан
Е)Шоқан Уәлиханов
16. 2010 жылы Қазақстанда Қысқы Азияда ойындарының өтуі
A)Еліміздегі ескслең ұрпақгың салауатты омір салтын қолдайтынын дэлелдейді.
B)Елімізде енбекқор жастардың көп екенін дэлелдейді.
C)Азия жерінікұлан ғайыр екенін дэлелдейді.
Д)Қазақстан климатының қысқы ойындарға қолайлы сксндігін дэлелдейді.
Е) Бірлігі жарасқан ұйымшыл, төзімді, толерантты мемлекет екенін дэлслдеді.
17. Қозыбасы атауының түп мағынасы
A)Қозының жайылым орынын білдірсе керек,
В)Қозы өрбіткен жер болса керек.
С)Қозы кош жерден көрінгсндіктен
Д)Қой қоздаған аласа шоқы болса керск.
Е)Қозының басындай ғана тобені білдірсе керек.

8


18. Мәтіндегі ойға сай мақалды анықгаңыз.
А) Хан екі айтса, қадірі кетеді,
Қараша екі айтса, ары кетеді.
B)Ел ерімен, ер елімен мықты.

C) Хан қарашасыз болмас,
Дау арашасыз болмас.
Д) Ұят - өлімен күшті.
Е) Көргені жақсы көш бастар.
19. Мәтін бойынша халық санасында ақылды әрі әділетті әмірші ретінде
таңбаланған хан
А) Әз-Жәнібек хан
B) Кенесары хан
C) Әз-Тәуке хан
Д) Абылай хан
Е) Әбілқайыр хан
20. Керей мен Жәнібек хандардын тарихтагы орны
А) Соғыс әдіс-тәсілінің білгірлері
В) Қазақ хандығының негізін қалаушылар
С) Отарлау сзясатынан құтқарушылар
Д) «Жеті жарғыны» снгізғен хандар
Е) Саяси бітімгерлер
1123 нұсқа
1- мәтін
Хандық дәрежесіне көтерілген тұңғыш қазақ әйелі
1821 жылы Уәли хан дүниеден өткенде Айғаным 38 жаста болатын. Үміт күткен ұлы
Шыңғыс әкеден бар болғаны 10 жасында қалыпты. Осы тұста Ресей патшалыгы
Айғанымды «Орта жүздің ханы» деп таниды.
Уәлидің өзге әйелдерінен қаншама ұлдары бола тұра, таққа Айғанымнын отыруы
патша укіметіне өте қолайлы еді. Осыған орай Айғанымды «хандық дәрежесіне
көтерілген тұнғыш қазақ әйелі» деп атаушылар да бар, Бірақ бүл «хандық» ұзаққа
созылмай, 1822 жылы М.М.Сперанскийдің «Сібір қазақтарын басқару» атты ережесі
шығады да, Орта жүздің, хандығы жойылып, қазақтары: Құсмұрын, Көкшетау, Ақмола,
Баян, Қарқаралы, Аякөз аталған алты дуанға бөлініп кетеді. Ал Айғаным Квкшетау
дуанына біраз жыл ага сұлтан болып тұрады. Бұл туралы ғалым Әлксй Марғұлан:
«Айғаным - ақылды, көреген, өз заманына сай білімді болған әйел. Ол шығыстын
бірнеше тілін білген, орыс мәдениетіне ден қойып, Сыртқы істер министрлігінің Азня
департаментімен және Петербордағы Сібір комитетімен хат жазысып, байланысып
отырған», - дейді. Айғаным жергілікті халыктың арасында өте зор беделге ие болған.
1. Айганымнын жергілікті халықтың арасында зор беделге ие болуының себебі
А) Бірнеше тіл біліп, хат жаза алғандықтан
B) Аға сұлтан қызметін мінсіз атқарғандықган
C) Өте білімді, ақылды болғандықтан
Д) Жергілікті халықтың жағдайын жасағандықтан
Е) Хандық дәрежесіне көтерілген әйел болғандықтан
2. Айғанымның хандық дәуірінін ұзақка созылмауының себебі
А) Орта жүзде хандық жойылған соң
B) Көкшетауда хандық билік жойылған соң
C) Қазақ жерінде хандық дәуір жойылған сон
Д) Аға сұлтан қызметіне тағайындалған сон
Е) Хандықты баласына беруіне байланысты
2- мәтін
Сократтың ақылы

Сократқа біреу келіп: - Досың жайлы не естігенімді айтайын ба? - дейді.
- Токта. Маған әңгіме айтар алдында үш сынақтан өтуіңді сұраймын.
- Үш сынақ?
- Иә, менің досым туралы сейлер алдында, бір сәт тоқтап, айтатыныңды ой елегінен
өткізіп алғаның абзал болар. Бірінші - “Шындық сынағы.” Досым туралы айтатынын
100 пайыз шындық екеніне сенімдісін бе?
-Жоқ. Негізі біреудің айтқанын естідім де, содан...
- Жарайды. Олай болса, сен ол әңгіменің өтірік-рас екенін білмейсің.

9


Екінші -‘‘Жақсылық сынағы.” Досым туралы айтатының жақсы ма, әлде..?
- Жоқ, жақсы емес, керісінше...
- Сен рас болған-болмағанын білмей тұрып, досым туралы жаман нәрсе айтқың келе
ме сонда? Оған қарамастан сынақтан өтуің мүмкін, соңғы - ‘‘Керектілік сынағы.”Досым
туралы айтатының керегіме жарай ма?
- Білмеймін ғой енді, бәлкім...
- Түсінікті. Маған айтатының қиындық емес, жақсылық емес және қажеті жоқ нәрсе.
Оны айтып несіне әуре боласың?
3. Сократтың акылының түйіні
А) Танитын адам туралы ғайбат сөйлеме
B) Жаман әдеттен аулақ бол
C) Тындай білу - әдептілік белгісі
Д) Досыңды бағалай біл
Е) Қолыңнан келсе жақсылық жаса
4. Мәтін бойынша әнгіменің тыңдаушыға пайдалы -пайдасыздығын анықгайтын
сынақ
А) Керсктілік сынагы»
B) «Шындықсынағы»
C) «Адалдық» сынагы
5. Мәтін мазмұны бойынша 3
сынақтың реттілігі
A) Жаксылык, керектілік, шындық
B) Жақсылық, шындық, керектілік
C) Шындык, керектілік, жақсылық
Д) Керектілік, шындық, жақсылық
Е) Шындық, жақсылық, керектілік
Д) Барлықүш сынак
Е) «Жақсылық сынағы»

6. Сократка әңгіме айтушынын соңғы
әрекеті
А) Сократтан алғыс алды
В) Әңгімесін айта алмады
С) Әңгімесін қызықты баяндады
D) Сократтын сынағынан сәтті өтті
Е) Әңгімесің толық айтып берді
3- мәтін
Қазақ хандығының 550 жылдығы қарсаңында: Қазақ хандығы ту тіккен өңір
1. Осыдан бес жарым ғасыр бұрын Жәнібек пен Керей сұлтандар Әбілкайыр ханнан
бөлініп, жүректерінде азаттық пен бостандыктың жалыны жанган елін ертіп, Батыс
Моғолстанның Шу .мен Талас өзендері аралығындагы Қозыбасы аймағына
қоныстанды. Осындай тарихи оқиғаның бастауы болған бұл шежіреге толы өнірдің
тауы мен тасы, әрбір басқан жері аңызбен еткен кезсңдерден сыр шертеді.
2. Мұхаммед Хайдар Дулатидің "Тарих-и Рашиди" атты енбегінде көрсетілген Керей
мен Әз Жәнібектің алғашкы хандық құрып, ту тіккен жері - Шу бойындағы Қозыбасы.
Ол шоқы Мойынкұм ауданындағы Жамбыл тауында орналасқан. Шу өзенінің арнасы
сол кезде Қозыбасы биігіне жақын болыпты.
3. Қозыбасы, Қозыбашы - атауына келер болсақ, тарихи түп дерек көздеріндегі Қазақ
мемлекеті құрылған аймақ. Этимологиялық магынасы қозының басындай гана тау-
төбелі жерлерді білдіреді. Жетісу өңірінде бірнеше Қозыбасы бар. Мұхаммед Хайдар
Дулатидің «Тарих-и Рашиди» кітабында Қазақ хандыгынын қүрылған жері - Шу бойы
мен Қозыбаеыда деп айтылады. Шу бойы мен Қозыбасы тауы - тарихн-географиялық
тұрғыдан алғашкыда ХІV-ХV ғасырларда билік еткен Моголстан мемлекетінің батыс
бөлігіндегі өңір. Бұл ерте заманнан бар жер атауы. Қазақ хандығы осы Қозыбасыда
шаңырақ көтерген.
4. Көне тарихка үңілсек. Талас пен Шу өзендерінің анғарлары ерте заманнан адам
баласының тұрағы - мекені болғандығын айғақтайтын белгілерге кептеп жолығамыз.
Тарихи дерек кездеріне үңілсек, Батыс Түрік қағандығының бастапқы жері Іле, Шу
жэне Талас өңірлерің қамтыған. Батыс Түрік кагандыгының саяси орталығы түрді
мезгілде Шу өңіріндегі Суябта. Баласағұнда және Меркіде орналасты. Бұл қалалар өз
заманында қайнаган саяси өмірдің куәсі болды.
5. Осындай гасырлар қойнауынан бастау алатын қазақ халқының қалыптасуы
Қазақстан аумагында ежелгі замандардан бері үздіксіз жүрген этноүрдістердің заңды
қорытындысы екені ғылымда дәлелденген тұжырым. Этногенез үрдісі ярбір тарихи
кезеңде өзіне тән айрықша белгілермен ерекшелснеді. Сондай ерекше кезеңге XIV - XV

10


ғасырлардағы этноүрдістер жатады. Бүл кезеңнің басты белгілерінің біріне қазақ
халқының этнос ретінде тарих төріне шығуы жатса керек.
6. Байырғы Қазақ даласын ғасырлар бойы мекендеп келе жатқан түркі- оғыз текті
ұлыстар негізінде қалыптасқан ортак тіл, дәстүр, терретория. менталитеттегі байырғы
этностың қайтадан «қазақ» деген жаңа атпен тарих сахнасына шыққан кезі. Яғни,
бұрыннан әртүрлі аталып келген этнос (сақ, гұн, үйсін, түрік, оғыз, түркеш, қыпшақ,
т.б.) жаңа этногенес не болды. Жаңадан
пайда болған «қазақ» этнониміне байланысты, олардың мемлекеті «Қазақ хандығы»
деп аталды. Жана атауға және жаңа статусқа ие болды. Демек, XV ғасырдың
алпысыншы жылдарында-ақ, Қазақ хандығы ұлттық құрамы, аумақтық тұтастығы,
мемлекеттік басқару жүйесі, сондай-ак ішкі-сыртқы саясаты жағынан қалыптасқан
мемлекет ретінде өмір сүріп тұрды. Әрине, оған қазіргі таңдағы халықаралық
қатынастар жүйесіндегі «мемлекет» өлшемімен қарауға болмайтын. Оның үстіне,
«мемлекет» деген ұғымның өзі тарихи мәнге ие. Оган ұданы даму, кемелдену
негізіндегі тарихи үдеріс ретінде қарау керек Өйткені, Қазақ хандығы құрылған XV
ғасырда дуние жүзіндегі барлық елдер, яғни мемлекеттер біздің бүгінгі
ұғымымыздағы мемлекеттік өлшемге жауап бсере алмайтын. Демек, Қазақ хандығы
алғаш құрылған күннен бастап, сол кездегі Еуропа меи Азияның кез келген елімен тең
тұра алатын.
7. Мәтін мазмұны бойынша тұжырымдардың дұрысы
1. Қозыбасы - Жамбыл тауындағы шоқы
2. Қазақ хандығы XV ғасьірда қалыптасты
3. Қазақ халқының негізін түркі-оғыз текті ұлыстар кұрады
A) Бірінші мен үшінші
B) Біріннші мен екінші
C) Тек екінші
D) Екінші мен үшінші
Е) Үшеуі де дүрыс
8. мәтіннен 1 және 2-бөлігінің мазмұн жағынан сәйкестігін табыңыз
A) Қасиетті Мойынқұмның төл тарихы туралы айтылады.
B) «Қазақ» деген жана аттың тарих сахнасына шыққан кезі туралы айтылды.
C) Қазақ хандығының Еуропа, Азия елдерімен тең түсе алатынын айтады.
Д) Ежелден қазақ даласын мекендеп келе жатқан ұлыстар туралы сөз болады.
Е) Қазак хандығының алғаш құрылған жері туралы айтылады.
9. Мәтін мазмұнының реттілігі
1. Жэнібек пен Керей сұлтандардың Әбілқайыр ханнан бөлінуі
2. Жаңа этнонимнің пайда болуы
3. Алғаш ту тіккен жер
4. Қозыбасы атауы
А) 3,4,2,1
В) 1.3,4,2
С) 1,2, 3,4
Д) 4,2,1,3
Е) 2.4.3,1
10. Мәтіннің қазақ елінің жаңа атауға жаңа статусқа ие болғандығы туралы
айтылатын бөлігі
А) 1
В) 3
С) 5
Д) 4
Е) 2
11. Мәтінде жауабы жоқ сұрақты табыңыз
A) Қазақ хандығының құрылған жері туралы кімнің еңбегінде айтылған?
B) «Қозыбасы» атауынын этимологиялық магынасы кандай?
C) Алғашқы қазақ хандығын кімдер құрды?
Д) Қазақ хандығы қай ғасырда қалыптасқан мемлекет болып емір сүрді?
Е) Қазақ хандыгының 550 жылдық мерейтойы қашан, қайда тойланды?
12. Мәтінде кездесетін Баласагұн, Меркі, Суяб калаларына байланысты
ңұсқаны көрсетіңіз
А) Батыс Түрік қағандығының саяси ортадығы болған.
B) Мойынқұм ауданындағы Жамбыл тауында орналасқан.
C) Қозыбасы аймагында қоныстанған.
Д) Батыс Моғолстан, Шу, Талас озендсрі бойында орналасқан.

