Әдістемелік құрал

«Бастауыш сынып оқушыларының әдеби шығармашылық қабілетін дамытудағы әдебиеттік оқудың рөлі»

Құрастырушы:

ТҮСІНІК ХАТ

Бұл әдістемелік құрал жалпы білім беретін мектептердің бастауыш сыныптарына арналған «Әдебиеттік оқу» пәні бойынша оқушылардың әдеби шығармашылық қабілеттерін дамытуға бағытталған. Құралдың басты мақсаты – оқушылардың көркем әдебиетке деген қызығушылығын арттыра отырып, олардың қиялдау, еркін ойлау, өз ойын көркем тілмен жеткізе білу, шығармашылықпен жұмыс істеу дағдыларын қалыптастыру және дамыту.

Құралда бастауыш мектеп жасындағы балалардың психологиялық және танымдық ерекшеліктері ескеріле отырып, әдеби шығармашылықты дамытудың теориялық негіздері мен практикалық әдіс-тәсілдері жан-жақты қарастырылған. Сонымен қатар, әдебиеттік оқу сабағында қолдануға болатын шығармашылық тапсырмалар мен ойын түрлері, рөлдік сахналық көріністер, мәтінге байланысты әңгіме, өлең, ертегі құрастыру жолдары ұсынылады. Мұғалімдер үшін түрлі бағыттағы дайын тапсырмалар үлгілері, сабақта қолдануға болатын әдіс-тәсілдер мен оқушылардың белсенділігін арттыратын жұмыс түрлері жинақталған.

Әдістемелік құралда шығармашылық тапсырмаларды бағалау критерийлері, оқушының қабілетін ынталандыру жолдары, пәнаралық байланыс арқылы танымдық көкжиегін кеңейту тәсілдері де қамтылған. Әдебиет пен өнерге деген сүйіспеншілікті қалыптастыру, ұлттық рухани құндылықтарды бала бойына сіңіру – құралдың мазмұндық өзегін құрайды.

Бұл материал бастауыш сынып мұғалімдеріне, жас мамандарға, педагогикалық бағытта білім алып жатқан студенттер мен шығармашылық қабілеті жоғары дарынды балалармен жұмыс істейтін мамандарға әдістемелік көмекші құрал ретінде ұсынылады. Құралды сабақ үрдісінде, сыныптан тыс оқуларда және үйірме жұмыстарында тиімді пайдалануға болады.

МАЗМҰНЫ

1. Кіріспе_________________________________________________________4

2. Әдеби шығармашылық ұғымы және оның маңызы_________________6

3. Бастауыш сынып оқушыларының жас ерекшеліктері______________15

4. Әдебиеттік оқу пәнінің шығармашылық қабілетке әсері____________17

4.1. Әдебиеттік оқу пәнінің мәні мен мақсаты________________________17

4.2. Әдеби шығармалар – шығармашылыққа бастайтын қайнар көз __18

4.3. Шығармашылық қабілетке ықпал ететін мүмкіндіктер___________21

4.4. Әдебиеттік оқу мен шығармашылықтың байланыс үлгілері _______23

4.5. Мұғалімнің шығармашылық атмосфера қалыптастыру рөлі ______27

5. Шығармашылықты дамытудың әдіс-тәсілдері ____________________29

5.1. Ойын элементтері ____________________________________________30

5.2. Шығармашылық тапсырмалар ________________________________32

5.3. Рөлдік ойындар ______________________________________________37

5.4. Топтық жұмыс _______________________________________________40

5.5. Сын тұрғысынан ойлауға жетелейтін шығармашылық әдіс-тәсілдер_________________________________________________________44

6. Сабақта қолдануға болатын шығармашылық тапсырмалар үлгілері_________________________________________________________47

7. Пәнаралық байланыс арқылы дамыту___________________________54

8. Бағалау мен ынталандыру______________________________________59

9. Қорытынды___________________________________________________62

10. Пайдаланылған әдебиеттер ____________________________________64

1. КІРІСПЕ

Қазіргі заманауи білім беру жүйесінде оқушының жеке тұлғасын жан-жақты дамытып, шығармашылық қабілетін арттыру — басты мақсаттардың бірі болып отыр. Жаңа ғасыр баласы тек дайын білімді игеруші ғана емес, сонымен бірге өз ойын еркін жеткізе алатын, жаңаша ойлайтын, өз пікірін дәлелдеп, оны шығармашылықпен жеткізе білетін белсенді тұлға болуы тиіс. Осы тұрғыдан алғанда, бастауыш сынып кезеңі — баланың танымдық, сөйлеу және шығармашылық қабілеттерінің негізі қаланатын аса маңызды саты.

