БАСҚАРУ ҚЫЗМЕТІНДЕГІ ЖЕТЕКШІЛІК ПЕН КӨШБАСШЫЛЫҚ ПСИХОЛОГИЯСЫ

Көпшіліктің санасында география ұғымы тек карта мен табиғи құбылыстар туралы ғылым деген түсінік қалыптасады, бірақ қазіргі география – бұл кеңістіктік ойлау, адам мен қоршаған орта арасындағы қарым-қатынас, қалаларды жоспарлау, экологиялық басқару, туризм, логистика және тіпті мемлекеттік саясаттың географиялық аспектілері болып табылады. Жас мамандарды қызықтыратын мәселелер қатарына «адамдар неге осы жерде тұрады?», «неліктен бір аймақ бай, екіншісі кедей?», «климат өзгерісі қоғамға қалай әсер етеді?» деген сұрақтар жатады. Сондықтан география дегеніміз әлемді жүйелі түрде түсінуге мүмкіндік беретін ең қолайлы мамандық.

Географияны саналы түрде таңдаудың себебі, қазіргі география – тек физикалық орта туралы ғылым емес, ол әлеуметтік-гуманитарлық және қолданбалы пәндердің синтезі. Адам және қоршаған орта арасындағы кеңістіктік өзара әрекетті зерттеу, әлеуметтік кеңістікті ұйымдастыру, аймақтық дамудың әлеуметтік-психологиялық факторлары – осының бәрі географияның қазіргі парадигмасының негізінде жатыр. Ал мұндай күрделі жүйелерді басқаруда жеке тұлғаның, топтың және ұйымның психологиялық ерекшеліктерін ескермеу мүмкін емес.

Университетте оқу барысында тек физикалық және экономикалық географияны ғана емес, сонымен қатар әлеуметтік география, халықтар демографиясы, урбанистика, GIS-технологиялар, қашықтықтан зондтау және табиғи ресурстарды басқару пәндерін терең меңгеріліп жатыр. Бірақ ең қызығы – «Басқару психологиясы» пәнінің география мамандығымен байланысы. Бұл пәнді таңдағанда, географиямен қалай байланысты екенін бірден түсінбеу әбден мүмкін, бірақ оның маңыздылығын осы пәндерді тереңірек меңгергенде ғана байқауға болады.

Басқару психологиясы аясында Ренсис Лайкерттің «Лидерліктің төрт жүйесі» тұжырымдамасы нақты қарастырылды. Лайкерт ұйымдардағы басшылық стильдерін төрт типке бөлген:

1. Эксплуататорлық-авторитарлық – қызметкерлерге сенім жоқ, барлық шешім жоғарыдан түседі, мотивация – жаза қорқыту арқылы.

2. Бейімдік-авторитарлық – басшы қамқор, бірақ әлі де шешімді өзі қабылдайды, мотивация – сыйақы беру арқылы.

3. Консультативтік-демократиялық – қызметкерлерге біршама сенім бар, маңызды шешімдер алдында пікір сұралады.

4. Партисипативтік жүйе – толық сенім, шешімдерді бірлесіп қабылдау, қызметкерлер өзін ұйымның бір бөлшегі ретінде сезінеді.

Зерттеулер бойынша партисипативтік жүйе ең тиімді әрі қызметкерлердің өнімділігін, шығармашылығын және адалдығын жоғары деңгейде ұстайды. Бұл теорияны талдау барысында, болашақта басшылық қызмет атқарылу керек болса, дәл осы төртінші жүйені қолдану тиімді.

География мамандығы мен басқару психологиясы бір-бірімен тікелей байланысты. Мысалы, бірінші тұжырымдамаға сәйкес, қала жоспарлауда халықтың пікірін ескермей, жоғарыдан «ең дұрыс» деп шешім қабылдасаң, жоба сәтсіздікке ұшырайды. Ал егер тұрғындармен бірлесіп, төртінші тұжырымдама бойынша, олардың қажеттіліктерін талқылап, шешім қабылдасаң, қала шынымен ыңғайлы әрі тұрақты болады. Мысалы, экологиялық жобалардағы ұлттық парк құру кезінде жергілікті халықтың қатысуы болмаса, браконьерлік пен қақтығыс көбейеді. Ал егер оларды шешім қабылдау процесіне тартса, жоба ұзақ мерзімді әрі сәтті болады. Ауыл шаруашылығындағы басқарудың классикалық мысалы – фермерлік шаруашылықтар мен агрохолдингтер. Көптеген посткеңестік елдерде, соның ішінде Қазақстанда, ауыл шаруашылығы ұзақ уақыт эксплуататорлық-авторитарлық және бейімдік-авторитарлық стильдерімен басқарылды: директор немесе агроном барлық шешімді өзі қабылдайды, механизаторлар мен жұмысшылар тек орындаушы. Нәтижесінде қызметкерлердің бастамашылдығы төмен, топырақтың шамадан тыс сарқылуда, егіннің шығымдылығы жылдан-жылға құлдырауда және ауылдан жастардың кетуі күшейіп келуде.

Басқару психологиясындағы жетекшілік қалалық жоспарлау, аймақтық дамыту, ауыл шаруашылығын басқару немесе мемлекеттік қызмет салаларында кеңінен пайдаланылады. Осы салада ұйымдастырушылық қабілеттің болуы өте маңызды болады: топ құру, мотивациялау, қақтығыстарды шешу, уақытты басқару, жағдайды мониторингтау деген сияқты мәселелерді шешуге бағытталған. Ал Лайкерттің төртінші жүйесі дәл осы қабілеттерді дамытуға көмектеседі. Мысалы, командада GIS-жобаны жүргізгенде, әр мүшенің идеяларын тыңдап, жауапкершілікті бөлген жағдайда, нәтиже әлдеқайда сапалы болады.

Қорытындылай келе, географияны таңдау әлемді түсінуді ғана емес, оны жақсартуды да мақсат ету керек. Ал басқару психологиясы сол өзгерістерді тиімді жүзеге асырудың адамгершілікті әрі ғылыми негізделген жолын үйретеді. Болашақта қандай лауазым болмасын – жобаны басқарушы, аймақтық даму жөніндегі маман немесе тіпті министрлік қызметкері – адамдармен дұрыс жұмыс істей білу, оларға сенім арту және бірлесіп шешім қабылдау арқылы ғана нағыз нәтижеге жете алатыны анық.

Намдар Ф.Р.

1 курс магистранты,

Болтаева Алия Масакбаевна

психология ғылымдарының кандидаты

Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университеті