11


Е) Еуропа мен Азияның кез келген елімен теңдесе алады.
4- мэтін
Қарт пен тапқыр жігіт
Бір күні бір қарт адам шаһарға барып, қайтып келе жатса оны бір жас жігіт қуып жетеді.
Ол келе жатып:
- Ата, жолды қыскдртайық,- дейді.
Қарт:
- Жол калай қысқарады?- дейді.
Жігіт:
- Жолдың қысқаруы оңай, екеуіміз бірімізді-біріміз, кезек-кезек арқаласақ болғаны, -
дейді. Шал ішінен:
- Япырым-ай, мынау бір кесапатты адам болмаса игі еді? Мені қалай арқалайды? Өзін
калай арқаламақшымын?- деп ойлап, жауап қайырмайды.
Мұнан кейін жігіт те үндемей келе жатады да, пісіп тұрған егінді көріп:
- Ата, мына егін сіздің елдікі ме? - дейді. Қарт:
- Иә, - дейді. Жігіт:
- Олай болганда, бұл желініп қойған егін бе, желінбеген егін бе?- дейді.
Қарт тағы да бетіне бажырайып қарап қояды да: «Япырым-ай, мынаның
бір сөзінен бір сөзі сорақы болды-ау! Бұл не айтқаны?» - ден ойлайды.
Жолда бір елге кездеседі. Бұп елдің адамдары дүниеден өткен кісіні жерлеуге апара
жатыр екен. Жігіт:
- Ата, мына кісі өлген бе, өлмеген бе? - деп сұрайды. Қарт шыдай алмай:
- Өлмесе жерлемейді ғой! - деп жігіттің бетін қайырып тастайды. Жігіт үндемейді.
Олар қабірге бірге барады. Шыққаннан кейін:
- Ата, әлгі кісі өлмеген екен, - дейді. «Я, қүдай, жерленген адам калай тірі болады?»,-
дейді қарт ішінен.
Күн кеш болады, екеуі қарттың үйіне келеді. Қонағын уйіне кіргізеді де, қызын
шақырып алып:
- Шырағым, үйге бір жігіт келді, мейман ет! Бірақ сүйкімсіз мінезі бар. Сөзінде
кесапаты зор адам, - дейді. Қыз қонақпен сөйлесіп көрсе, сөзі магыналы екен. Қыз:
«Япыр-ау, әкемнің айтқаны осы кісі ма екен?» - деген ой.мен әкесіне келеді де:
- Әке, сізбен неше кісі келді? - дейді.
Әкесі:
- Жалғыз, - дейді.
Қыз:
- Онда сөзінде кесапаты зор деген адамыңыз осы болса, мұнан қандай кесапат
көрдініз? - дейді.
Қарт:
- Ойбай-ау, оның сөйлеген сөзінде кесапатсыз бір сөз жоқ. Әуелі ол: «Жол
кысқартайық», - деді. Мен: «Жол калай қысқарады?» - деп едім. Ол: «Бірімізді-біріміз
кезек арқалап отырайық», - деді. Мұнысы былай тұрсын. Орылмаған егінді көріп: «Ата,
мына егін желініп қойган ба, желінбеген бе?» - деп сұрады. «Орылмай тұрған егінді кім
жеп қояды?» - дедім мен. Бұл
мұнымен тұрсын. Бір ауылдан қаза тапқан кісіні көріп: «Ата, мына кісі өлген бе,
өлмеген бе?» - дейді. Онан шығып келе жатыр едік: «Ата, жанагы адам өлмеген екен», -
деді. Міне, мен оның осындай төрт кесапатты сөзін естідім, - дейді.
Сонда қыз тұрып:
- Әке, бұл сөздер зор магыналы сөздер ғой. Сіз оның айткан сөзіне түсінбеген екснсіз.
Онын бірінші айтқаны. «Кезекпе-кезек әңгіме айтып отырайық, жол қысқарсын»,--
дегені. Екіншісі: «Егін байдікі ме, кедейдікі ме?» - дегені. Байдікі болса - өз көлігімен,
кісі жалдап жыртып, өз тұқымын себеді, өнімін ертен өзі алады, желінбеген болып
саналады. Кедейдікі болса, ол сорлы тұқымды несиеге сатып алады, жерді көлік жалдап
жыртады, түскен өнімі борыштан аспайды. Сондықтан ол шикідей жеп қойғанмен
бірдей болады. Үшіншісі: «Баласы бар ма?» - дегені. Балаларын көрген ол: «Өлмеген
адам екен»,- дегенді айтқан. Сіз ол жұмбагын шеше алмаған екенсіз, - деген соң, карт

12


қателігін мойындап. жігіттің қолын алып:
- Мен сенін айтқан сездеріңе түсіне алмай. ішімнен саган қатты ренжіп едім. Олай
емес. сен ақылды жігіт екенсің, - ден, қызын соған беріпті.
13. «Ащы еңбекке - тұщы нан» деген
мақал мазмұнымен сәйкес келетін
жас жігіттің «кесапатты сөзі»
A) Үшінші «кесапатты сез»
B) Тортінші «кесапатты сөз»
С) Екііппі «кссапатты сөз»
D) Барлық «кесапатты соз»
Е) Бірінші «кесапатты сөз»
14. Мәтін бойынша жігіттін «жол
қысқартайық» деген сөзінің
мағынасы
А) Тынығып, демалу
В) Бір-бірімен әңгімелесу
C) Бір-бірін қонақ ету
Д) Бір-бірін арқалау
Е) Қасқа жолмен жүру
15. Жігіт айтқан «кесапатты торт сездің» төртіншісінің мазмұнын анықтайтын
мақал
A) Ескі дос келгенде, жана достың көзінен жас шыгады
В) Бала - артта қалган із, Бақыт - ұзатылған қыз
С) Жарлынын аузы аққа тисе, мұрыны канайды
D) Қонақ қойдан да жуас, май берсе де жей береді
Е) Үйіңе келгенде, үндей өкпеңді айтпа
16 Мәтіндегі жігіт пен карияның іс-
әрекетіне қатысты нұска
А) Жолаушыны жол сынайды
B) Жер тозса - тақыр, ер тозса - пақыр
C) Көңілсіз жұмыс - өнімсіз
Д) Қысқа жіп күрмеуге келмейді
Е) Сабакты ине сәтімен
18.Байдың егініне сипаттама
А) Көлікті жалға алып жыртатын егін
В) Желінбеген егін
C) Тұқымы карызға алынған егін
Д) Борышты етеуге берілетін егін
Е) Жалға алған жерге егілетін егін
17.Жігіттің «Өлмеген адам екен»
деген сөзінің мәні
A) Туысы жоқ адам екен
B) Жора-жолдасы көп адам екен
С) Баласы жоқ адам екен
Д) Артында тұяқ калган адам
Е) Ауылдастары көп екен
19. Қарияның «жігіттің сүйкімсіз
мінезі бар» деуінің себебі
А) Жас жігіт болғандықтан
В) Жігітті жақтырмағандықтан
С) Әңгімесін түсінбегендіктен
Д) Қонақ қылғысы келмегендіктен
Е) Қызын сақтандырғандықтан

20. Қарияның жігіт туралы ойын озгерткен жағдай
A) Шаһар жолының ұзақтығы
B) Қазақтың қонақжайлылығы
C) Қызының ақылдылығы
D) Жігітгің көңілділігі
Е) Қызының өтініші

1124 нұсқа
1-мәтін
Мінез
Мінез - саналы әмір жүйесінде нәзік болмыспен қабаттас дарыған. адамның табиғи
қалпы, сыр-сипат, іс-әрекет, бет-әлпеті ерекшеліктерінің психологиялық жиынтығы.
Коркем мінез - адамның эстетикалық-этикалық сәні мен мәні. Бұл ретте әдептілік. ұят,
намыс сияқты ерекше қасиеттерді атаған жөн.
Кез келген адамды бір көргенде-ақ оның көзі, қасы, беті, құлақ-мұрны, дене бітімі саған
әр қилы әсер етеді. Онымен танысып, әңгімелесіп. араласып кетпей тұрып-ақ, ол
кандай адам, сол жөнінде өзіндік пікір де қалыптастырып үлгересін. Бұл - адамды
адамның сыртқы келбеті аркылы-ақ танып, білу қасиеті. Содан, әлдекімді бір көргенде-
ақ: «Әдемі киінуді ұнататын сәнқой екен», «Күлкісі қандай жасанды». - деп те жатамыз.
Әйтеуір. адамның сыртқы келбеті не суйсіндіреді, не жагымсыз әсер калдырады, тіпті,
таң-тамаша да қалдырады.
1. Мәтіндегі адам мінезіне коркемдік ұялататын қасиет
A) Әдептілік
B) Алғырлық
C) Адалдық
D) Білімділік
Е) Еңбекқорлық
2. Мәтін мазмұнына сай мақал

13


A) Сырлы аяқтың сыры кетсе де, сыны кетпейді.
B) Көз көрсетеді, ой танытады.
C) Жақсы болсан - жакын көп.
D) Талапты ерге нұр жауар,
Е) Киім пішсен кен піш, тарылтуы онай.
2-мәтін
Марс ғаламшары туралы қызыкты деректер
Марс — Күннен алыстығы жөнінен төртінші ғаламшар саналады. Ғаламшардың аты
ежелгі римдіктердің соғыс құдайы Марстың құрметіне қойылған. Оған себеп
жұлдыздың қан тустес қызыл болғандығы деп айтылады. Ғалымдардың ұсынған
болжамы бойынша. мұндай түс ғаламшардың атмосферасында темір оксидінің оте көп
болуымен байланысты. Өз өсінен айналуы бойынша Марс шамамен Жермен бірдей
аиналым жасайды. Марстағы бір жыл Жердегі 687 тәулікпен пара-пар Марстың
диаметрі Жерден екі есе кіші болса, салмағы 9 есе жеңіл.
Марс Күн жүйесіндегі ең ірі тау массивіне ие. Оның ең үлкені - Олимп сөнген жанартауы
Марс бетінде Жердегі ең биік шың саналатын Эверестен бірнеше есе биік таулар
кездеседі.
Ертеректе Марста судың мөлшері біршама көп болса керек. Алайда ол кей беймәлім
кұбылыстарға байланысты жоқ болған. Оған дәлел - қазіргі кездегі ғаламшар бетінде
қалған өзендердің сағалары. Сондай-ақ, тек кана судың әрекет етуімен түзілетін
минералдардың табылуы.
Арнайы скафандрсыз Марс бетінде адам да, кез келген жануар да бір сәт те тіршілік
етіп тұра алмас еді. Ғаламшар бетіндегі қысымның төмендсгі соншалық, тірі жанның
қан құрамындағы оттегі газға айналып кете береді. Бұл дегеніміз адам 5-10 секундтың
ішінде жан тапсырады деген сөз. Марстагы тәуліктік орташа температурасы шамамен –
60
0
С құрайды. Марста азон қабатының болмауы себепті, Күн шыгыстан шыға
саласымсн ғаламшар беті адамды күйдіріп жіберетіндей радиация дозасын
қабылдайды.
3. Марста азон қабағының
болмауының адамдарға тигізер
зняны
A) Қан құрамын өзгертеді.
B) Дене қысымы төмендейді.
C) Үсітіп жібереді
Д) Күйдіріп жібереді
Е) Оттегі газға айналады.
5. Марстағы орташа тәуліктік
температура қанша болады?
A) -24°С
B) - 22,7°С
C) -60°С
D) -37°С
Е) - 687°С
4. Ғаламшардың қызыл түсті болуын
ғалымдар немен болжайды?
A) Озон қабатынын болмауы
B) Минералдардың табылуы
C) Өзен сағалары
D) Темір оксидінің көп болуы
Е) Тау массивіне ие болуы

6. Ертеде Марста судың кеп
болғанының дәлелі
A) Ғаламшарда озен сағаларының
болмауы
B) Судың әрекет етуімен түзілетін
минералдардын табылуы
C) Марста биік таулардын болуы
Д) Марста темір оксидінің кеп болуы
Е) Қысымнып өте төмендігі
3-мәтін
Ырыс пен берекет
Ертеде Бегайдар деген саудагер жігіт болыпты. Ойдан орып, қырдан қырып, табыс
тауыпты. Үйіне дуниені канша үйсе, ол согұрлым кеми береді екен. Байлығынын
берекесі болмапты. Бегайдардын үйлі-баранды көршісі бар екен. Оның мал дегенде
бес-алты ешкісі болады. Бірақ тұрмысы күннен күнге гүлдене береді. Бір күні Бегайдар
көршісінен:
- Әй, көршім, СЕНІҢ бала-шаган бар. Мал дегенде бес-алты тоқал ешкің гана бар. Бірақ
отбасың берскелі, қарның тоқ. Ал мен жалғыз тұрамын. Үй көрмей сауда жасап, мол
ақша табамын. Бірақ берекесі жоқ. Сыры неде? - деп сұрады.

