Аутизм синдромы бар балалармен жұмыс -ABC әдістемесі-

«............................................» коммуналдық мемлекеттік мекемесі

Педагогикалық-психологиялық түзету жұмыстары

« Аутизм синдромы бар балалармен жұмыс.

«ABC» әдістемесі» арқылы психологиялық жұмысты жүргізу»

(бастауыш сынып оқушылары үшін)

Авторы: .....................................................................

Педагог-психолог

..........................., 2024 жыл

Аутизм синдромы бар балалармен жұмыс. «ABC» әдістемесі» арқылы психологиялық жұмысты жүргізу.

1. Жұмыстың барысы мен сипаттамалары

Аутизм синдромы бар балалардың проблемалық, қалыпты емес мінез-құлқының көріністерін зерттеу мақсатында әдістер томтамасын жасадық. Бала көрсеткен жағымсыз мінез-құлықтың себептерін анықтаудың функционалды бағытын анықтау үшін келесі әдістер таңдалды. Эксперименттік зерттеу міндеттерінің бірі ерекше білім беру қажеттіліктері бар балалардың мінез-құлқының жағымсыз жақтарын анықтап түзету әдістерін іріктеу және қолдану аясын нақтыланды.

Зерттеу әдісі: Аутизм синдромы бар балалардың мінез құлқын функционалды бағалауға бағытталған - «ABC» әдістемесі.

Жұмыстың арнайылығы: Мектеп оқушылары, 1-4 сынып үшін.

Көптеген даму бұзылыстары бар бастауыш сынып оқушыларында жағымсыз мінез құлықты диагностикалау үшін келесі психодиагностикалық әдістер таңдалды. Жұмысты жүргізу кезеңінде «Мінез құлықты функционалды бағалауға бағытталған - «ABC» әдістемесі» тағайындалады.

1) «ABC» әдістемесі, мінез құлықты функционалды бағалауға бағытталған (Қосымша 1 берілген). Деректерді жинау үш компонентті қамтитын кесте түрінде жүзеге асырылады, мұнда кіретіндер:

– «А» - antecedent (алдыңғы фактор) – бұл мінез-құлықтан бұрын пайда болатын ынталандыру. Бұл талап, нұсқаулық, қоршаған ортадағы ынталандыру немесе қандай да бір ішкі фактор болуы мүмкін.

– «B» - behavior (мінез-құлық) – бұл мақсатты реакция, яғни бізді қызықтыратын мінез-құлық. Әдетте, мінез-құлық оның сипатына қарай анықталады (басқаша айтқанда, «ол қалай көрінеді»).

– «С» - сonsequence (салдары) – бұл мінез-құлықтың бірден нәтижесі, яғни одан кейін не болады.

Осылайша, осы әдісті қолдана отырып, қандай да бір жағымсыз мінез-құлықты тудырған факторды, сондай-ақ осы мінез-құлықтан кейін не болғанын байқап талдауға болады.

2. Психологиялық жұмыстың нәтижелерін талдау

Бірінші кезеңде «ABC» әдістемесінің көмегімен мінез-құлықты функционалды бағалау жүргізілді.

«ABC» әдістемесінің бағалау критерийлері бойынша келесі функционалдық параметрлер ұсынылады.

1. Әлеуметтік орта назары.

2. Өз ойындағысына қол жеткізу.

3. Қашу, жалтару, болдырмаушылық.

4. Өзін-өзі стимуляциялау.

Ал, енді байқау өткізу бойынша алынған көрсеткіштер келесідей болды. Ол 1-кестеге сәйкес келеді.

Кесте 1. «ABC» әдістемесінің бағалау критерийлері бойынша

Бастапқы деректерді талдау барысында ұсынылған нәтижелер алынды. «ABC» әдістемесінің бағалау критерийлері бойынша алынған нәтижелер 1-cуретке сәйкес келеді.

Сурет 1. «ABC» әдістемесінің бағалау критерийлері бойынша алынған нәтижелер

Зерттеуге қатысқан оқушылардың бойында байқалған мінез-құлқын анықтады, сол мінез-құлықтың әрі қарай қандай жағдайға ұласатыны жайлы болжам да берілді. Оны біз келесі 2-кесте арқылы көреміз.

