БАСТАУЫШ МЕКТЕПТЕГІ ӘЛЕУМЕТТІК-МӘДЕНИ ҚҰНДЫЛЫҚТАР

1-секция: Педагогиканың өзекті мәселелері: қазіргі заманның

сын-қатерлері

(Бастауыш оқыту)

Павлодар педагогикалық университетінің студентті,

Д.Г. Абдимавланова

БАСТАУЫШ МЕКТЕПТЕГІ ӘЛЕУМЕТТІК-МӘДЕНИ ҚҰНДЫЛЫҚТАР

Аннотация. Бұл мақалада бастауыш мектепте әлеуметтік-мәдени құндылықтарды қалыптастырудың маңызы қарастырылады. Әлеуметтік-мәдени құндылықтар оқушылардың дүниетанымын кеңейтіп, олардың тұлғалық дамуына ықпал етеді. Дүниетану пәні арқылы оқушылардың тарихи-мәдени танымы, экологиялық санасы мен қоғамдық өмірге бейімделуі жүзеге асады.

Тірек сөздер: бастауыш мектеп, әлеуметтік-мәдени құндылықтар, дүниетану, тарихи-мәдени таным, экологиялық сана, қоғамдық өмір, білім беру.

Annotation. This article examines the importance of forming socio-cultural values in primary school. Socio-cultural values broaden students' worldview and contribute to their personal development. Through the subject of worldview studies, students develop historical and cultural awareness, environmental consciousness, and social adaptation skills.

Key words: primary school, socio-cultural values, worldview studies, historical and cultural awareness, environmental consciousness, social adaptation, education.

Аннотация. В данной статье рассматривается значимость формирования социально-культурных ценностей в начальной школе. Социально-культурные ценности расширяют мировоззрение учащихся и способствуют их личностному развитию. Через предмет окружающего мира учащиеся развивают историко-культурное сознание, экологическую осознанность и навыки социальной адаптации.

Ключевые слова: начальная школа, социально-культурные ценности, окружающий мир, историко-культурное сознание, экологическая осознанность, социальная адаптация, образование.

Кіріспе

Бастауыш мектептегі білім беру тек қана пәндік білімді меңгертумен шектелмей, оқушылардың тұлғалық дамуына, олардың әлеуметтік және мәдени құндылықтарды игеруіне бағытталуы тиіс. Л.С. Выготскийдің зерттеулері бойынша, балалардың құндылықтарды қабылдау процесі олардың жас ерекшеліктеріне сәйкес қалыптасады және әлеуметтік әсерлер арқылы дамиды. Әлеуметтік-мәдени құндылықтар – бұл қоғамның рухани-адамгершілік негіздерін қалыптастыратын, әрбір тұлғаның дамуына ықпал ететін маңызды факторлар. [1]

ГОСО РК талаптарына сәйкес, бастауыш мектепте білім беру процесі оқушылардың құндылықтар жүйесін қалыптастыруға бағытталған болуы керек. Бұл мақалада бастауыш мектептегі әлеуметтік-мәдени құндылықтардың мәні, олардың дүниетанумен байланысы қарастырылады. [2]

Әлеуметтік-мәдени құндылықтар адамның өмірлік бағдарларын, көзқарастарын және мінез-құлық үлгілерін айқындайтын қағидаттар мен нормалар жиынтығы болып табылады. Л.И. Божовичтің пікірінше, мектеп жасындағы балалар үшін құндылықтарды қабылдау олардың тұлғалық қасиеттерінің дамуына тікелей әсер етеді. [3]

Материалдар мен әдістер

Бастауыш мектепте бұл құндылықтар төмендегідей негізгі аспектілерді қамтиды:

• адамгершілік құндылықтары: адалдық, әділдік, жауапкершілік, өзара құрмет (О.А. Карабанованың зерттеулері бойынша, бұл қасиеттер ойын арқылы тиімді түрде қалыптастырылады);

• ұлттық құндылықтар: ана тілі, дәстүрлер, халықтық мұра;

• жалпыадамзаттық құндылықтар: бейбітшілік, толеранттылық, экологиялық сана. [4]

Дүниетану пәні оқушылардың қоршаған орта туралы түсінігін кеңейтіп, олардың әлеуметтік және мәдени дамуына ықпал етеді. Г.С. Абрамованың еңбектерінде бастауыш мектеп жасындағы балалардың дүниетанымының ерекшеліктері егжей-тегжейлі қарастырылған. Бұл пәннің мазмұны төмендегі аспектілермен тығыз байланысты:

1. Тарихи-мәдени таным – оқушылар қазақ халқының мәдениеті мен тарихын, өзге халықтардың дәстүрлерін зерттеу арқылы әлеуметтік құндылықтарды меңгереді.