14


Көршісі:
- Қаратаудың басында мың жасаган данышпан бар. Содан ақыл сұра, - деп жауап берді.
Беғайдар ертесіне дорбасын артынып, жолға шықты. Шаршап- шалдығып қеле жатып,
бір лашыкқа тап болды. ішіне кірсе, шал, кемпір және бір бойжеткен қыз бар екен.
Бегайдар сусын ішіп, дәм татқаннан кейін шалга жағдайын баяндады. Шал:
- Балам. данышпанға бара жатсаң, менің аманагымды ала кет. Үйде қызым бойжетіп
отыр. Соны қандай адамға берсем болады? - деді. Бегайдар:
- Жарайды. ақсақал, данышпанға тілегіңізді жеткізем, ден аттанып кетті. Тағы да
ұзақжол жүріп. шаршап-шалдығып, бір бәйтеректің түбіне келіп демалды. Сол кезде
бәйтерекке тіл бітіп:
- Әй, Беғайдар, данышпанга барсаң, сұра. Мен тамырымды тереңге жайдым, бірақ
бұтақтарым жеміс бермейді. Сыры неде екен? - деді. Бегайдар онын да аманатын
арқалап, жолға шығады. Бір қүні әрең дегенде данышпанға жетті. Данышпан:
- Иә, балам қандай мұратпен жүрсің? - деді. Бегайдар:
- Терлеп-тепшіп, аяғымнан тозып табыс табамын, бірак берекесі болмайды.
Көршімнін бес-алты ешкісі, көп бала-шағасы бар, табысы аз. Бірақ берекесі мол. Соның
сырын іздеп жүрмін. Жолда шал мен кемпірге, алып бәйтерекке жолыктым. Олардың
да тілегін әкелдім, - деп, жолда көрген- білгенін жеткізді. Данышпан басын шайқап:
- Ай, балам-ай, үйдің берекесі әйелдің алаканына жасырылған. Көршіңе береке
кіретіні акылды әйелі бар. Енді кейін қайт. Жолда кездескен байтеректің түбінде ат
басындай алтын көмілген. Соны қазып ал. Алтынды шал мен кемпірге беріп, қызын
сұра. Ақылды жар алсаң, берекең кіреді, - деді.
Бегайдар данышпанның айтқанын істеді. Бәйтеректің түбінен алтынды казып алды.
Оны қыздың қалыңмалына беріп, оған үйленді. Ұзамай отбасына береке кіріп, ырысы
түрақтайды. Осылайша. әйелі екеуі барша мұратына жетіпті.
7. Әңгіменің түйіні
A) Бас екеу болмай, мал төртеу
болмайды.
B) Ерте тұрған әйелдің бір ісі артық.
C) Ырыс алды — ынтымақ.
Д) Енбексіз тапкан мал есепсіз кетеді.
Е) Ерте тұрган еркектің ырысы артық.
9. «ҮйдІң берекесі әйелдің алақанына
жасырылған» сөйлемінің магынасы
A) Әйел - қорғаушы, бақылаушы
B) Әйел - сыншы, бағалаушы
C) Әйел - уйлестіруші, үйдің қуты
Д) Әйел - әдемі, сұлу
Е) Әйел - үйретуші, тәлімгер
11. Бәйтеректің жеміс бермеуінің
сыры
A) Ағаш кәрі болғандықтан
B) Тамыры тереңде болғандықган
C) Түбіндегі алтын өсірмегендіктен
Д) Ауа райы қолайсыз болғандықтан
Е) Суға тапшы болғандықтан
8. Корші уйдің берекесінін сыры
A) Ақылды әйелінде
B) Бала-шагасында
C) Бес-алты ешкісіндс
Д) Мол табысында
Е) Қоңырқай тұрмысында

10. Қыздың ата-анасына берілген
нәрсе
A) Қалыңмал
B) Мал-мүлік
C) Күміс
Д) Бес-алты ешкі
Е) Жеміс ағашы
12. Мәтін мазмұнының реттілігі
1, Данышпан ақылы
2, Көршісінің кеңесі
3. Бәйтеректің өтініші
4. Лашықтағы әңгіме
A) 3,4. 1,2
B) 2.4. 3, I
C) 2, 3,4. 1
Д) 4, 1,2,3
Е) 1,2.3,4
4-мәтін
Қарт пен тапкыр жігіт
Бір күні бір қарт адам шаһарға барып, қайтып келе жатса оны бір жас жігіт қуып жетеді.
Ол келе жатып:
- Ата, жолды қыскдртайық,- дейді.
Қарт:

15


- Жол калай қысқарады?- дейді.
Жігіт:
- Жолдың қысқаруы оңай, екеуіміз бірімізді-біріміз, кезек-кезек арқаласақ болғаны, -
дейді. Шал ішінен:
- Япырым-ай, мынау бір кесапатты адам болмаса игі еді? Мені қалай арқалайды? Өзін
калай арқаламақшымын?- деп ойлап, жауап қайырмайды.
Мұнан кейін жігіт те үндемей келе жатады да, пісіп тұрған егінді көріп:
- Ата, мына егін сіздің елдікі ме? - дейді. Қарт:
- Иә, - дейді. Жігіт:
- Олай болганда, бұл желініп қойған егін бе, желінбеген егін бе?- дейді.
Қарт тағы да бетіне бажырайып қарап қояды да: «Япырым-ай, мынаның
бір сөзінен бір сөзі сорақы болды-ау! Бұл не айтқаны?» - ден ойлайды.
Жолда бір елге кездеседі. Бұп елдің адамдары дүниеден өткен кісіні жерлеуге апара
жатыр екен. Жігіт:
- Ата, мына кісі өлген бе, өлмеген бе? - деп сұрайды. Қарт шыдай алмай:
- Өлмесе жерлемейді ғой! - деп жігіттің бетін қайырып тастайды. Жігіт үндемейді.
Олар қабірге бірге барады. Шыққаннан кейін:
- Ата, әлгі кісі өлмеген екен, - дейді. «Я, қүдай, жерленген адам калай тірі болады?»,-
дейді қарт ішінен.
Күн кеш болады, екеуі қарттың үйіне келеді. Қонағын уйіне кіргізеді де, қызын
шақырып алып:
- Шырағым, үйге бір жігіт келді, мейман ет! Бірақ сүйкімсіз мінезі бар. Сөзінде
кесапаты зор адам, - дейді. Қыз қонақпен сөйлесіп көрсе, сөзі магыналы екен. Қыз:
«Япыр-ау, әкемнің айтқаны осы кісі ма екен?» - деген ой.мен әкесіне келеді де:
- Әке, сізбен неше кісі келді? - дейді.
Әкесі:
- Жалғыз, - дейді.
Қыз:
- Онда сөзінде кесапаты зор деген адамыңыз осы болса, мұнан қандай кесапат
көрдініз? - дейді.
Қарт:
- Ойбай-ау, оның сөйлеген сөзінде кесапатсыз бір сөз жоқ. Әуелі ол: «Жол
кысқартайық», - деді. Мен: «Жол калай қысқарады?» - деп едім. Ол: «Бірімізді-біріміз
кезек арқалап отырайық», - деді. Мұнысы былай тұрсын. Орылмаған егінді көріп: «Ата,
мына егін желініп қойган ба, желінбеген бе?» - деп сұрады. «Орылмай тұрған егінді кім
жеп қояды?» - дедім мен. Бұл
мұнымен тұрсын. Бір ауылдан қаза тапқан кісіні көріп: «Ата, мына кісі өлген бе,
өлмеген бе?» - дейді. Онан шығып келе жатыр едік: «Ата, жанагы адам өлмеген екен», -
деді. Міне, мен оның осындай төрт кесапатты сөзін естідім, - дейді.
Сонда қыз тұрып:
- Әке, бұл сөздер зор магыналы сөздер ғой. Сіз оның айткан сөзіне түсінбеген екснсіз.
Онын бірінші айтқаны. «Кезекпе-кезек әңгіме айтып отырайық, жол қысқарсын»,--
дегені. Екіншісі: «Егін байдікі ме, кедейдікі ме?» - дегені. Байдікі болса - өз көлігімен,
кісі жалдап жыртып, өз тұқымын себеді, өнімін ертен өзі алады, желінбеген болып
саналады. Кедейдікі болса, ол сорлы тұқымды несиеге сатып алады, жерді көлік жалдап
жыртады, түскен өнімі борыштан аспайды. Сондықтан ол шикідей жеп қойғанмен
бірдей болады. Үшіншісі: «Баласы бар ма?» - дегені. Балаларын көрген ол: «Өлмеген
адам екен»,- дегенді айтқан. Сіз ол жұмбагын шеше алмаған екенсіз, - деген соң, карт
қателігін мойындап. жігіттің қолын алып:
- Мен сенін айтқан сездеріңе түсіне алмай. ішімнен саган қатты ренжіп едім. Олай
емес. сен ақылды жігіт екенсің, - ден, қызын соған беріпті.
13. Мәтіндегі жігіт пен қарияның іс-әрекетіне қатысты нұсқа
A) Жер тозса - тақыр, ер тозса - пақыр
B) Сабақты ине сәтімен
C) Көңілсіз жұмыс -өнімсіз
Д) Жолаушыны жол сынайды
Е) Қысқа жіп күрмеуге келмейді

16


14. Қарияның жігіт туралы ойын
өзгерткен жагдай
A) Қызының ақылдылыгы
B) Шаһар жолының ұзактығы
C) Қазақтың қонақжайлылығы
Д) Қызының өтініші
Е) Жігіттің көңілділігі
15. «Ащы енбекке тұщы нан» деген
мақал мазмұнымен сәйкес келетін
жас жігіттің «кесапатты сөзі»
A) Төртінші «кесапатты сөз»
B) Үшінші «кесапатты сөз»
C) Барлық «кесалатты сөз»
Д) Бірінші «кесапатты сөз»
Е) Екінші «кесапатты сөз»
16. Жігіт айткан «кесапатты төрт сөздің» тортіншісінің мазмұнын анықтайтын
мақал
A) Қонақ койдан да жуас, май берсе де жей береді
B) Жарлының аузы аққа тисе, мұрыны қанайды
C) Ескі дос келгенде, жаңа достың көзінен жас шыгады
Д) Үйіңе келгенде. үйдей окпеңді айтпа
Е) Бала - артта қалган із. Бақыт - ұзатылған қыз
17. Мәтін бойынша жігіттің «жол
қысқартайық» деген сөзінің
мағынасы
A)Тынығып, демалу
B)Бір-бірін арқалау
C)Басқа жолмен журу
Д)Бір-бірімен әигімелесу
Е) Бір-бірін конақ ету
19.Жігіттің «Өлмеген адам екен»
деген созінің мәні
A)Ауылдастары көп екен
B) Туысы жок адам екен
C) Баласы жоқ адам екен
Д)Жора-жолдасы көп адам екен
Е)Артында тұяқ қалған адам
18.Қариянын «жігіттің суйкімсіз
мінезі бар» деуінің себебі
A)Қызын сақгандырғандықтан
B) Жас жігіт болғандықтан
C) Әңгімесін түсінбегендіктен
Д) Қонақ қылгысы келмегендіктен
Е) Жігітті жақтырмагандықган

20.Байдың егініне сипаттама
A) Жалга алган жерге егілетін егін
B) Борышты өтеуге берілетін егін
C) Көлікті жалга алып жыртатын егін
Д)Тұқымы карызға алынған егін
Е) Желінбеген егін

1126 нұсқа
1-мәтін
Бір үзім нан
Подъезден шыққан кішкентай қыз қолындағы жұқа дорбаны әрең көтеріп, қоқыс
жәшігіне әкелді де, аудара салды. Жапырақтай-жапырақтай кесІлген, жартылай
желінген аппақ нандар!
Мұны көзі шалып қалган Ғаббас қария:
- Әй, балам-ау, обал емес пе? - дегенше қыз подъезд есігіне зып беріл кіріп кстгі.
Нұржан мектептен қайтып келе жатқан. Корші қарияның рсижіп, басын шайқап
отырғаиын коріп:
- Ата, кімге ренжіп отырсыз? -деп сұрады.
- Е-ей, балам-ай! Біреу тойып секіреді, біреу тоңып секіреді. Сонау сұрапыл Ұлы Отан
соғысы жылдары біз он-он бір жастағы бала едік. Қарнымыз тойып тамақ та ішпейміз.
Нанды мөлшерлеп береді. Жегіміз кеп, тәбетіміз тартып тұрса да сұрамаймыз... Қазір
ше? Нанды қадірлемейміз. Қатып қалса, қоқыс жәшігіне әкеп тастаймыз. Ысырапқа жол
беріп, аяқасты етеміз. Олай жасауға болмайды,
1. Әңгіменің дұрыс реті
1. Кішкентай қыз
2. Нан үзімдері
3. Нұржан
4. Ғаббас қария
5. Естелік
А) 4,5,1,2,3
B) 2,3.4,5,1
C) 1,2,4,3.5
Д) 1,2,3,4,5
Е) 3.4,5,1,2