Бастауыш сыныптағы «Әдебиеттік оқу» пәні — оқушылардың рухани дүниесін байытып, көркемдік талғамын қалыптастыратын, ана тіліне, ұлттық құндылықтарға деген сүйіспеншілігін арттыратын негізгі пәндердің бірі. Бұл пән арқылы оқушылар тек әдеби туындылармен танысып қана қоймай, соның негізінде сөз құдіретін түсінеді, тіл байлығын дамытады, шығармашылықпен ойлауға, өзіндік көзқарас қалыптастыруға үйренеді. Демек, әдебиеттік оқу — оқушының шығармашылық қабілетін ашудың қуатты құралы.

Әдеби шығармашылық — бұл баланың қиял мен ойлау қабілетіне, елестету мен эмоциялық қабылдауға сүйенетін, өзіндік идея мен жаңа мазмұн тудыруға негізделген әрекет. Ол кез келген балада туа біткен қабілет ретінде байқалады. Бірақ ол жүйелі түрде дамытуды, педагогикалық қолдауды қажет етеді. Мұғалімнің шеберлігі мен әдістемелік дайындығы — осы шығармашылық қабілетті дамытуда шешуші рөл атқарады. Әдебиеттік оқу сабағында оқушылармен жүргізілетін шығармашылық жұмыстар (өлең, әңгіме, ертегі құрастыру, рөлдік ойындар, сахналық қойылымдар, мәтінді қайта құру т.б.) олардың логикалық ойлауын, сөйлеу мәдениетін, эстетикалық талғамын дамытады.

Бұл әдістемелік құралда бастауыш сынып оқушыларының әдеби шығармашылық қабілетін дамытудың теориялық және практикалық негіздері қарастырылған. Құралда шығармашылық жұмыстарды ұйымдастырудың тиімді жолдары мен тәсілдері, жас ерекшеліктеріне сай іріктелген тапсырмалар, сабақ барысында қолдануға болатын әдістер мен жаттығулар жинақталған. Сонымен қатар пәнаралық байланысты жүзеге асыру, ынталандыру мен бағалау, сыныптан тыс және үйірме жұмыстары арқылы шығармашылықты жетілдіру жолдары ұсынылған.

Бұл әдістемелік құралдың басты мақсаты — бастауыш сынып оқушыларының әдеби шығармашылық қабілеттерін дамытуда әдебиеттік оқу пәнінің мүмкіндіктерін тиімді пайдалану жолдарын көрсету, мұғалімдерге әдістемелік көмек ұсыну және оқушылардың шығармашылық белсенділігін арттыруға бағытталған әдіс-тәсілдер жүйесін ұсыну.

Міндеттері:

1. Бастауыш сынып оқушыларының жас ерекшеліктерін ескере отырып, әдеби шығармашылық қабілеттерін дамытудың теориялық негіздерін сипаттау;

2. Әдебиеттік оқу пәні арқылы оқушылардың қиялын, ойлау дағдысын, тіл байлығын дамыту жолдарын ұсыну;

3. Мұғалімдерге шығармашылық тапсырмаларды құрастыру мен тиімді қолдану бойынша нақты үлгілер мен әдістемелік нұсқаулар беру;

4. Сабақ барысында қолдануға болатын рөлдік, ойын, зерттеу және топтық жұмыс түрлерін жүйелеу;

5. Бағалау мен ынталандырудың шығармашылықты арттырудағы рөлін көрсету;

6. Пәнаралық байланыс пен сыныптан тыс жұмыстар арқылы шығармашылықты дамытудың мүмкіндіктерін көрсету.

Күтілетін нәтижелер:

• Мұғалімдер әдеби шығармашылықты дамытуға бағытталған әдістемелік әдістерді сабақта еркін қолдана алады;

• Оқушылардың әдеби шығармашылыққа деген қызығушылығы артады, белсенділігі мен өзіндік ойлауы дамиды;

• Оқушылар өз бетімен әңгіме, ертегі, өлең құрастыру, кейіпкерге мінездеме беру, оқиға желісін жалғастыру сияқты шығармашылық тапсырмаларды орындауға машықтанады;

• Әдеби мәтіндерді терең түсіну мен талдау қабілеті қалыптасады;

• Мұғалімдердің шығармашылықпен жұмыс жүргізудегі әдістемелік дайындығы артады.