Кесте 2. Мінез-құлықты функционалды бағалау «ABC» әдістемесінің нәтижесі

Қ.Ш.: бақылау кезінде білім алушыда «өзін-өзі тістелеу» мінез-құлқының эпизодтары тіркелген. Алдыңғы фактор мотивациялық заттармен, мысалы, музыкалық аспаптармен, бұршақтармен және басқа сенсорлық заттармен ойнау болды. Бұл мінез-құлықтың негізгі функциясы- өзін-өзі соған итермелеу немесе стимуляциялау.

Г.Х.: білім алушы «қол бұлғау, сілкілеу» мінез-құлқының бірнеше эпизодтарын көрсетті. Негізгі алдыңғы фактор мотивациялық емес тапсырмаларды орындауға қойылатын талаптар болды. Бұл мінез-құлықтың функциясы - аулақ болу немесе қашу, жалтару, болдырмау.

А.Н.: бақылау нәтижелері бойынша «заттарды ұру» мінез-құлқының бірнеше эпизодтарын көрсетті. Алдыңғы факторлар: мектептегі мотивациялық іс-шаралар және режимдік сәттер. Бұл мінез-құлықтың функциясы - өзін-өзі соған итермелеу немесе стимуляциялау.

Ж.Н.: бұл баланың «өзін-өзі тістелеу, жұлмалау» мінез-құлқы бар. Бұл жағдайда өзін-өзі соған итермелеу немесе стимуляциялау функциялы мінез-құлыққа тән.

Т.Е.: «өзін тырнау» мінез-құлқының бірнеше эпизодтары тіркелген, оның функциясы болдырмау немесе қашу, жалтару, болып табылады. Негізгі алдыңғы фактор- тактильді және вестибулярлық ынталандыруға арналған сенсорлық ойындарға ынталану.

Әрбір зерттелінушіге мінез-құлықты функционалдық бағалау хаттамалары қоса берілді (Қосымша 1-де берілген).

Түзетуді қажет ететін мінез-құлық функциясын анықтай отырып, біз белгілі бір контексте осы мақсатқа жету үшін қандай мінез-құлық әлеуметтік тұрғыдан қолайлы және балаға қол жетімді екенін анықтауымыз керек, өйткені қажеттілік қалады және бала оны қанағаттандырудың жаңа жолдарын іздейді. Сондықтан қалаусыз мінез-құлықты түзету үшін балаларды түзету бағдарламасында көрсетілген ойындар мен жаттығулар арқылы басқа, қалаулы мінез-құлыққа үйрету маңызды.

Нәтижелерді қорытындылай келе мыналарды атап өтуге болады:

- ақыл-ой кемістігі және аралас бұзылулары бар балаларға келесі функциялары бар жағымсыз мінез-құлық тән: өзін-өзі стимуляциялау және болдырмау, жоққа шығару, бас тарту;

- зерттеуге қатысқан балалардың жағымсыз мінез-құлық эпизодтарының саны сағатына 3 эпизодта көрінудің орташа жиілігімен кем дегенде 10 рет және максимум 10 рет байқалады;

- қалаусыз мінез-құлықтың келесі түрлері ерекшеленді: «өзін тістелеу», «өзін-өзі тырнау», «қол сермеу», «заттарды ұру». Мұндай мінез-құлық әлеуметтік тұрғыдан қолайсыз, сондықтан жағымсыз, түзетуді қажет ететін мінез-құлықты психологиялық-педагогикалық қолдау және коррекциялау арқылы оңалту шараларын жүргізу қажет.

Диагностикалық зерттеу нәтижелері көрсеткендей, көптеген субъектілерде әлеуметтік тұрғыдан қолайлы емес жағымсыз мінез-құлық көріністері байқалады. Сондықтан мамандар тарапынан түзету назары қажет. Жағымсыз мінез-құлықтың көріну деңгейін төмендету немесе проблемалық мінез-құлықты әлеуметтік қолайлы мінез-құлыққа ауыстыру балалардың осы санатын оқыту процесін едәуір жеңілдетеді.

Барлық нәтижелерін қорытындылай келе, психологиялық-педагогикалық түзету арқылы жағымсыз мінез-құлық деңгейін бар бастауыш сынып оқушыларын оңалту баланың жағымсыз мінез-құлқының негізгі функциясы өзін-өзі ынталандыру болған кезде ғана ең тиімді, ал балаларда ондай мінез-құлықтан аулақ болу функциясы бар әрекеті басым болған кезде ең аз тиімді болғанын атап өтуге болады.