17


2. Қарияны ренжіткен жағдай
A) Жастардың ысырапқа жол беруі
B) Қыздың қарт адамга көңіл бөлмеуі
C) Сұрапыл соғыстың есіне түсуі

Д) Заманның, уақыттың өзгергендігі
Е) Нанды мөлшерлеп бергені

2- мәтін
1. Перзенттің шыр етіп дуниеге келуі туған ата-анасының қуанышы ғана емес, бүкіл
ауылдың қуанышы болып есептеледі. Міне, осы күндері «шілдехана», «шілде той»,
«шілдехана күзет» өткізіледі. Тойға жиналғандар сәбиге ізгі тілектерін білдірісіп, ән
айтып, ойын ойнап, көңіл кетереді.
2. Шілдехананы Жетісу өңірінде «шілде кузету» деп атайды, Әдетте, шілдеханаға ауыл
үлкендері катыспайды. Жаңа туған нәрестені әр түрлі жын- шайтан, перілердің
салқынынан қорғап, күзету - халық сенімі бойынша тек жастардың міндеті болған.
Ерте заманда бесіктегі нәрестені күзету Ұмай анаға жүктелген. «Жаңа туған баланы
алғашқы күндері шырақ жағып күзетпесе, оны перілер әкетіп, орнына басқа бала
тастап кетеді» деген сенім болған, Осы сенімнің сілемі казак арасында соңгы уақытқа
дейін сақталган. Шырақ жағып күзету - соның бір түрІ.
3. Немерелі болған әже сүйінші сұратып, жас балаларын жан-жаққа жібертеді. Суйінші
сұраушылар «Кім туды?» деген сұраққа ұл болса - «тізгін ұстар», «күл шашар», «ноқта
жетектер», ал қыз болса - «қырық жеті» деген сияқты тұспал сөздермен жауап қатады.
Сүйіншіге ағайын-туыстары мал атап, кейбіреулер ақшалай-заттай сый-сияпат беріп,
әйтеуір қолын бос қайтармайды. Бөпелі болған қуанышты отауға ізгі ниеттерін
білдіруге келген ауыл адамдары «Бауы берік болсын!» деп, жылы лебіз, жақсы
тілектерін айтады.
4. Жаңа туған нәрестенің той-томалағында жүрген әйелдер бөпені көрсетіп,
келушілерден көрімдік алады. Қутты болсын айтып келгендер: «Тіпә, тіпә! Тіл- көзім
тасқа, өзі жаман бала екен!»-деп түкірген болады.
5. «Туғанда дүние есігін ашады өлең» деп ұлы Абай айтқандай, қазақта ән- жырсыз
өтетін мереке, куанышты күндер жоқ. Тойда жастар суырып салып өлең айтып, сөз
қағыстырады.
3. Халықтың ескі наным-сенімі мәтіннің кай бөлігінде сөз болады?
A) Бірінші
B) Бесінші
C) Тортінші
Д) Екінші
Е) Үшінші
4. Құтты болсын айтып келгендердің: «Тіпә, тіпә! Тіл-көзім тасқа, өзі жаман бала
екен!» деуінің мәнісі
A) Ел ішінде сәбиді еркелетудің сондай салты қалыптасқан
B) Балага коз тимесін деген ниет көрінісі
C) Баланың түр-тұлгасына қарата айтады
Д) Баланың дені сау болып өссін деген ниет
Е) Нәрестеге көңілі толмағандықтан
5. Бірінші және бесінші азатжолдардың мазмұндық ұқсастығы
A) Қуаныштың он мен жыр арқылы тойлануы
B) Тіл-көзден сақтау ырымдары
C) Шілдехананың әр өңірдегі ерекшеліктері
Д) Ескі наным-сенімдердің сақталуы
Е) Немерелі болған әже қуанышы
6. Суйінші сұраушылар қыз бала дуниеге келгенін жұртқа қалай жеткізген?
A) «Ноқта жетісктер» деген сөз арқылы
B) «Тізгін ұстар» деген сөз арқылы
C) «Күл шашар» деген сөз арқылы
Д) «Қырық жеті» деген сөз арқылы
Е) «Ат ұстар» деген сөз арқылы
3- мәтін
Ырыс пен берекет
Ертеде Бегайдар деген саудагер жігіт болыпты. Ойдан орып, қырдан қырып, табыс
тауыпты. Үйіне дуниені канша үйсе, ол согұрлым кеми береді екен. Байлығынын

18


берекесі болмапты. Бегайдардын үйлі-баранды көршісі бар екен. Оның мал дегенде
бес-алты ешкісі болады. Бірақ тұрмысы күннен күнге гүлдене береді. Бір күні Бегайдар
көршісінен:
- Әй, көршім, СЕНІҢ бала-шаган бар. Мал дегенде бес-алты тоқал ешкің гана бар. Бірақ
отбасың берскелі, қарның тоқ. Ал мен жалғыз тұрамын. Үй көрмей сауда жасап, мол
ақша табамын. Бірақ берекесі жоқ. Сыры неде? - деп сұрады.
Көршісі:
- Қаратаудың басында мың жасаган данышпан бар. Содан ақыл сұра, - деп жауап берді.
Беғайдар ертесіне дорбасын артынып, жолға шықты. Шаршап- шалдығып қеле жатып,
бір лашыкқа тап болды. ішіне кірсе, шал, кемпір және бір бойжеткен қыз бар екен.
Бегайдар сусын ішіп, дәм татқаннан кейін шалга жағдайын баяндады. Шал:
- Балам. данышпанға бара жатсаң, менің аманагымды ала кет. Үйде қызым бойжетіп
отыр. Соны қандай адамға берсем болады? - деді. Бегайдар:
- Жарайды. ақсақал, данышпанға тілегіңізді жеткізем, ден аттанып кетті. Тағы да
ұзақжол жүріп. шаршап-шалдығып, бір бәйтеректің түбіне келіп демалды. Сол кезде
бәйтерекке тіл бітіп:
- Әй, Беғайдар, данышпанга барсаң, сұра. Мен тамырымды тереңге жайдым, бірақ
бұтақтарым жеміс бермейді. Сыры неде екен? - деді. Бегайдар онын да аманатын
арқалап, жолға шығады. Бір қүні әрең дегенде данышпанға жетті. Данышпан:
- Иә, балам қандай мұратпен жүрсің? - деді. Бегайдар:
- Терлеп-тепшіп, аяғымнан тозып табыс табамын, бірак берекесі болмайды.
Көршімнін бес-алты ешкісі, көп бала-шағасы бар, табысы аз. Бірақ берекесі мол. Соның
сырын іздеп жүрмін. Жолда шал мен кемпірге, алып бәйтерекке жолыктым. Олардың
да тілегін әкелдім, - деп, жолда көрген- білгенін жеткізді. Данышпан басын шайқап:
- Ай, балам-ай, үйдің берекесі әйелдің алаканына жасырылған. Көршіңе береке
кіретіні акылды әйелі бар. Енді кейін қайт. Жолда кездескен байтеректің түбінде ат
басындай алтын көмілген. Соны қазып ал. Алтынды шал мен кемпірге беріп, қызын
сұра. Ақылды жар алсаң, берекең кіреді, - деді.
Бегайдар данышпанның айтқанын істеді. Бәйтеректің түбінен алтынды казып алды.
Оны қыздың қалыңмалына беріп, оған үйленді. Ұзамай отбасына береке кіріп, ырысы
түрақтайды. Осылайша. әйелі екеуі барша мұратына жетіпті.
7. «Үйдің берекесі әйелдІң алақанына
жасырылған» сейлемінің магынасы
A) Әйел - үйлестіруші, үйдің кұты
B) Әйел - сыншы, бағалаушы
C) Әйел - әдемі, сұлу
Д) Әйел - үйретуші, тәлімгер
Е) Әйел - қорғаушы, бақылаушы
9. Мәтін мазмұнының реттілігі
1. Данышнан ақылы
2. Көршісінің кеңесі
3. Бәйтеректің өтініші
4. Лашыктағы әңгіме
A) 4, 1,2,3
B) 2, 3,4,1
C) 3, 4, 1,2
Д)2, 4,3, 1
Е) 1,2,3,4
8. Қыздын ата-анасына берілген
нәрсе
A) Күміс
B) Жеміс ағашы
C) Мал-мүлік
Д) Бес-алты ешкі
Е) Қалыңмал

10. Бәйтеректің жеміс бермеуінің
сыры
A) Суғатапшы болғандықтан
B) Ауа райы колайсыз болғандыктан
C) Түбіндегі алтын өсірмегендіктен
Д) Ағаш кәрі болғандықтан
Е) Тамыры теріңде болғандықтан

11. Көрші үндің берекесінің сыры
A) Мол табысында
B) Ақылды әйелінде
C) Бес-алты ешкісінде
Д) Қоңырқай тұрмысында
Е) Бала-шағасында
12. Әңгіменің түйіні
A) Ерте түрган әйелдің бір ісі артық.
B) Бас екеу болмай, мал төртеу болмайды.
C) Еңбексіз талқан мал есепсіз кетеді.
Д) Ырыс алды - мнтымақ
Е) Ерте тұрған еркектің ырысы артық.

19


4- мәтін
1. 1465-1470 жылдар - хандықтың құрылған емес, нығанған уақыты, халықтың ез
тәуелсіздігін жариялаған емес, көрші жұрттарға біржола танылған мезгілі. Түптеп
келгенде, мұның бәрі қазақ тарихыиың бастауын мүмкін болғанынша кейіндету
талабының бір көрінісі ғана. Қазақ хандыгының құрылуы жөнінде бірден-бір дерек
«Тарих-и Рашиди» еңбегіне сүненетін болсақ, Қаззқ хандыгыныц негізін қалаушылар
Кереіі мен Жэнібек хан Шибан эулетінен шыққан Әбілқаііыр ханмен жауласуынан
кейін оның бнлігінсн бас тартып, Шу езенінің бойындағы Қозыбасы дсйтін қоныста
дербес Қазақ хандығының туын көтереді. Алғаш туымыз тігілгсн Қозыбасы жері - ХІУ-
ХҮ ғасыр басында емір сүрген Моғолсган мсмлскетінін батыс бөлігіндегі аумақ.
Қозыбасы атауының түп мағынасы төңірегіндегі жоталардан оқшау тұрган ҚОЗЫІІЫҢ
басындай гана жұмыр, аласа шоқы төбені білдірсе керек.
2. Қазақ хандығы құрылғанда алдымен Керей ақ киізгс отырғызылыи, хан кетеріліпті.
Керейдің нақгы қай жылы қайтыс болғаны бслгісіз. Одан соң Жэнібек хан эмір
жүрғізсді. Сірэ, қазак жұртының Әбілқайырды женіп, біржола іргеленуі Жэнібек
тұсында болса керек, жана хандықгын өзіндік кұрылымы мен заң жүйесі де осы
Жэнібек заманында жөнге түскен сияқты. Жэнібектің қазақ тарихындағы айрықша
тұлға сксндігінің бір бслгісі - оның халық санасында эулиеге пара-пар, ақылды эрі
эділетті эмірші ретінде танылуы, Ол ұлтгық тарнхымызда жай ғана Жәнібек хан деп
аталмайды, Әз-Жэнібек хан деп аталады.
3. Әз-Жәнібек — қазақ жұртының іргесін бекітіп, ордасын орнықгырған ұлы хан ғана
емес, сол халықгың бар иғілігіне ұйытқы болган асылы, ұлы әулеттің де негізін
салушы. Қазақ Ордасының құдіретті эміршілсрі, қазақ халқының ұлы перзентгері
Қасым хан, Хақ-Назар хан, Әз-Тәуке хан, Абылай хан, Кенесары хан, ұлы ғалымдарымыз
Шоқан, қайраткер Әлихан Бөкейханоатар - осы эулие Әз-Жэиібек хаиның тікелей
ұрпақгары.
4. Тұғырлы көк байрағымызды аспанда желбіретіп ұстау енді келешегі кемел, білімді
болашақ ұрпақтың еншісінде. Бүкіл дүнне жүзі халықтары бүгінгі күнде қазақ халқын
картадан ғана емес, оны жер байлығы мен экономикасы дамыған алдыңғы қатарлы
мсмлскеттсрдің санатынан керуі - Елбасымыздың көреген саясатының жемісі. Сонау
Қасым хан негіздегсн «Қасым ханның қасқа жолы», «Есім ханның ескі жолы» жэне
Епбасы салған сындарлы сара жолмен жүріп келс жатқан слімізде «Қазақстан - 2030»
стратегиясының бүгінгі күндс мерзімінен бұрыи орындалуы, 2010 жылы ЕҚЫҰ-ға
төрағалық етуі, Әлемдік діндер ұйымының конференцнясының, 2010 жылы Қысқы
Азняда ойындарының, ЕХРО-2017 көрмесінің етуі қазақ халқының дүнне жузі
алдындағы бірлігі жарасқан, толераптты мемлскст екенін дәлелдеді.
5. Мәңгілік Ел - елдің біріктіруші күші, сшқашан таусылмас қуат кезі. Ол «Қазақстан-
2050» стратегиясының ғана емес, XXI ғасырдағы Қазақстан мемлекетінің мызғымас
идеялық тұғыры! Жаңа Қазақстандық патриотизм дегеніміздін өзі - Мәңгілік Ел! Ол —
барша Қазақстан қоғамының осындай ұлы құндылығы. Өткен тарихымызға тағзым да,
бүгінгі бақытымызға мақганыш та гүлденген келеіпекке сенім де «Мэңгілік Ел» дегеи
құдірстті ұғымға сыйып тұр.
13. Өткен тарихымызға тағзым,
бүгінгі бақытымызға мақтаныш
білдіру идеясы
A) «Қасым ханның қасқа жолы»
B) «Қазақстан-2050»
C) «ЕХРО-2017»
Д) «Қазақстан - 2030 стратегиясы»
Е) «Мәңгілік Ел

