Тірі ағзалардың тітіркендіргіштерге жауап беру реакциясы

Тірі ағзалар бір-бірімен және қоршаған ортамен үнемі өзара әрекеттесіп өмір сүреді. Барлық тірі ағзалар тітіркену қасиетіне ие.

Тітіркендіргіштік – бактериялардың, өсімдіктердің, саңырауқұлақтар мен жануарлардың қоршаған ортаның өзгеруінің сыртқы және ішкі сигналдарына жауап беру қасиеті. Ағзадан шығатын сигналдар, мысалы, ауырсыну түрінде ішкі мүшелердің жұмысындағы мәселелерді көрсетеді.

Сыртқы сигналдар немесе тітіркендіргіштер химиялық (хош иісті заттар, қышқылдар, тұздар, газдар), физикалық (күн сәулесі, жел, температураның өзгеруі) және механикалық (денені соғу, денеге қысым) болуы мүмкін.

Тітіркендіргіштер – ағзаға жағымды сезімді сездіргенде, ағза осы тітіркендіргіштікке қарай ұмтылады. Егер тітіркендіргіш ағзаға қауіпті сезім тудырса, онда ағза осы тітіркендіргіштен аулақ болады және қоршаған орта жағдайларын өзгертуге тырысады. Кейбір жануарлар климатты күрт өзгерткенде немесе қауіптен қимылсыз қалады, құрбан болатын жануарлар жыртқыштардан қауіпсіз жерге жасырынуға тырысады.

Тірі ағзалар жүйке жүйесімен байланысты қозғыштық қасиетке ие. Ағзалардың тітіркендіргіштерге белгілі бір жауапты реакциялары болады: көздің жыпылықтауы, қолдың тартылуы, дененің жиырылуы, көлеңке сүйгіш өсімдіктердің жарықта өсуі. Мысалы, ауада шаң болғанда адам тыныс алу жолынан шаң бөлшектерін тазалап, түшкіріп, жөтеле бастайды. Қауіпті жағдайда адам адреналин гормонын бөледі, ол жауды байқау үшін қарашықтарын кеңейтеді, жауды ұстау үшін алақан мен табанды ылғалды етеді, қауіпті нысанды жақсы байқау үшін көз қарашығын кеңейтеді және қашу үшін энергия алуға аяқтарын дірілдетеді.

Экстремалды жағдайда өмір сүретін барлық тірі ағзалар тітіркендіргіштерге бейімделеді және табиғатта туындаған қиыншылықтарды жеңе біледі. Құстар мен омыртқалы жануарлар жылықанды болып келеді және температураның өзгеруіне тәуелсіз. Ақ аюлар, кекіліктер мен ақбөкендердің денесі ақ түкті болады, бұл оларға қар астында бүркемеленуге мүмкіндік береді. Жайрандар қауіп төнген жағдайда, инелерін жауға атуды үйренген. Сасықиістіге шабуыл жасағанда, ол жауды қорқытатын өткір иіс шығарады.

Өсімдіктер ыстық күндері ылғалды сақтап қалу үшін лептесіктерді жабады, ал мимоза мен шытырлақты ұстағанда жапырақтарын жинайды. Көптеген өсімдіктер жарыққа қарай өседі, тамыр жүйесінің ұзаруына байланысты топырақтан суды табады, температура жоғарылағанда жапырақтарын түсіреді.