3. Психологиялық жұмыстардың нәтижелеріне қорытынды және ұсыныстар мен пікірлер

Аутизм синдромы бар балалардың білім беру қажеттіліктері бар балалардың мінез-құлқын түзету жұмыстарына бағдарлама ұсыну жоспарланды. Оны төмендегідей сипаттаймыз.

Психологиялық жұмыс кезеңдеріндегі агрессивті реакциялар түріндегі жағымсыз мінез-құлық деңгейін бағалау мен оны түзету бағдарламасының іске асыру бойынша қорытындыланады.

Дамуының көптеген бұзылулары бар бастауыш сынып оқушыларының аутистік синдромын психологиялық-педагогикалық түзетуге бағытталған түзету бағдарламасы ұсынылды. Барлығы 15 сабақ өткізілді. Бағдарлама ішінара негізгі блокқа бөлініп жүзеге асырылды.

Психологиялық жұмысты ұйымдастырудың негізгі формасы жеке форма ретінде болды. Сабақтарды өткізу кезінде ойын және оқу іс-әрекеттері жетекші іс-шаралар болды, өйткені бастауыш сынып оқушылары үшін оқу жағдайында жарқын ойын дизайны қажет. Бұл жағдайда күрделі және қол жетімді емес қарапайым және қол жетімді болады.

Түзету бағдарламасын ішінара сынау үшін жұмыстың келесі түрлері қолданылды:

-мотивациялық ынталандыруды тестілеу,

-дағдыларды «жаттықтыру»,

-сенсорлық ойындар, жаттығулар,

-сәлемдесу және қоштасу рәсімдері.

Ойындар белсенді және пассивті түрде өткізілді, өйткені бастауыш мектеп жасындағы балалар үшін шамадан тыс жұмыс жасамау және субъектілердің жұмысын төмендету үшін үнемі өзгеріп отыру қажет.

Ойындар мен жаттығуларды өткізу кезінде жүйелілік пен жүйелілік принципі іске асырылды, өйткені көптеген даму бұзылыстары бар жас оқушылар үшін оқу процесінің жекелеген дәйекті қадамдардан тұруы маңызды, сондай-ақ білім алушылардың осы санаты үшін дағдыларды жүйелі «жаттықтыру» маңызды. Сабақтарды өткізудегі тағы бір қағидат қол жетімділік принципі болды, оған сәйкес оқу процесі білім алушылардың жеке ерекшеліктеріне және олар жинақтаған білім мен дағдыларға сәйкес келуі қажет.

Сондай – ақ, түзету-дамыту бағдарламасын жүргізудің міндетті кезеңі түзету сабақтарын өткізу кезінде тапсырмалардың күрделілік деңгейіне мониторинг жүргізу қажет, өйткені қайталанатын сәтсіздік жағдайында бала алынған ақпаратқа деген қызығушылығын жоғалтады. Бұған жол бермеу үшін оқу кезінде кеңестерді қолдану керек, баланың материалды игеруіне қарай олардың санын азайту керек. Кеңестерді таңдау баланың жеке ерекшеліктеріне байланысты. Балалардың ерекше білім беру қажеттіліктерін кеңестерге тәуелділігін болдырмау өте маңызды, өйткені оларды қолданудың мақсаты – көмек сұрау, сәттілік жағдайын жасау қабілетін дамыту – бағдарламаның мақсаты мен міндеттеріне қайшы келмеуі керек.

Нақтылай келе, сабақтардағы сенімді және мейірімді атмосфераның тұрақтылығы мақсатқа жетуге жағымды эмоциялар алуға қолайлы ықпал етті. Ерікті мінез-құлықты қалыптастыру, баланың мінез-құлқындағы кемшіліктерді түзету ересектер мен балалардың бірлескен мақсатты іс-әрекетінде жүреді, оның барысында баланың жеке басының дамуы, оның білімі мен тәрбиесі жүзеге асырылады. Бала тек білімді ғана емес, сонымен қатар мінез-құлық нормаларын, ережелерін игереді, әлеуметтік мақұлданған мінез-құлық тәжірибесін алады екен.