15. Мәтіндегі ойга сай мақалды анықтаңыз.
A) Кергені жақсы көш бастар.
B) Ел ерімен, ер елімен мықты.
14. Қозыбасы атауының түп
мағынасы
A) Қозының басындай ғана төбені
білдірсе керек.
B) Қозы көш жерден көрінгендіктен
C) Қозы өрбіткен жер болса керек.
Д) Қозының жайылым орынын білдірсе
керек.
Е) Қой қоздаған аласа шоқы болса
керек.

20


C) Хан қарашасыз болмас,Дау арашасыз болмас.
Д) Хан екі айтса, қадірі кетеді,Қараша екі айтса, ары кетеді.
Е) Ұят - елімен күшті.
16. 2010 жылы Қазақстанда Қысқы Азияда ойындарының етуі
A) Қазақстан климатының қысқы ойындарға қолайлы екендігін дәлелдейді.
B) Азия жерінің ұлан ғайыр екенін дәлелдейді.
C) Бірлігі жарасқан ұйымшыл, төзімді, толерантты мемлекет екснін дәлелдеді.
Д) Еліміздегі ескелең ұрпақтың салауатты өмір салтын қолдайтынын дәлелдейді.
Е) Елімізде еңбекқор жастардың көп екенін дәлелдейді.
17. Мәтін бойынша халық санасында
акылды әрі әділетті әмірші ретінде
таңбаланган хан
A) Кенесары хан
B) Әбілқайыр хан
C) Абылай хан
Д) Әз-Жәнібек хан
Е) Әз-Тәуке хан
19. Алашорда көсемі болған Әз-
Жәнібек ханның ұрпағы.
A) Шоқан Уәлиханов
B) Әлихан Бекейхаиов
C) Абылай хан
Д) Хақ-Назар хан
Е) Әз-Тәуке хан
18. Мәтін мазмұнына сай тақырып
А) Тәрбие басы -тал бесік.
B) Ел боламын десең, бесігіңді түзе!
C) Рухы мықты ұлтымның ұлы
жетістіктері.
Д) Тәуелсіздік тірегі - тіл.
Е) Күішті бірді, білімді мыңды жеңер.

20. Керей мен Жәнібек хандардың
тарихтағы орны
A) Отарлау саясатынан құтқарушылар
B) «Жеті жарғыны» енгізген хандар
C) Саяси бітімгерлер
Д) Соғыс әдіс-тәсілінің білгірлері
Е) Қазақ хандығынын негізін
калаушылар

1127 нұсқа
1-мәтін
Тасып жүргенім жоқ...
Сырым Нұралыға наразы болып жүргенде: «Аз бен көпті, ақ пен қараны, нашар мен
мыктыны теңгере алмадың, біреу біреуді шауып жеп жатыр, оны баскара алмадың», -
деп окпелепті. Нұралыға бір кез келгенде Сырым амандаспай жүре береді. Сонда
Нұралы:
- Батыр, қайырылтып сәлем бергің келмейді, тасып жүрсің-ау! - депті. Сонда Сырым:
Хан, тасып жүргенім жоқ, алты алаштың басын қоса алмай сасып журмін, - депті.
1. Сырым Нұралы ханның қандай
әрекетіне өкпелі?
A) Әділетсіздігіне
B) Өктемдігіне
C) Көпшілдігіне
Д) Тілінің кыршаңдыгына
Е) Қаталдыгына
2. Мәтінде қолданылмайтын қарама -
қарсы ұғымдар
A) Тату мен араз
B) Аз бен көп
C) Тасу-сасу
Д) Ақ пен қара
Е) Нашар мен мықты
2-мәтін
Ұрпақ заманынан озбаса
Мұрат ұнемі әкесінен нені болса, соны сұрайтын. Әкесі де оган өте ыждахатпен жауап
беретін. Бірде ол әкесінен:
- Әке, неге осы ат жүргенде аллыңғы аяқтары басқан ізінен артқы аяқтарының баскан
ізі асып түседі? - дсеп сұрады. Әкесі:
- Балам, ол солай. Алдыңғы аяқтары басқан ізден артқы аяқтары басқан ізі озып түсіп
отыратын қасиет тек жуйрік, бәйге аттарында ғана болады. Оны сен аңғарған екенсің
демек, сенен де бір ақылды адам шығар. Ол тағы: Бұрын шыққан құлақтан кейін
шыққан мүйіз озатынының да белгісі, - деді.
Бала:
- Бұрын шыққан құлактан кейін шыққан мүйізоза ма? Неғс?-деп сұрады әкесінсн.
Әкесі:

21


- Иә, балам. Мәселен, құлақ туа бітеді. Ал мүйіз болса малдың төлі туғанда болмайды.
Кейін, үлкейе келе, біртіндегі өсе келе кұлақтан да озып, ұзарып кетеді. Өзін қарашы,
ана ала тайыншаның туғанда мүйізі бар ма еді? Жоқ болатын. Ал құлағы ше? Құлагы
бар болатын. Бір айдан кейін мүйіз шыга бастады. Келер жылы мүйізі құлагынан
әлдеқайда ұзын болып өседі. Сен ақылдысын. Демек, Ақбақайдың артқы аяғы алдыңғы
аяғынан озып түскеніндей, ала тайыншаның туғанда жоқ мүйізінің туғанда бар
құлағынан асқанындай сен де үлкейгенде қатарыңнан озасың, балам. Олай етпесең,
сенің менен туған ұрпақ болғаның қане? Ұрпақ заманынан озбаса, қатарынан озбаганы
да. Мен сенің менен озғаныңды қалаймын, -деді әкесі.
3. Баланың әксіне қатысты сипаттама
A) Адал
B) Сымбатты
C) Еңбекқор
Д) Көңілді
Е) Сабырлы
4. Әкесінің «Үрпақ заманынан озбаса, қатарынан озбағаны да. Мен сенің менен
озғанымды қалаймын» деген сөзінің мағынасы
A) Өнер, білім таңдауда абай бол дегені.
B) Қатарынан қалмай оссін дегені
C) Денс бітімі экесінсн ірі болсын дегені.
Д) Барлық қырынан әкесінен де жақсы болып өссін дегені.
Е) Ақылы жасына сай болсын дегені.
5. Мәтіндегі әкенің соңғы сөзіне
қатысты мақал
А) Күш атасын танымас.
B) Тадайлымсн таласпа.
C) Жақсы бала - әкеге құт
Д) Тілі тәтті көнілі қатты
Е) Шешінген судан тайынбас.
6. Әкесі неге риза болды?
A) Баласының аттың сырын
білетіндігіне
B) Баласының білімпаздығына
C) Айтқан сөзін баласы жерге
тастамағанына
Д) Жаксы мысал тзбылганына
Е) Баласына орынды ақыл айтқанына
3-мәтін
Қазақ хандығының 550 жылдығы қарсаңында: Қазақ хандығы ту тіккен өңір
Осыдан бес жарым ғасыр бұрын Жәнібек пен Керей султандар Әбілқайыр ханнан
бөлініп, жүректерінде азаттық пен бостандықтың жалыным жанған елін ертіп, Батыс
Моголстаннын Шу мен Талас өзендері аралығындағы Қозыбасы аймағына
қоныстанды. Осындай тарихи оқиғаның бастауы болған бұл шежіреге толы өңірдің
тауы мен тасы, әрбір баскан жері аңызбен өткен қезеңдерден сыр шертеді
2. Мұхаммед Хайдар Дулатидін "Тарих-и Рашиди атты еңбегінде көрсетілген Керей мен
Әз Жәнібектің алғашкы хандық қүрып, ту тіккен жері -Шу бойындағы Қозыбасы. Ол
шоқы Мойынқұм ауданындағы Жамбыл тауында орналаскан. Шу өзенінің арнасы сол
кезде Қозыбасы биігіне жақын болыпты.
3. Қозыбасы, Қозыбашы - атауына келер болсақ, тарихи түп дерек көздеріндегі Қазақ
мемлекеті құрылган аймақ. Этимологиялық мағынасы қозының басындай ғана тау-
төбелі жерлерді білдіреді. Жетісу өңірінде бірнеше Қозыбасы бар. Мұхаммед Хайдар
Дулатидің «Тарих-и Рашиди» кітабында Қазақ хандыгының кұрылған жері - Шу бойы
мен Қозыбасыда деп айтылады. Шу бойы мен Қозыбасы тауы - тарихи-географиялық
тұрғыдан алғанда XIV- XV ғасырларда билік еткен Моғолстан мемлекетінің батыс
бөлігіндегі өңір. Бұл ерте заманнан бар жер атауы Қазақ хандығы осы Қозыбасыда
шаңырақ көтерген.
4. Көне тарихқа үңілсек, Талас пен Шу езендерінің аңғарлары ерте заманнан адам
баласының тұрағы - мекені болғандығын айғақтайтын белгілерге көптеп жолығамыз.
Тарихи дерек көздеріне үңілсек, Батыс Турік қағандығыігың бастапқы жері Іле, ІІІу
және Талас өнірлерін қамтыган. Батыс Түрік қағандығының саяси орталығы түрлі
мезгілде Шу өңіріндегі Суябта, Баласагұнда және Меркіде орналасты Бұл қалалар өз
заманында қайнаған саяси өмірдің куәсі болды.
5. Осындай ғасырлар қойнауынан бастау алатын қазақ халқының қалыптасуы
Қазақстан аумағында ежелгі замандардан бері үздіксіз жүрген этноүрдістсрдін заңды
қорытындысы екені ғылымда дәлелденген тұжырым. Этногенез үрдісі арбір тарихи