Қолданылу аясы:

• Жалпы білім беретін мектептердің бастауыш сыныптарындағы әдебиеттік оқу сабақтарында;

• Әдеби шығармашылыққа бағытталған сыныптан тыс іс-шаралар мен үйірме жұмыстарында;

• Педагогикалық колледждер мен жоғары оқу орындарының студенттеріне арналған оқу-тәжірибелік сабақтарда;

• Жас мамандардың әдістемелік дайындығын жетілдіру мақсатында өткізілетін семинар, тренинг, курстарда.

Жаңашылдық деңгейі:

• Құралда оқушылардың шығармашылық қабілетін дамытуға бағытталған озық педагогикалық технологиялар мен заманауи әдістер (сын тұрғысынан ойлау, «Ой шақыру», «INSERT», «Автор орындығы» т.б.) ұсынылған;

• Тапсырмалар жүйесі оқушының дербес даму қарқынын ескеріп, жеке, жұптық және топтық жұмыс форматында беріледі;

• Әдебиеттік оқудағы мәтіндерге негізделген шығармашылық тапсырмалар арқылы оқушының ішкі потенциалы мен ойлау дербестігін ашуға мүмкіндік жасалады;

• Интеграцияланған және пәнаралық байланысты ескере отырып, шығармашылық қабілетті дамытуға кешенді түрде қарау жолдары ұсынылады;

• Бағалаудың балама түрлері мен ынталандыру тетіктері арқылы мотивацияны арттыруға ерекше көңіл бөлінген.

2. Әдеби шығармашылық ұғымы және оның маңызы

2.1 Әдеби шығармашылық ұғымы

Әдеби шығармашылық – бұл баланың ішкі сезімін, ой-қиялын, дүниетанымын көркем сөз арқылы білдіру қабілеті. Ол оқушының ойлау, елестету, сезіну, сөзбен образ жасау сияқты күрделі когнитивтік және эмоционалдық әрекеттерінің тоғысында жүзеге асады. Әдеби шығармашылық — тұлғаның мәдени, рухани, тілдік және эстетикалық дамуын қамтамасыз ететін әмбебап қабілет.

? Ғылыми тұрғыдан алғанда, әдеби шығармашылық – көркем әдебиет негізінде жаңа ой, жаңа мазмұн, бейне немесе көркем форма тудыру әрекеті. Ол әдебиетпен қарым-қатынас жасаудың жоғары деңгейі болып саналады. Бала көркем туындыны тек қабылдап қоймай, оны өзінше өңдеп, жалғастырып, жаңаша мазмұндап, өзіндік көзқарасын білдіреді.

? Психологиялық тұрғыдан, бұл – қиял мен эмоцияға, ассоциативті ойлауға, бейнелі қабылдауға сүйенетін күрделі танымдық процесс. Әдеби шығармашылық — баланың ішкі жан дүниесін ашуға, өзін-өзі тануға, дүниеге деген көзқарасын білдіруге мүмкіндік беретін ең әсерлі құралдардың бірі.

Әдеби шығармашылыққа тән сипаттар:

Сипаттама	Мазмұны
Қиял мен елестету	Бала болмысты жаңаша қабылдап, оны ойша өзгерте алады
Эмоцияға негізделу	Ішкі сезімді, көңіл-күйді көркем тілмен жеткізуге ұмтылады
Бейнелі ойлау	Сөз арқылы образ жасау, көркем салыстырулар қолдану
Шығармашылық еркіндік	Белгілі бір қалыпқа бағынбай, өзіндік идея ұсынуға мүмкіндік береді
Субъективтілік	Оқушы туындыны өзінше түсінеді, өзіндік пікір, көзқарас қалыптастырады

Бастауыш сынып оқушысы үшін әдеби шығармашылық дегеніміз не?

• Ол — “Егер мен...” деп басталатын армандар мен ойлар әлемі;

• Ол — өлең шумағымен сезімін жеткізгісі келетін кішкентай ақын;

• Ол — оқыған ертегіге өз нұсқасын қосқысы келетін қиялшыл бала;

• Ол — сурет пен сөзді ұштастырып, ішкі ойын бейнемен жеткізетін жас қаламгер.

Әдеби шығармашылық әрекеттерге мыналар жатады:

• Мәтіннің мазмұнын өзгертіп қайта құру;

• Кейіпкерге сипаттама беру немесе жаңа кейіпкер ойлап табу;

• Мәтін бойынша өз ертегісін, әңгімесін, өлеңін жазу;

• Авторға хат, кейіпкердің күнделігі немесе диалог құрастыру;

• Оқиғаны басқаша аяқтау немесе жалғастыру;

• Мәтінге сурет салып, көркем сипаттама беру.