2. Экологиялық сана – табиғатты қорғау, экологиялық құндылықтарды түсіну оқушылардың жауапкершілік сезімін арттырады.

3. Қоғамдық өмірге бейімдеу – қоғамдағы қарым-қатынас мәдениетін, құқықтары мен міндеттерін түсіну арқылы оқушылар әлеуметтік құндылықтарды игереді.

Бастауыш мектепте әлеуметтік-мәдени құндылықтарды қалыптастыру оларды оқушылардың игеруі мен интериоризациясын қамтамасыз ететін педагогикалық механизмдер жүйесі арқылы жүзеге асырылады. Олардың негізгілері:

• оқу пәндерінің мазмұнына құндылық аспектілерін қамтитын мақсатты оқыту;

• ұжымшылдықты, патриотизм мен толеранттылықты қалыптастыруға бағытталған тәрбие қызметі;

• «мұғалім – оқушы» жүйесіндегі құндылық қатынастарды модельдейтін педагогикалық өзара іс-қимыл;

• жас оқушыларға имитациялық жағдайларда құндылық жағдайларын өмір сүруге мүмкіндік беретін ойын және жобалау технологиялары;

• рефлексиялық практика, балалардың құндылықтар мен нақты әрекеттер арасындағы байланысты түсінуіне ықпал етеді.

Л.И. Божовичтің зерттеулері бойынша, бұл механизмдердің тиімділігі оларды қолданудың жүйелілігіне, оқушылардың жас ерекшеліктерін ескеруге және білім беру процесіне қатысушылардың барлығының іс-әрекеттерінің дәйектілігіне байланысты.

Бастауыш мектеп әлеуметтену процесінде негізгі функцияны орындайды, балаға қоғамдық мақұлданған нормалар мен құндылықтарды мақсатты түрде тарататын алғашқы институт ретінде әрекет етеді. Г.С. Абрамованың атап көрсеткендей, мектеп жасындағы балалар үшін құндылықтарды қалыптастыру процесі олардың келешектегі тұлғалық дамуына айтарлықтай ықпал етеді. [5]

Бұл ретте мектеп бар құндылықтарды жаңғыртып қана қoймай, оларды қазіргі заманғы технологияларға (мысалы, цифрландыру, жаһандану) бейімдейді. О.А. Карабанованың атап көрсеткендей, отбасымен өзара әрекеттесу маңызды фактор болып қала береді: мұғалімдер мен ата-аналардың құндылық көзқарастарының сәйкес келмеуі әлеуметтенудің тиімділігін төмендетуі мүмкін.

Осылайша, Л.С. Выготскийдің теориясына сәйкес, бастауыш мектеп баланың азаматтық, адамгершілік және мәдени бірегейлігінің негізін қалайтын дүниетанымды қалыптастырудың маңызды агенті ретінде әрекет етеді. Бұл процестің тиімділігі заманауи педагогикалық әдістердің жүйелі қолданылуына және оқу-тәрбие процесінің барлық қатысушыларының біріккен күш-жігеріне байланысты.

Нәтижелер мен пікірталас

Бастауыш сынып оқушыларында әлеуметтік-мәдени құндылықтардың қалыптасуын зерттеу аясында 3 «А» сыныпта (24 оқушы) эксперименттік зерттеу жүргізілді. Зерттеу үш кезеңде жүргізілді, атап айтқанда арнайы әдістеме енгізілгеннен кейін оқушылардың құндылық бағдарларының динамикасын анықтау мақсатында анықтау, қалыптастыру және бақылау.

Анықтау кезеңінде құндылық бағдарларының бастапқы деңгейіне диагностика жүргізілді. Оқушыларға ұсынылған тізімнен ең маңызды 5 құндылықты таңдау ұсынылды (достық, отбасы, адалдық, отан, табиғат, білім, денсаулық), сондай-ақ «сурет: менің құндылықтарым» проективті әдістемесін орындау. Нәтижелер балалар үшін ең маңыздысы отбасылық (78%) және тұлғааралық құндылықтар (достық - 69%), ал азаматтық (отан - 25%) және танымдық құндылықтар (білім - 16%) оқушылардың санасында азырақ көрсетілгенін көрсетті.

Қалыптастырушы кезең әлеуметтік-мәдени құндылықтарды түсінуге бағытталған интерактивті сабақтар циклін қамтыды.

