Бала агрессиясының себептері және одан арылу жолдары.

Тажмухамбетова Меруерт Женисовна

Астана қаласы әкімдігінің №81 «Әсемгүл» балабақшасы МКҚК психологі

Аңдатпа Бұл мақалада балалардағы агрессия ұғымы, оның себептері, ерекшеліктері және алдын алу жолдары жан-жақты талданады. Агрессияның физиологиялық, әлеуметтік, эмоциялық және биологиялық факторлардан туындайтыны атап өтіледі. Мәтінде ер балалар мен қыз балалардағы агрессивті мінез-құлықтың көріністері салыстырылып, агрессияның кей жағдайларда зерттеушілік немесе өзін-өзі қорғау реакциясы ретінде көріну мүмкіндігі түсіндіріледі. Агрессияның тек теріс емес, оң қасиеттерге – табандылық, мақсаткерлік, батылдыққа – негіз болатынына назар аударылады. Балалардағы агрессияны азайтудың тиімді әдістері: сүйіспеншілік көрсету, эмоцияларды дұрыс жеткізуге үйрету, физикалық энергияны пайдалы арнаға бағыттау, үлгі болу, қоршаған ортаны бақылау және әлеуметтік дағдыларды дамыту ұсынылған. Мақалада сонымен бірге мамандардың көмегіне жүгіну қажеттілігі де қарастырылып, агрессиядан ең көп зардап шегетін – баланың өзі екені баса айтылады. Балаға жанашырлық, қолдау және қауіпсіз орта құру оның мінез-құлқын түзетуге және позитивті қасиеттерді дамытуға мүмкіндік беретіні көрсетіледі.

Түйін сөздер агрессия, балалар психологиясы, эмоциялық даму, агрессивті мінез-құлық, фрустрация, әлеуметтік дағдылар, тәрбие, отбасылық факторлар, гипербелсенділік, өзін-өзі реттеу, профилактика, эмоционалдық қолдау.

Агрессия (латын тілінен agressio – шабуыл, өршелену) – біреуге немесе бір нәрсеге зиян келтіруге бағытталған физикалық немесе сөздік әрекет. Балаларда агрессия әртүрлі формада көрінуі мүмкін: ашулы жылау, тістеу, тебіну, айқайлау, ойыншыққа таласу немесе құрдастарға шабуыл жасау.

Балалардағы агрессия көбіне қалыпты даму кезеңінің бөлігі болып табылады, бірақ оны бақылаусыз қалдыру бала үшін және оның қоршаған ортасы үшін проблемалар тудыруы мүмкін.

Агрессияның себептері

1. Физиологиялық және дамушылық факторлар

Нәрестенің ашулы жылауы немесе ренжіуі – оның негізгі қажеттіліктері (тамақ, ұйқы, көңіл бөлу) қанағаттанбағанын білдіреді.

2–5 жас аралығындағы балалар өз ойыншықтарына, орындарына немесе назарға таласып, құрдастарына ашулануы мүмкін.

3 жас шамасындағы балалардың айқайлауы, тістеуі, тебінуі олардың "зерттеушілік түйсігі" мен ата-ананың тыйым салуы арасындағы қайшылықтан туындайды.

2. Әлеуметтік және отбасылық факторлар

Ата-ананың төзімсіздігі, қатал тәрбие немесе үйдегі жиі қақтығыстар балада агрессияны күшейте алады.

Баланың үлгі тұтатын ересектердің (ата-аналар, әдеби кейіпкерлер, кино және мультфильм кейіпкерлері) агрессивті мінез-құлқы әсер етеді.

Достарымен қарым-қатынас дағдыларының жетілмеуі де қақтығыстарға әкеледі.

3. Эмоциялық факторлар

Қорқыныш, сенімсіздік, стресс немесе фрустрация баланы ашушаң етеді.

Бала қажеттіліктерін қанағаттандыру жолындағы кедергілерге (фрустрация) реакция ретінде агрессия көрсетеді.

4. Биологиялық факторлар

Жүйке жүйесінің ерекшеліктері, тұқым қуалаушылық, гормоналды өзгерістер немесе ми қыртысының биохимиялық дисбалансы баланың мінез-құлқына әсер етеді.

Гипербелсенді балалар жиі ойланбаған әрекеттер жасайды, физикалық күш қолдануға бейім келеді.

Агрессияның ерекшеліктері

Ер балаларда физикалық агрессия (соққы, тебу, затқа зақым келтіру) көбірек байқалады.

Қыз балалар көбіне сөзбен немесе жылау арқылы ашу-ызасын білдіреді.

Агрессия кейде балада зерттеушілік, білімқұмарлық немесе өзін-өзі қорғау реакциясы ретінде көрінеді.

Мысалы:

Мектепке дейінгі ер бала сотқарлық, физикалық белсенділік танытады.

Қыз бала көбіне жылау мен шаңқыл арқылы сезімін білдіреді.

Агрессияның пайдалы және зиянды жақтары

Агрессияның тек теріс әсері ғана емес, өмірлік оң қасиеттері де бар:

Қайсарлық, табандылық, мақсатқа ұмтылу, өз-өзіне қорған бола білу.

Маңызды: Балалардың агрессияшылдығын толық жоюға емес, оның бейәлеуметтік, зиянды көрінісін шектеуге және оң қасиеттерін дамытуға бағытталған тәрбие тиімді.

Агрессияны азайтудың жолдары

-Сүйіспеншілік көрсету:

Бала әрдайым бағаланатынын, қабылданатынын сезінуі керек.

-Эмоцияны білдіруді үйрету:

Ашуды, қорқынышты және ренішті сөзбен жеткізуге мүмкіндік беру.

-Физикалық энергияны дұрыс жұмсау:

Спорт, өнер, ғылыми үйірмелер арқылы белсенділікті бағыттау.

-Үлгі көрсету:

Ата-ананың ашу-ыза, қорлау және кек алудан аулақ болуы.

-Қоршаған ортаны бақылау:

Зорлық-зомбылық көріністері бар фильмдер мен ойындарды шектеу.

-Әлеуметтік дағдыларды дамыту:

Балаға достар табуға көмектесу, топтық ойындар арқылы мінез-құлық нормаларын үйрету.

-Физикалық жазадан аулақ болу:

Жаза тек агрессияны күшейтеді, балада қорқыныш пен сенімсіздік тудырады.

Агрессияны "емдеу" және мамандардың көмегі

Бір жылы сөз немесе қолдау бала агрессиясын азайтуға жеткілікті болуы мүмкін.

Баланы "бұзық" деп ойламау маңызды, себебі қабылданбау сезімі агрессияны күшейтеді.

Қиын жағдайларда психолог, психотерапевт, педагог немесе психоневрологтың көмегіне жүгіну қажет.

Агрессиядан ең көп зардап шегетін – бала өзі. Ол қорқынышта, ашушаң, достарын жоғалтуы мүмкін.Ең тиімді құрал – балаға қамқорлық көрсету, сүйіспеншілікпен қарау және оның маңызды екенін сезіндіру.Баланың агрессивті мінез-құлқы дұрыс бағытталған қолдау арқылы позитивті қасиеттерге айналуы мүмкін: табандылық, мақсаткерлік, өзін-өзі қорғау.