22


кезеңде өзіне тән айрықша белгілермен ерекшеленеді Сондай ерекше кезеңге XIV - XV
ғасырлардагы этноүрдістер жатады. Бул кезеңнің басты белгілерініе біріне - казақ
халқының этнос ретіндс тарих теріне шыгуы жатса керек.
6. Байырғы Қазақ даласын ғасырлар бойы мекендеп келе жаткан туркі- оғыз текті
ұлыстар негізінде қалыптасқан ортақ тіл. дәстүр, территория, менталитеттегі байырғы
этностың қайтадан «қазақ» деген жана атпен тарих сахнасына шыккан кезі. Яғни,
бұрыннан әртурлі аталып келген этнос (сақ, ғұн, уйсін, түрік, огыз, түркеш, қыпшақ,
т.б.) жаңа этнонимге ие болды. Жаңадан
пайда болган «қазақ» этнониміне байланысты, олардын мемлекеті «Қазақ хандығы»
деп аталды, Жаңа атауға және жаңа статусқа ие болды. Демек, XV гасырдың
алпысыншы жылдарында-ақ, Қазақ хандыгы ұлттык кұрамы, аумақтык тұтастығы,
мемлекеттік басқару жүйесі, сондай-ақ ішкі-сыртқы саясаты жағынан қалыптасқан
мемлекет ретінде өмір сүріп тұрды. Әрине, оған қазіргі тандағы халықаралық
қатынастар жүйесіндегі «меммлекет» өлшемімен қарауға болмайтын. Онын үстіне,
«мемлекет» деген ұғымның өзі тарихи мәнге ие. Оған ұдайы даму, кемелдену
негізіндегі тарихи үдеріс ретінде қарау керек. Өйткені, Қазақ хандығы құрылған XV
ғасырда дүниежүзіндегі барлық елдер. яғни мемлекеттер біздің бүгінгі ұғымымыздагы
мемлекеттік олшемге жауап бере алмайтын. Демек, Қазақ хандығы алгаш кұрылған
күннен бастап, сол кездегі Еуропа мен Азияның кез келген елімен тең тұра алатын.
7. Мәтін мазмұны бойынша тұжырымдардың дұрысы
1. Қозыбасы -- Жамбыл тауындағы шоқы
2. Қазақ хандығы XV гасырда қалыптасты
3. Қазақ халкының негізін туркі-оғыз текті ұлыстар кұрады
A) Тек екінші
B) Үшеуі де дұрыс
C) Екінші мен үшінші
Д) Бірінші мен екінші
Е) Бірінші мен үшінші
8. Мәтінде жауабы жоқ сұрақты табыңыз
A) Қазақ хандыгының 550 жылдық мерейтойы кашан, қайда тойланды?
B) «Козыбасы» атауының этимологиялық магынасы қандай?
C) Қазақ хандығының құрылған жері туралы кімнің еңбегінде айтылган?
Д) Алғашқы қазақ хандығын кімдер құрды?
Е) Қазақ хандыгы қай ғасырда қалыптасқан мемлекет болып өмір сүрді?
9. Мәтіннің қазақ елінің жаңа атауға, жаңа статусқа ие болғандығы туралы
айтылатын бөлігі
А)5
B) 3
C) 4
Д)1
Е)2
10. Мәтін мазмұнының реттілігі
1. Жәнібек пен Керей сұлтандардың Әбілқайыр ханнан бөлінуі
2. Жаңа этнонимнің пайда болуы
3. Алғаш ту тіккен жер
4. Қозыбасы атауы
A) 4, 2,1,3
B) 2,4, 3,1
C) 1.2,3,4
Д) 1,3,4, 2
Е) 3,4,2,1
11. Мәтівде кездесетін Баласағұн, Меркі, Суяб қалаларына байланысты нұсқаны
көрсетініз
A) Батыс Моғолстан, Шу, Талас өзендері бойында орналасқан.
B) Мойынқұм ауданындағы Жамбыл тауында орналасқан.
C) Батыс Түрік қағандығының саяси орталыгы болған.
Д) Еуропа мен Азияның кез келген елімен тендесе алады.
Е) Қозыбасы аймағында қоныстанған.
12. Мәтіннен 1 жэне 2-бөлігінің мазмұн жағынан сәйкестігін табыныз
A) Ежелден казақ даласын мекендеп келе жатқан ұлыстар туралы сөз болады.
B) «Қазақ» деген жаңа аттык тарих сахнасына шыккан кезі туралы айтылады.
C) Қасиетті Мойынқұмнын тол тарихы туралы айтылады.
Д) Қазақ хандығының алгаш құрылған жері туралы айтылады.
Е) Қазақ хандығының Еуропа, Азия елдерімен тең түсе алатынын айтады.

23


4-мэтін
1. 1465-1470 жылдар - хамдыктың құрылған смес. ныгайған уақыты, халыктмц өз
тэуелсіздігін жариялаган смсс, көрші жұрттарға біржола танылған мезгілі. Түпгеіі
келгсндс, мүның бәрі қазақ тарихыныц бастауын мумкін болганынша кейіндсзу
талабыныц бір көрінісі гана. Қазақ хандыгынын құрылуы женінде бірдсн-бір дерек
«Тарих-и Рашнди» еңбсгіне сүйенетін болсак, Қазақ хандыгыныц негізін қалаушылар
Ксрей меи Жэнібек хан Шибан эулетінен шыкқан Әбілқаныр ханмен жауласуынан
ксйін оның билігінен бас тартып, Шу өзснініц бойындагы Қозыбасы дсйтін қоныста
дербсс Қазақ хандығыныи туын котереді. Алғаиі туымыз тігілген Қозыбасы жері - ХГҰ-
ХУ ғасыр басында өмір сүрген Моғолстан мемлскетінің батыс бөлігіндсгі аумақ.
Қозыбасы атауының гүп мағынасы теңірегіндсгі жоталардан оқиіау тұрған қозынын
басындай ғана жұмыр, аласа шоқы төбені білдірсе керек.
2. Қазақ хандыгы құрылганда алды.мен Керей ақ киізге отырғызылып, хан когсріліпті.
Ксрейдіц нақты қан жылы кайтыс болғаны белгісіз. Одан соц Жэнібск хан эмір
жұргізсді. Сірэ, қазақ жұртының Әбілқэйырды жсціп, біржола іргелснуі Жэнібск
тұсында болса керек, жаңа хандықтын езіндік кұрылымы мен зац жүйесі дс осы
Жэнібск заманында жонғе түскен сияқгы. Жэнібектін қазақ тарнхындаты айрықша
түлга екендігінің бір белгісі - онын халық санасында эулиеге пара-пар, ақылды эрі
эділстгі эмірші ретінде танылуы. Ол ұлтгық тарихымызда жай ғана Жэнібек хаи деп
аталмайды, Әз-Жэнібск хан деп аталады.
3. Әз-Жэнібек - казак жұртының іргссін бекітіп, ордасын орнықтырған ұлы хан гана
емес, сол халықгыц бар игілігіне ұнытқы болған асылы, ұлы эулеттің дс ІІСГІЭІН салушы.
Қазақ Ордасынын кұдірстті эміршілері, қазақ халқының ұлы нсрзснттсрі Қасым хан.
Хақ-ІІазар хан, Әз-Тэуке хан, Абылай хан, Кенесары хан, улы ғалымларымыз Шоқан,
қайраткер Әлихан Бекейхаиовтар - осы эулне Әз-Жэнібек ханның тікслей ұрпақтары.
4. Тұғырлы көк байрагымызды аспанда желбіретіп ұстау снді келсшегі ке.мел, білімді
болашақ ұриақтың еншісінде. Бүкіл дунис жұзі халықтары бұгінгі күнде қазақ халқын
картадан ғана емес, оны жер байлыгы мен экоиоміпсасы дамыган алдынгы қатарлы
мемлекеттердің санатынан коруі — Елбасымыздык корегсн саясатыныц жемісі. Сонау
Қасым хан негіздеген «Қасым ханның қасқа жолы», «Есім ханнын ескі жолы» жэне
Елбасы салған сындарлы сара жолмен жүріп кслс жатқан елімізде «Қазақстан - 2030»
стратегиясының бүгінгі күнде мерзімінен бурыи ормндалуы, 2010 жылы ЕҚЫҰ-ға
төрағалық етуі, Әлемдік діндер ұйымыиыц конферснциясыныц, 2010 жылы Қысқы
Азнядз ойындарынын, ЕХРО-20І7 кермесінің отуі қазақ халқыныц дуние жузі
алдындагы бірлігі жарасқан, толсрантгы мемлекст екенін дэлелдеді.
5. Мәцгілік Ел - елдіц біріктіруші күші, ешқашан таусылмас қуат көзі. Ол «Қазақстан-
2050» стрателіясының ғана смес, XXI гасырдағы Қазақстан мемлекетініц мызгымас
идеялық тұғыры! Жана Қазақстандык патриотизм дегеніміздіц езі - Мзңгілік Ел! Ол -
барша Қазақстан қогамынын осындай ұлы қундылыгы. Өткен тарихымызға тағзым да,
бугінгі бақытымызга мақтаныш та, гүлденгсн келешеккс сенім де «Мэцгілік Ел» деген
құдіретті уғымга сыйып тұр.
13. Қозыбасы атауының түп
мағынасы
A) Қой коздаган аласа шоқы болса керек.
B) Қозы өрбіткен жер болса керек.
C) Қозының жанылым орынын білдірсе
керек.
Д)Қозы кош жерден көрінгендіктен
Е)Қозының басындан ғана төбені
білдірсе керек.
14. Керей мен Жәнібек хандардың
тарихтағы орны
A) Отарлау саясатынан құтқарушылар
B) Саяси бітімгерлер
C) «Жеті жарғыны» енгізген хандар
Д)Соғыс әдіс-тәсілінің білгірлері
Е)Қазақ хандыгының негізін
қалаушылар
15. Алашорда көсемі болған Әз-Жәнібек ханнын ұрпағы.
A) Әлихан Бөкейханов
B) Шокан Уәлиханов
C) Әз-Тәуке хан
Д)Хақ-Назар хан
Е)Абылай хан
16. Мәтін бойынша халыксанасында ақылды әрі әділетті әмірші ретінде

24


таңбаланган хан
A) Кенесары хан
B) Абылай хан
C) Әбілқайыр хан

Д) Әз-Жәнібек хан
Е) Әз-Тәуке хан
17. Өтксн тарихымызға тағзым, бүгінгі бақытымызға мақтаныш білдіру идеясы
A)«Қасым ханның қасқа жолы»
B)«Мэнгілік Ел»
C)«ЕХРО-2017»
й) «Қазакстан - 2030 стратегиясы»
Е) «Қазақстан-2050»
18. 2010 жылы Қазақстанда Қысқы Азияда ойындарының өтуі
A) Елімізде еңбекқор жастардын көп екенін дәлелдейді
B) Бірлігі жараскан ұйымшыл, төзімді, толерантты мемлекет екенін дәлелдеді.
C) Еліміздегі өскелең ұрпақтың салауатты өмір салтын колдайтынын дәлелденді.
Д)Қазақстан климатының қысқы ойынларга қолайлы екендігін дәлелдейді
Е)Азия жерінің ұлан ғайыр екенін дэлелденді.
19. Мәтіндегі ойға сай мақалды
анықтаңыз
A) Көргені жаксы кош бастар
B) Хан карашасыз болмас, Дау арашасыз
болмас.
C) Ел ерімсн. ер елімсн мыкты.
Д) Ұят - елімен күшті.
Е) Хан екі айтса, қадірі кетеді, Қараша
екі айтса, ары кетеді.
20. Мәтін мазмунына сай тақырып
A)Ел боламын десең, бесігіңді түзе!
B)Тәуелсіздік тірегі -тіл.
C)Тәрбие басы - тал бесік.
Д) Күшті бірді, білімді мыңды жеңер.
Е) Рухы мықты ұлтымның ұлы
жетістіктері.

1128 нұсқа
1 мәтін
Хандық дәрежесіне кетерілген тұңгыш қазақ әйелі
1821 жылы Уәли хан дүниеден өткенде Айғаным 38 жаста болатын. Үміт күткен ұлы
Шыңғыс әкеден бар болғаны 10 жасында қалыпты. Осы тұста Ресей патшалығы
Айғанымды «Орта жүздің ханы» деп таниды.
Уәлидің өзге әйелдерінен қаншама ұлдары бола тұра, таққа Айғанымның отыруы
патша үкіметіне өте қолайлы еді. Осыған орай Айғанымды «хандық дәрежесіне
көтерілген тұңғыш қазақ әйелі» деп атаушылар да бар. Бірақ бұл «хандық» ұзаққа
созылмай, 1822 жылы М.М.Спаранскийдің «Сібір қазақтарын басқару» атты ережесі
шығады да, Орта жүздің хандығы жойылып, қазақтары: Құсмұрын, Көкшетау, Ақмола,
Баян, Қарқаралы, Аякөз аталған алты дуанға бөлініп кетеді. Ал Айғаным Көкшетау
дуанына біраз жыл аға сұлтан болып тұрады. Бұл туралы ғалым Әлкей Марғұлан:
«Айғаным - ақылды, кореген, өз заманына сай білімді болған әйел. Ол шығыстың
бірнеше тілін білген, орыс мәдениетіне деп қойып, Сыртқы істер министрлігінің Азия
департаментімен және Петербордағы Сібір комитетімен хат жазысып, байланысып
отырған», - дейді. Айғаным жергілікті халықтың арасында өте зор беделге ие болған.
1. Айғанымның жергілікті халықтың арасында зор беделге ие болуының себебі
A) Аға сұлтан қызметін мінсіз атқарғандықтан
B) Хандық дәрежесіне көтерілген әйел болғандықтан
C) Өте білімді, ақылды болғандықтан
D) Жергілікті халықтың жағдайын жасағандықтан
Е) Бірнеше тіл біліп, хат жаза алғандықтан
2. Айғанымның хандық дәуірінің ұзақка созылмауының себебі
A) Ага сұлтан қызметіне тағайыкдалган соң
B) Қазақ жерінде хандық дәуір жойылған соң
C) Көкшетауда хандық билік жойылған соң
D) Хандықты баласына беруіне байланысты
Е) Орта жүзде хандық жойылган сон