ҚОРЫТЫНДЫ

Аутизм синдромы бар балаларын білім беру процесіне белсенді қосу үшін нақты білім беру жағдайларын жасауды көздейді. Мінез-құлық тәсілдерін, мінез-құлықты қалыптастыру тәсілдерін зерттеу оқушылардың бейімделмеген мінез-құлқын талдау үшін бихевиоризмнің теориялық негіздерін қолдануға, сондай-ақ оқушылардың әлеуметтік маңызды мінез-құлқын дамыту үшін мінез-құлықты өзгертудің кейбір әдістерін қолдануға мүмкіндік береді. Осыған байланысты, бұл зерттеудің мақсаты-баланың жеке басын дамытуға және оның мінез-құлқын қалыптастыруға бихевиористік көзқарасты психологиялық-педагогикалық талдау, мүмкіндігі шектеулі адамдарды зерттеу мен оқытудағы мінез-құлық технологияларының практикалық маңыздылығын ашу. Заманауи арнайы және инклюзивті білім беру ерекше білім беру қажеттіліктері бар балалардың мінез-құлқының бұзылуын талдау және алдын алу үшін мінез-құлық тәсілдерін зерттеуді қажет етеді.

Қолайсыз эмоционалды жағдайлардың дамуын болдырмау үшін ерекше білім беру қажеттіліктері бар балаға қоғамда бейімделудің жоғары деңгейін қамтамасыз ететін «дұрыс» мінез - құлықты үйрету қажет. Мінез-құлықты түзету әдістерінің негізгі топтарының бірі - білім беру жүйесінің компоненттерін, балалардың мектеп өмірінің режимін және, әрине, мұғалімнің жеке тұлғалық мінезін де өзгерту болып табылады. Яғни, күннің дұрыс ойластырылған режимі - бұл ерікті мінез-құлықты қалыптастырудың, оның кемшіліктерін түзетудің құралы да, қажетті шарты болып табылады. Берілген режимдегі өмір баланың психоэмоционалды жағдайына оң әсер етеді. Алайда, күнделікті өмірдің монотондылығы, бір реттік ритм әдеті, тосынсыйлардың болмауы, іс-әрекетті қатаң реттеу - мұның бәрі балалардың мінез-құлқын бұзатын, адамдармен қарым-қатынастың табиғи тәсілдерінің дамуына кедергі келтіретін стресс факторлары болып табылады. Күн режимінде икемді, күтпеген оқиғаларды, мүмкін стандартты емес жағдайларды ескеретін көптеген нұсқалар болуы керек. Күн режимінде түзету және дамыту жұмыстарының уақытын дұрыс анықтау қажет. Егер балалардың мінез-құлқындағы кемшіліктерді түзету бойынша жұмыс оқу-тәрбие процесінің жалпы құрылымына еніп, балалардың мектеп өміріндегі уақытша тауашаларды толтырса: сабаққа дейінгі бос минуттар, сабақтан кейінгі минуттар, дене шынықтыру минуттары, динамикалық үзілістер, тыныштық минуттары, өзгеріс уақыты, серуендеу, күндізгі ұйқыға дейінгі уақыт.

Бұл жұмыс сабаққа органикалық түрде енеді - бастауыш сынып оқушыларының негізгі тіршілік формасы. Түзету тапсырмалары (библиотерапия, ертегі терапиясы бойынша), сондай-ақ түзету ойындары оқу пәндерінің материалына негізделуі мүмкін. Сабақтағы түзету әсерінің «нысаны» сыныптан тыс жұмыстардағыдай, барлық кезеңдерде баланың оқу іс-әрекеті процесіндегі мінез-құлқы; мұғаліммен, басқа балалармен өзара әрекеттесу сипаты; баланың оқу тапсырмаларына және сабақтың ұйымдастырушылық-процедуралық сәттеріне қатынасы.

Мінез-құлық тәсілдерін талдау мінез-құлық зерттеу нысаны ретінде күрделі құбылыс екенін көрсетеді, ол тек сыртқы бақыланатын әрекеттерді ғана емес, сонымен қатар объективті бақылау үшін қол жетімді емес ішкі факторлардың әсерін (когнитивті функциялар, эмоционалды-еріктік сфера, жеке психологиялық ерекшеліктер және т. б.) көрсетеді.

Аутизм спектрі бұзылған балалардың мінез-құлқын түзету үшін қолданбалы мінез-құлық талдауы түрінде кеңінен қолданылады. Соған қарамастан, қоғам дамуының қазіргі кезеңінде арнайы білім берудің мақсаттары мен міндеттерін іске асыру ерекше білім беру қажеттіліктері бар балалардың мінез-құлқын зерттеу қажеттілігін көздейді.