Әдеби шығармашылықтың мақсаты:

• Баланың еркін ойлауын дамыту;

• Эстетикалық қабылдауын қалыптастыру;

• Тіл байлығын, көркем сөз қорын жетілдіру;

• Өзіндік пікір айтуға дағдыландыру;

• Әдебиетке деген қызығушылықты арттыру;

• Өзін тұлға ретінде тануына жағдай жасау.

Әдеби шығармашылық – оқушының дүниеге, адамдарға, оқиғаларға деген көзқарасын көркем тіл арқылы білдіру формасы. Бұл тек тіл дамыту құралы емес, ол — рухани тәжірибе, өзін-өзі тану кеңістігі, шығармашылық ойлаудың тірегі. Сондықтан да әдеби шығармашылықты бастауыш сыныпта жүйелі түрде дамыту – баланың болашақ тұлғасын қалыптастырудың негізі болып табылады.

2.2 Әдеби шығармашылықтың бала дамуына әсері

Әдеби шығармашылық – оқушының тіл мәдениетін, дүниетанымын, адамгершілік қасиеттерін қалыптастыратын маңызды құрал. Ол арқылы бала өмірге, қоғамға, адамдарға, табиғатқа деген көзқарасын білдіріп, ішкі жан дүниесін аша алады.

Әдеби шығармашылық – бала дамуының маңызды тетіктерінің бірі. Бұл үдеріс тек тіл дамыту құралы емес, сонымен қатар тұлғаның психологиялық, танымдық, эмоционалдық, эстетикалық жағынан жетілуіне зор ықпал етеді. Әдеби шығарма жазу, кейіпкерлер құрастыру, ойдан оқиға құрау – баланың ішкі жан дүниесін, қиялын, көзқарасын сыртқа шығаратын ерекше форма. Әдеби шығармашылыққа қатысқан бала өз өміріне, қоршаған ортаға басқаша қарай бастайды, өзін жеке тұлға ретінде сезінеді.

✅ 1. Ойлау қабілетін дамыту

Әдеби шығармашылық – баланың логикалық, образды, ассоциативті ойлауын дамытады. Өз ойын белгілі бір жүйемен жеткізу, сюжет құрау, кейіпкер бейнесін жасау – мұның бәрі ми қызметін белсендіреді, баланың ойлау икемділігін арттырады.

Ойлау қабілетін дамыту – баланың тек академиялық білімін емес, өмірге бейімділігін, шығармашылық белсенділігін, өз ойын еркін әрі жүйелі жеткізуін қалыптастыратын өзекті бағыт.

Бастауыш сынып оқушысының ойлау ерекшеліктері:

Ерекшелік	Сипаттамасы
Бейнелі ойлау	Балалар алдымен көрген, елестеткен нәрсеге сүйеніп ойлайды
Эмоциялық қабылдауға бейім	Сезім мен эмоцияға негізделген ойлау басым болады
Қиялға икемділік	Балалар елестету мен ойдан құрастыру әрекетіне бейім
Логикалық байланыс әлсіз	Себеп-салдарлық қатынасты енді меңгереді
Танымдық қызығушылығы жоғары	Жаңа, ерекше, қызықты ақпаратты тез қабылдайды

Ойлау қабілетін дамытудың мақсаттары:

• Қоршаған орта құбылыстары туралы танымдық ой қалыптастыру;

• Өз ойын логикалық, дәлелді түрде айту дағдысын жетілдіру;

• Салыстыру, жалпылау, тұжырым жасау дағдыларын дамыту;

• Шығармашылық ойлауға, креативті әрекетке итермелеу;

• Әдеби шығарма арқылы образды, көркем ойлауды дамыту.

Ойлау қабілетін дамыту әдістері:

1. Сұрақ-жауап әдісі
   – Неге? Қалай? Егер солай болса ше? деген сұрақтар арқылы оқушыны талдауға жетелейді.

2. Талдау және салыстыру
   – Кейіпкерлерді салыстыру, оқиға желісін саралау, қорытынды жасау.

3. Логикалық тапсырмалар
   – Мәтіннен себеп пен салдарды табу, тәртіппен орналастыру, шешім қабылдау.

4. Шығармашылық тапсырмалар
   – “Егер мен осы оқиғаны өзгертсем...”, “Оқиға басқаша өрбісе...” сияқты тапсырмалар.

5. Сын тұрғысынан ойлауға негізделген әдістер
   – Кубизм, Венн диаграммасы, RAFT, INSERT, ой шақыру, «Бес саусақ» әдісі т.б.