25


2- мәтін

Албанның Алжан руынан шыққан көкжал Хангелді батырдай атасынан тәлім алған
Райымбектің жаужүректілігі жастайынан байқалған Жиендерінің жанарынан от
байқаған Жалайыр Орақ батыр ұрпақтарына бәсірсге жүйріктін тұқымын, қолга
ұстарға шымболаттан құйылған қылыш сыйлауы содан болса керек. Әке, баба, нағашы
жұрт ортасында бұлаң салған баланың бәйгеде өз атын өзі ұрандағаны жұртқа аян.
Осы өр рух кейіннен жоңғарға қарсы алдаспан боп сермілді. Он жеті жасынан
Көкойнағын ойнатып, қалмаққа қырғын салған Райымбек Түкеұлы ерліктерінің
арасында ерекше аталатыны - қазірде Алматы- Нарынқол тасжолының 167
шақырымында тұрған Ойрантебеде қалың қалмақты жекпе-жекке шақырып, бөрі
төген қойдай дүрліктіруі.
Бадам өзені туралы естігендер кеп. Бірақ, соның Райымбек батырдан жеңілген калмақ
нояны Бадам-бахадүрдің есімімен байланысты екенін кеп адам біле берменді. Кеген
деген жер атауын да қаламақ тайшысы Гегенге теңейді. Кей деректерде Геген діни
лауазым дейді.
Райымбек батыр 1729 жылы Аңырақайдағы шайқаста Наурызбай, Өтеген, Кабанбай,
Бегенбай сынды қазақ ерлерімен үзеңгі түйістіре отырып, Сары Мыңжанын әскерін
талқандаған.
3. Райымбсктің ерскше ерлігін
танытқан шайқас
A) Гегенмен шайқас
B) Аңырақай шайқасы
C) Бадам-бахадүрмен шайқас
D) Сары Мыңжанмен шайқас
Е) Ойрантөбедегі шайқас
4. Баланың бәйгеде өз атын өзі
ұрандаған әрекеті нені білдіреді?
A) Баланың өзімшілдігін
B) Баланын өрлігі мен рухының биіктігін
C) Баланың атаққұмарлыгын
D) Баланың бәйгеге деген сүйіспеншілігін
Е) Баланың бәйгеде озғандығын

5. Мәтіннің екінші азатжолы бойынша түйін
A) Қазактын коптеген жер атауларына елін қорғаган батырлар есімі берілген.
B) Алматы-Нарынқол тасжолының бойында тарихи деректер көп.
C) Райымбек батырдын жастайынан байқалған жаужүректілігі.
Д) Алматы жақта Райымбек есімімен аталатын елді мекен бар.
Е) Қазақтың кейбір жер атаулары жоңғар-қалмақ шапқыншылығымен байланысты.
6. Орақ батыр Райымбекке кім болады?
A) Бала
B) Әке
C)Нагашы
D) Жиен
Е) Аға
3- мәтін
Бақытсыз бай
Ертеде бір бай өмір сүрді. Оның туысқаны да, баласы да - жннаган мал- мүлкі мен
акшасы сді. Содарды баладай мәпелеп күтстін. Бір күні ол жалшысынын көңілді
күлкісін естіп, оның үйін айналшықгап тың тыңдады. Бірақ мардымды ештеңе ести
алмады. Ол ертесіне жалшыны түннің ортасына дейін босатпай әбден жұмысқа салды
Бірақ кешегі күлкі тағы қайталанды. Дегбірі қашып шыдамсызданған бай енді: “Мынау
менің қазынамнан ұрлап жүр, сол үшін үйіне барып мәз болып жатыр."- деген жаман
ойға кетті. Ол жалшысынын есігін бір теуіп кіріп барды. Сөйтсе, жалшысы екі баласын
аркасына мінгізіп алып, өзі ат болып ойнап жүр екен.
- Ақымақ. бүгін қиралаңдап дұрыс жұмыс істемедің! Түнімен балаларыңды
ойнатамын деп шаршанды екенсің ғой! - деп ақырды.
- Қожайын, осы екі балапанымды көргенде шаршау уайым дегенді ұмытып тыңайып,
сергіп қалам, - деп байыпты қалпынан жазбай жауап берді жалшысы.
- Нагыз акымақ екен! - деп, үйден атып шыққан бай енді: “Мен кеш кіріп қалдым ба
екен, ол ұрлаған ақшасын тығып үлгерді де, маған сыр бермей отыр сұмпайы,"- деп
күдігінен арыла алмай-ақ қонды.
Екінші куні жалшы тан атканша жұмыс істейді. Бірақ ол еш реніш білдірмей үйіне
қайтты. Бай сонынан бұқпантайлап барып тағы тын тыңдалы. Құлағына шықырлаған

26


ақша мен сылдырлаған күміс теңгені жалшысы санап жаткандай естіліп кетті. Ол тағы
да есікті бір теуіп кіріп барды. Екі баласын екі жағына алып рахаттанып ұйықтап
жатқан жалшысын көргенде не істерін білмей қалды. Үн-түнсіз үйден шығып
кетті.Сонда да күдігі сейілер емес. Ертесіне жалшысынык көңілді, сергек қалпы байга
езін мазақ қылып тұрғандай көрінді. Бай ақыры:
-Менін қаызымнан біраз қаражат жоғалды. Соны сен алдың. Себебі сен үнемі көнілді
жүресің, тыққан ақшан болған соң көңілің тоқ боп жүр, - деді. Сонда жалшысы:
-Қожайын, жағдайың сорлы құлдан да жаман-ау. Күнде кешке үйімді торуылдайсын.
Менің байлығым - екі балам мен жан жарым және денсаулығым мен қара күйім.
Құланиектеніп тан атқаннан кеш батқанша тәңірімнен осы байлығымнан айыра көрме
деп тілеймін. Сондықтан мен бақыттымын, көңілдімін. - деп жауап берді.
Не дерін білмеген бай үн-түнсіз калды. “Япырмай шынында да мына кара құл бақытты.
Мен сияқты қызғанатын байлығы да жок. Байлық маған бақытсыздык үшін біткен бе?
Басым ауырып кетті”.
Осы күні жалшы үйіне ерте қайтты. Оның сыртынан карап тұрған бай алдынан жүгіріп
шыккан екі баласына қызыға қарап қалды..
7. Кедейдің тілегі
A) Жақсы жұмыс бер
B) Өміріме жеңілдік бер
C) Мол байлыққа жолықтыр
D) Бар байлығымнан айырма
Е) Байдың құлдығынан кұтқар
9. Жалшының бақыты
A) Балалары
B) Ақшасы
C) Жұмысы
D) Қазынасы
Е) Байлығы
11. Байдың бақытсыздығының себебі
A) Жинаған мүлкі
B) Отбасының жоқтығы
C) Байлығының молдығы
D) Кедейдің еңбегі
Е) Кедейдің тілегі
8. Байға күдік тудырған нәрсе
A) Шықырлаған ақша
B) Сылдыраған күміс
C) Кедейдің сөзі
D) Коңілді күлкі
Е) Кедей балалары
! 0. Әңгіменің түйіні
A) Балалы үй - базар
B) Байға құл болғанша, байғұсқа ұл бол
C) Жаңа бай мақтаншақ келер
D) Қайырсыз байдан қайнатқан су артық
Е) Бай байға құяды, сай сайға құяды
12. Байдың бойындағы қасиет
A) Тәкаппарлық
B) Еңбекқорлық
C) Мақтаншақтык
D) Қызғаншақтық
Е) Адалдық
4- мәтін
Қарт пен тапқыр жігіт
Бір күні бір карт адам шаһарга барып, қайтып келе жатса оны бір жас жігіт қуып жетеді,
Ол келе жатыл:
- Ата, жолды кыскартайык,- дейді.
Қарт:
- Жол калай кысқарады?- дейді.
Жігіт:
- Жолдың қысқаруы оңай, екеуіміз бірімізді-біріміз, кезек-кезек арқаласақ болғаны.-
дейді. Шал ішінен:
- Япырым-ай, мынау бір кесапатгы адам болмаса игі еді? Мені қалай арқалайды? Өзін
қалай арқаламақшымын?- деп ойлап, жауап қайырмайды.
Мұнан кейін жігіт те үндемей келе жатады да, пісіп тұрган егінді көріп:
- Ата, мына егін сіздің елдікі ме? - дейді. Қарт
-Иә,-дейді. Жігіт:
- Олай болғанда, бұл желініп қойган егін бе, желінбеген егін бе?- дейді. Қарт тағы да
бетіне бажырайып қарап қояды да: «Япырым-ай, мынанын
бір сөзінен бір сөзі сорақы болды-ау! Бұл не айтқаны?» - деп ойлайды.
Жолда бір елге кездсесді. Бұл елдін адамдары дүниеден өткен кісіні жерлеуге апара
жатыр екен. Жігіт:
- Ата, мына кісі өлген бе, өлмеген бе? - деп сұрайды. Қарт шыдай алмай:

27


- Өлмесе жерлемейді гой! - деп жігіттің бетін қайырып тастапды. Жігіт үндемейді.
Олар кабірге бірге барады. Шыққаннан кейін:
- Ата, әлгі кісі өлмеген екен, дейді. «Я, кұдай, жерленген адам қалай тірі болады?»,-
дейді карт ішінен.
Күн кеш болады, екеуі қарттың үйіне келеді. Қонағын үйіне кіргізеді де, қызын
шақырып алып:
- Шырағым, үйге бір жігіт келді, мейман ет! Бірақ сүйкімсіз мінезі бар. Сөзінде
кесапаты зор адам, - дейді. Қыз қонақпен сойлесіп көрсе, сөзі мағыналы екен. Қыз:
«Япыр-ау, әкемнің айтканы осы кісі ме екен?» - деген оймен әкесіне келеді де:
- Әке, сізбен неше кісі келді? - дейді.
Әкесі:
- Жалғыз, - дейді.
Қыз:
- Онда сөзінде кесапаты зор деген адамыңыз осы болса, мұнан қандай кесапат
көрдіңіз? - дейді.
Қарт:
- Ойбай-ау, оның сөйлеген сөзінде кесапатсыз бір сөз жоқ. Әуелі ол: «Жол
қысқартайық», - деді. Мен: «Жол қалай қысқарады?» - деп едім. Ол: «Бірімізді-біріміз
кезек арқалап отырайық», - деді. Мұнысы былай тұрсын. Орылмаған егінді көріп: «Ата,
мына егін желініп қойган ба, желінбеген бе?» - деп сұрады. «Орылмай тұрған егінді кім
жеп қояды?» - дедім мен. Бұл мұнымен тұрсын. Бір ауылдан қаза тапқан кісіні көріп:
«Ата, мына кісі өлген бе, өлмеген бе?» - дейді. Онан шығып келе жатыр едік: «Ата,
жаңағы адам өлмеген екен», - деді. Міне, мен оның осындай төрт кесапатты сөзін
естідім, - дейді.
Сонда қыз тұрып:
- Әке, бұл сөздер зор магыналы сөздер ғой. Сіз оның айтқан сөзіне тусінбеген екенсіз.
Оның бірінші айтқаны: «Кезекпе-кезек әнгіме айтып отырайык, жол қысқарсын»,-
дегені. Екіншісі: «Егін байдікі ме, кедейдікі ме?» - дегені. Байдікі болса - өз көлігімен,
кісі жалдап жыртып, өз тұқымын себеді, өнімін ертең өзі алады, желінбеген болып
саналады. Кедейдікі болса, ол сорлы тұқымды несиеге сатып алады, жерді көлік жалдап
жыртады, түскен өнімі борыштан аспайды. Сондықтан ол шикідей жеп қойғанмен
бірдей болады. Үшіишісі: «Баласы бар ма?» - дегені. Балаларын көрген ол: «Өлмеген
адам екен»,- дегенді айтқан. Сіз ол жұмбағын шеше алмаған екенсіз, - деген соң, қарт
қателігін мойындап, жігіттің қолын алып:
- Мен сенің антқан сөздеріңе түсіне алмай, ішімнен саған қатты ренжіп едім. Олай
емес, сен ақылды жігіт екенсің, - деп, қызын соған беріпті.
13. Қарияның жігіт туралы ойын
өзгерткен жағдай
A) Шаһар жолының ұзақтығы
B) Қазақгың қонақжайлылығы
C) Жігітгің көңілділігі
D) Қызының өтініші
Е) Қызының ақылдылығы
15. Қарияның «жігіттің сүйкімсіз мінезі
бар» деуінің себебі
A) Жігітті жактырмағандықтан
B) Жас жігіт болғандықтан
C) Қонақ қылғысы келмегендіктен
D) Әңгімесін түсінбегендіктен
Е) Қызын сақтандырғандықтан
14. Байдың егініне сипаттама
A) Борышты өтеуге берілетін егін
B) Көлікті жалға алып жыртатын егін
C) Желінбеген егін
D) Тұқымы қарызға алынған егін
Е) Жалға алган жерге егілетін егін

16. Жігіттің «Өлмеген адам екен» деген
сөзінің мәні
A) Артында тұяқ қалған адам
B) Жора-жолдасы көп адам сксн
C) Ауылдастары көп екен
D) Баласы жок адам екен
Е) Туысы жоқ адам екен
17. «Ащы еңбекке - тұщы нан» деген мақал мазмұнымен сайкес келетін жас
жігіттің «кесапатты сезі»
A) Екінші «кесапатты сөз»
B) Бірінші «кесапатты сөз»
C) Төртінші «кесапатты сөз»
D) Үшінші «кесапатты сез»
Е) Барлық «кесалатты сөз»