Келесі әдістер қолданылды:

• «құндылықтар ағашы» ойыны, онда балалар маңызды ұғымдары бар парақшаларды орналастырып, өз таңдауларын дәлелдеді;

• «қандай әрекет дұрыс?» моральдық дилеммаларды талдай отырып;

• сыныпта өмір сүру ережелерін құру бойынша «біздің сынып Конституциясы» жобасы;

• табиғатқа қамқорлық жасау құндылығын қалыптастыру үшін «Таза аула» экологиялық акциясы.

Бақылау кезеңі анықтау кезеңіндегідей әдістерді қолдана отырып, қайта диагностикалауды көздеді. Нәтижелер азаматтық және экологиялық құндылықтарды түсінуде айтарлықтай оң динамиканы көрсетті. Атап айтқанда, «Отан» құндылығы 25% - дан 41% - ға дейін (+16%), «табиғат» - 19% - дан 34% - ға дейін (+15%), «адалдық» - 38% - дан 52% - ға дейін (+14%) өсуді көрсетті. Ең аз өзгерістер «білім» санатында байқалды (16% - дан 22% - ға дейін, +6%). Салыстырмалы деректер кестеде келтірілген.

Кесте-бастапқы және бақылау кезеңдеріндегі мәндердің өзгеруі

Бастапқы және бақылау кезеңдеріндегі мәндердің динамикасы төмендегі суретте көрсетілген.

Сурет-бастапқы және бақылау кезеңдеріндегі мәндердің динамикасы

Проективті суреттерді талдау оң динамиканы да растады: егер анықтаушы кезеңде балалардың 60% - ы тек отбасы мен достарын бейнелесе, бақылау кезеңінде жұмыстардың 30% - табиғат элементтері, ал 20% - Мемлекеттік рәміздер (Ту, Елтаңба) кірді.

Зерттеу нәтижелері бастауыш сынып оқушыларында әлеуметтік-мәдени құндылықтарды қалыптастырудағы интерактивті әдістердің тиімділігін растады. Азаматтық және экологиялық құндылықтар саласында ең үлкен прогресс байқалды, бұл мұндай әдістердің болашағын көрсетеді.

Сонымен қатар, «білім» санатындағы әлсіз динамика қосымша мотивациялық әдістерді әзірлеу қажеттілігін көрсетеді. Ұсыныс ретінде ай сайынғы құндылық жобаларын енгізу («Ардагерге хат») және білім беру компонентін нығайту үшін цифрлық құралдарды (мейірімділік туралы мультфильмдер жасау) пайдалану ұсынылады. Алынған нәтижелер бастауыш мектептегі білім беру бағдарламаларын түзету үшін пайдаланылуы мүмкін.

Қорытындылар мен ұсыныстар интерактивті әдістер 15-16% өсуді қамтамасыз ете отырып, азаматтық және экологиялық құндылықтар туралы хабардарлықты едәуір арттырды деген гипотезаны қолдайды. Алайда, «білім» санатындағы әлсіз динамика проблемасы анықталды, бұл мотивациялық әдістерді күшейту қажеттілігін көрсетеді.

Ұсыныс ретінде «Ардагерге хат» сияқты ай сайынғы құнды жобаларды енгізу, сондай-ақ мейірімділік туралы мультфильмдер жасауды қоса алғанда, цифрлық құралдарды белсенді пайдалану ұсынылады.

Қорытынды

Бастауыш мектепте әлеуметтік-мәдени құндылықтарды қалыптастыру – оқушылардың жан-жақты дамуына ықпал ететін маңызды бағыттардың бірі. Дүниетану пәні осы құндылықтарды меңгертуде үлкен рөл атқарады, себебі ол оқушылардың қоршаған орта мен қоғам туралы түсінігін кеңейтіп, оларды саналы азамат етіп тәрбиелеуге негіз болады.

Сондықтан бастауыш мектеп бағдарламасында әлеуметтік-мәдени құндылықтарды дүниетанумен байланыстыра отырып оқытуға ерекше мән берілуі тиіс.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

1. Выготский Л.С. Адамның даму психологиясы. – М.: Смысл, 2005. – 1136 б.

2. Қазақстан Республикасының Білім беру мемлекеттік жалпыға міндетті стандарты (БМЖМС). – Нұр-Сұлтан: Білім, 2022.

3. Божович Л.И. Тұлға және оның балалық шақта қалыптасуы. – СПб.: Питер, 2008. – 400 б.

4. Карабанова О.А. Баланың психикалық дамуын түзетудегі ойын. – М.: Академия, 2018. – 192 б.

5. Абрамова Г.С. Жас психологиясы. – М.: Юрайт, 2020. – 811 б.