28


18. Мәтін бойынша жігітгің «жол
қысқартайық» деген сөзінің мағынасы
A) Басқа жолмен жүру
B) Бір-бірін қонақ ету
C) Бір-бірін арқалау
Д) Бір-бірімен әңгімелесу
Е) Тынығып, демалу
19. Мәтіндегі жігіт пен карияның іс-
әрекетіне қатысты нұсқа
A) Жолаушыны жол сынайды
B) Көңілсіз жұмыс - өнімсіз
C) Жер тозса - тақыр, ер тозса - пакыр
D) Сабақты ине сәтімен
Е) Қысқа жіп күрмеуге келмейді
20. Жігіт айтқан «кесапатты төрт сөздің» төртіншісінің мазмұнын анықтайтын
мақал
A) Үйіне келгенде, үйдей өкпеңді айтпа
B) Қонақ қойдан да жуас, май берсе де жей береді
C) Ескі дос келгенде, жаңа достың көзінен жас шыгады
D) Жарлының аузы аққа тисе, мұрыны канайды
Е) Бала - артта қалған із, Бақыт - ұзатылған қыз
1129 нұсқа
1-МӘТІН
Бір үзім нан
Подъезден шыққан кішкентай қыз қолындагы жұқа дорбаны эрең көтеріп, қоқыс
жәшігіне окелді де, аудара салды. Жапырақгай-жапырақтай кесілген, жартылай
желінген агіпақ нандар!
Мұны көзі шалып қалған Ғаббас қария:
- Әй, бадам-ау, обал емес пе? - дегенше қыз подъезд есігіне зып беріп кіріп кетті,
Нұржан мектептен қайтып келе жатқан. Көрші қарияның ренжіп, басын шайқап
отырғанын көріп:
Ата, кімге ренжіп отырсыз? -деп сұрады.
- Е-ей, балам-ай! Біреу тойып секіреді, біреу тонып секіреді. Сонну сұрапыл Ұлы Отан
соғысы жылдары біз он-он бір жастағы бала едік. Қарнымыз тойын тамақ та ішпейміз. I
Іанды мвлшерлеп береді. Жегіміз кеп, тәбетіміз тартып тұрса да сұрамаймыз... Қазір
ше? Нанды қадірлемейміз Қатып қалса, қоқыс жәшігіне әкеп тастаймыз. Ысырапқа жол
беріп, аяқасты стеміз. Олай жасауға болмайды.
1. Әңгіменің дұрыс реті
1. Кішкентай қыз
2. Нан үзімдері
3. Нұржан
4. Ғаббас қария
5. Естелік
A) 3,4,5,1,2
B) 4,5,1,2,3
С) 2,3,4,5,1
D) 1.2,4,3,5
Е) 1.2,3,4,5
2. Қарияны ренжіткен жағдай
A) Нанды молшерлеп бергені
B) Қыздың қарт адамға көңіл бөлмеуі
С) Сұрапыл соғыстың есіне тусуі

D) Жастардың ысырапқа жол беруі
Е) Заманның, уақыттың өзгергендігі

2 мәтін
Ұрпақ заманынан қозбаса...
Мұрат үнемі әкесінен нені болса, соны сұрайтын. Әкесі де оған өте ыждағатпен жауап
беретін. Бірде ол әкесінен:
- Әке, неге осы ат жүргенде алдыңғы аяқтары баскан ізінен артқы аяқтарының басқан
ізі асын түседі? - деп сұрады Әкесі:
- Балам, ол солай. Алдыңгы аяқтары басқан ізден артқы аяқтары басқан ізі озып түсіп
отыратын қасиет тек жүйрік, бәйге аттарында ғана болады. Оны сен аңғарған екенсің,
демек, сенен де бір акылды адам шыгар. Ол тағы: Бұрын шыққан құлақтан кейін
шыққан мүйіз озатынының да белгісі, - деді.
Бала:
- Бұрын шыққан құлақтан кейін шыққан мүйіз оза ма? Неге?- деп сұрады әкесінен.
Әкесі:

29


- Иә. балам. Мәселен, құлақтуа бітеді. Ал мүйіз болса малдың төлі туғанда болмайды.
Кейін, үлкейе келе, біртіндеп все келе қүлактан да озып, ұзарып кетеді. Өзің карашы,
ана ала тайыншаның туғанда мүйізі бар ма еді? Жоқболатын. Ал құлагы ше? Құлағы
бар болатын. Бір айдан кейін мүйіз шыга бастады. Келер жылы мүйізі құлағының
әлдеқайда ұзын болып өседі. Сен акылдысың. Демек, Ақбақайдың артқы аяғы алдыңғы
аяғынан озып түскеніндей, ала тайыншаның туғанда жоқ муйізінің туғанда бар
кұлағынан асқанындай, сен де үлкейгенде қатарыңнан озасың, балам. Олай етпесең,
сенің менен туған ұрпақ болғаның қане? Ұрпак заманынан озбаса қатарынан озбағаны
да. Мен сенің менен озғаныңды қалаймын, - деді әкесі.
3. Баланың әкесіне қатысты сипаттама
A) Сымбатты
В) Сабырлы
С) Адал
О) Еңбекқор
Е) Көңілді
4. Әкесінің «Ұрпақ заманынаң озбаса, қатарынан озбағаны да. Мен сенің менен
озғаныңды қалаймын» деген сезінің мағынасы
А) Барлық қырынан әкесінен де жақсы болып өссін дегені.
B) Өнер білім таңдауда абай бол дегені.
C) Ақылы жасына сай болсын дегені.
D) Дене білімі әкесінен ірі болсын дегені.
Е) Қатарынан қалмай өссін дегені
5. Мәтіндегі әкенің соңғы сөзіне
қатысты мақал
А) Жаксы бала - әкеге құт.
B) Тілі тәтті - көңілі қатты.
C) Шешінген судан тайынбас.
D) Күш атасын танымас.
Е) Талайлымен таласпа.
6. Әкесі неге риза болды?
А)Баласына орынды ақыл айтқанына
В) Баласынын білімпаздыгына
С) Баласының аттың сырын білстіндігіне
D) Жақсы мысал табылғанына
Е) Антқан сөзін баласы жерге
тастамағанына
3-мәтін
Қазақ хандығының 550 жылдығы қарсаңында: Қазақ хандығы ту тіккен өңір
Осыдан бес жарым ғасыр бұрын Жәнібек пен Керей султандар Әбілқайыр ханнан
бөлініп, жүректерінде азаттық пен бостандықтың жалыным жанған елін ертіп, Батыс
Моголстаннын Шу мен Талас өзендері аралығындағы Қозыбасы аймағына
қоныстанды. Осындай тарихи оқиғаның бастауы болған бұл шежіреге толы өңірдің
тауы мен тасы, әрбір баскан жері аңызбен өткен қезеңдерден сыр шертеді
2. Мұхаммед Хайдар Дулатидін "Тарих-и Рашиди атты еңбегінде көрсетілген Керей мен
Әз Жәнібектің алғашкы хандық қүрып, ту тіккен жері -Шу бойындағы Қозыбасы. Ол
шоқы Мойынқұм ауданындағы Жамбыл тауында орналаскан. Шу өзенінің арнасы сол
кезде Қозыбасы биігіне жақын болыпты.
3. Қозыбасы, Қозыбашы - атауына келер болсақ, тарихи түп дерек көздеріндегі Қазақ
мемлекеті құрылган аймақ. Этимологиялық мағынасы қозының басындай ғана тау-
төбелі жерлерді білдіреді. Жетісу өңірінде бірнеше Қозыбасы бар. Мұхаммед Хайдар
Дулатидің «Тарих-и Рашиди» кітабында Қазақ хандыгының кұрылған жері - Шу бойы
мен Қозыбасыда деп айтылады. Шу бойы мен Қозыбасы тауы - тарихи-географиялық
тұрғыдан алғанда XIV- XV ғасырларда билік еткен Моғолстан мемлекетінің батыс
бөлігіндегі өңір. Бұл ерте заманнан бар жер атауы Қазақ хандығы осы Қозыбасыда
шаңырақ көтерген.
4. Көне тарихқа үңілсек, Талас пен Шу езендерінің аңғарлары ерте заманнан адам
баласының тұрағы - мекені болғандығын айғақтайтын белгілерге көптеп жолығамыз.
Тарихи дерек көздеріне үңілсек, Батыс Турік қағандығыігың бастапқы жері Іле, ІІІу
және Талас өнірлерін қамтыган. Батыс Түрік қағандығының саяси орталығы түрлі
мезгілде Шу өңіріндегі Суябта, Баласагұнда және Меркіде орналасты Бұл қалалар өз
заманында қайнаған саяси өмірдің куәсі болды.
5. Осындай ғасырлар қойнауынан бастау алатын қазақ халқының қалыптасуы
Қазақстан аумағында ежелгі замандардан бері үздіксіз жүрген этноүрдістсрдін заңды
қорытындысы екені ғылымда дәлелденген тұжырым. Этногенез үрдісі арбір тарихи
кезеңде өзіне тән айрықша белгілермен ерекшеленеді Сондай ерекше кезеңге XIV - XV

30


ғасырлардагы этноүрдістер жатады. Бул кезеңнің басты белгілерініе біріне - казақ
халқының этнос ретіндс тарих теріне шыгуы жатса керек.
6. Байырғы Қазақ даласын ғасырлар бойы мекендеп келе жаткан туркі- оғыз текті
ұлыстар негізінде қалыптасқан ортақ тіл. дәстүр, территория, менталитеттегі байырғы
этностың қайтадан «қазақ» деген жана атпен тарих сахнасына шыккан кезі. Яғни,
бұрыннан әртурлі аталып келген этнос (сақ, ғұн, уйсін, түрік, огыз, түркеш, қыпшақ,
т.б.) жаңа этнонимге ие болды. Жаңадан
пайда болган «қазақ» этнониміне байланысты, олардын мемлекеті «Қазақ хандығы»
деп аталды, Жаңа атауға және жаңа статусқа ие болды. Демек, XV гасырдың
алпысыншы жылдарында-ақ, Қазақ хандыгы ұлттык кұрамы, аумақтык тұтастығы,
мемлекеттік басқару жүйесі, сондай-ақ ішкі-сыртқы саясаты жағынан қалыптасқан
мемлекет ретінде өмір сүріп тұрды. Әрине, оған қазіргі тандағы халықаралық
қатынастар жүйесіндегі «меммлекет» өлшемімен қарауға болмайтын. Онын үстіне,
«мемлекет» деген ұғымның өзі тарихи мәнге ие. Оған ұдайы даму, кемелдену
негізіндегі тарихи үдеріс ретінде қарау керек. Өйткені, Қазақ хандығы құрылған XV
ғасырда дүниежүзіндегі барлық елдер. яғни мемлекеттер біздің бүгінгі ұғымымыздагы
мемлекеттік олшемге жауап бере алмайтын. Демек, Қазақ хандығы алгаш кұрылған
күннен бастап, сол кездегі Еуропа мен Азияның кез келген елімен тең тұра алатын.
7. Мәтінде кездесетін Баласағун, Меркі, Суяб қалаларына байланысты
ңұсқаны көрсетіңіз?
А) Батыс Түрік кағандығының саяси орталығы болған.
В) Мойынқұм ауданындағы Жамбыл тауында орналасқан.
С) Қозыбасы аймағында қоныстанған.
D) Еуропа мен Азияның кез келген елімен теңдесе алады.
Е) Батыс Моғолстан, Шу, Талас өзендері бойында орналасқан.
8. Мәтінде жауабы жоқ сұрақты табыңыз
A) «Қозыбасы» атауының этимологиялық мағынасы қандай?
B) Қазақ хандыгы қай ғасырда қалыптасқан мемлекет болып өмір сүрді?
C) Алғашқы қазақ хандығын кімдер құрды?
D) Қазақ хандығының құрылған жері туралы кімніи еңбегінде айтылған?
Е) Қазақ хандығының 550 жылдық мерейтойы қашан, қайда тойланды?
9. Мәтіннен 1 және 2-белігінің мазмұн жагынан сәйкестігін табыңыз
A) «Қазақ» деген жаңа аттың тарих сахнасына шыққан кезі туралы айтыдады.
B) Ежелден қазақ даласын мекендеп келе жатқан ұлыстар туралы сез болады.
C) Қасистті Мойынқұмның төл тарихы туралы айтылады.
D) Қазақ хандығының Еуропа, Азия елдерімен тең түсе алатынын айтады.
Е) Қазақ хандығының алғаш кұрылған жері туралы айтылады.
10. Мәтіннің қазақ елінін жаңа атауга, жаңа статусқа ие болғандығы туралы
айтылатын белігі
A) 1
B) 3
C) 2
D) 4
Е) 5
11. Мәтін мазмұны бойынша тұжырымдардың дұрысы
1. Қозыбасы - Жамбыл тауындағы шоқы
2. Қазақ хандығы XV ғасырда қалыптасты
3. Қазақ халқыны» негізін түркі-оғыз текті ұлыстар құрады
А) Екінші мен үшінші
B) Тек екінші
С) Үшеуі де дұрыс
D) Бірінші мен үшінші
Е) Бірінші мен екінші
12. Мәтін мазмұнының реттілігі
1. Жәнібек пен Керей сұлтандардың Әбілқайыр ханнан бөлінуі
2. Жаңа этнонимнің пайда болуы
3. Алғаш ту тіккен жер
4. Қозыбасы атауы
А) 1,3,4,2
В) 2, 4, 3, 1
C) 3, 4, 2,1
D)4, 2, 1,3
Е) 1,2,3,4