Мысал тапсырмалар:

1-тапсырма. Салыстыр.
– “Қызыл телпек” пен “Шалқан” ертегісіндегі кейіпкерлерді салыстыр.
– Қайсысында топтық әрекет маңыздырақ?

2-тапсырма. Логикалық қорытынды жаса.
– Егер түлкі алдамағанда, не болар еді?
– Қай кейіпкер дұрыс шешім қабылдады деп ойлайсың?

3-тапсырма. “Егер мен...”
– Егер мен Қоянның орнында болсам... (оқушы ойынша не істер еді, қалай шешер еді).

Әдебиеттегі ойлау әрекеттерін дамыту жолдары:

Әдебиеттегі жұмыс түрі	Дамитын ойлау түрі
Кейіпкерге мінездеме беру	Аналитикалық ойлау
Оқиғаны жалғастыру	Салдарлық, болжау ойлау
Мәтінді басқа жанрда жазу	Креативті, дивергенттік ойлау
Сахналық көрініс дайындау	Шешім қабылдау, рөлдік-сценарлық ойлау
Венн диаграммасы арқылы салыстыру	Салыстыру, жалпылау

Ойлау қабілетін дамыту — шығармашылықтың негізі

Ойлау мен шығармашылық – өзара тығыз байланысты психикалық процестер. Ойы жүйелі бала – жазбасы да жүйелі, ойы көркем бала – шығармасы да бейнелі болады. Сондықтан мұғалім оқушының ойлау белсенділігін үнемі дамытып отыруы керек.

Бастауыш сыныпта ойлау қабілетін дамыту – тек логикалық дағды қалыптастыру емес, бала тұлғасының танымдық, эстетикалық, шығармашылық әлеуетін ашу болып табылады. Әдеби шығармашылық – осы үдеріске ең қолайлы орта. Баланың ойына еркіндік беру, пікірін тыңдау, өз идеясын құрауға мүмкіндік беру – оның ішкі әлемін байытып, шығармашылық ойлау мен жазуға жетелейді.

✅ 2. Қиял мен шығармашылық елестету дағдысын арттыру

Әдеби шығарма жазу немесе көркем тапсырмалар орындау кезінде бала өз қиялын іске қосады. Бұл – шығармашылық еркіндік пен даралықтың негізі. Қиял мен елестету болашақ өмірде де кез келген қиындыққа креативті шешім табуға көмектесетін қабілеттердің бірі.

Мысалы:
«Егер мен бұл ертегідегі кейіпкер болсам…», «Менің сиқырлы досым», «Түнгі орманның құпиясы» сияқты тапсырмалар еркін қиялға жол ашады.

✅ 3. Тілдік қор мен көркем сөйлеуді дамыту

Шығармашылық тапсырмалар оқушының:

• Сөздік қорын байытады;

• Сөйлем құрау қабілетін арттырады;

• Эпитет, теңеу, метафора секілді көркем тілдік құралдарды қолдануға машықтандырады;

• Көркем мәтінмен жұмыс істеу арқылы әдеби стильге бейімдейді.

Нәтижесінде бала сауатты, көркем, жүйелі сөйлеуге және жазуға дағдыланады.

✅ 4. Эмоциялық және эстетикалық дамуға ықпал

Әдеби шығармашылық – баланың сезімін оятатын, эмоциялық интеллектісін дамытатын маңызды құрал. Әсіресе бастауыш сынып жасындағы балалар сезімге берілгіш келеді. Олар жазған шығармаларында:

• Ішкі эмоцияларын білдіреді;

• Көңіл-күйін суреттейді;

• Қиындықтарды жеңу жолдарын ойлап табады.

Бұл баланың өзін тануына, эмоциясын дұрыс басқаруға үйретеді. Сонымен қатар көркемдікке баулиды, эстетикалық талғамын қалыптастырады.

✅ 5. Өзін-өзі тану мен тұлғалық даму

Шығармашылық жұмыс арқылы бала:

• Өз пікірін еркін білдіреді;

• Өзгелермен салыстырмай, өзіндік көзқарас қалыптастырады;

• Жаңа идея тудырып, оны жүзеге асыруға талпынады.

Әдеби шығарма жазу — баланың өзін ашуының, ішкі әлемімен тілдесуінің жолы. Мұндай әрекеттен кейін бала өзіне сенімдірек болады, ішкі ұстанымы нығаяды.

✅ 6. Қарым-қатынас дағдысы мен әлеуметтік икемділікті қалыптастыру

Шығармашылықты ортақ талдау, сахналау, диалог арқылы жеткізу — баланың:

• Топпен жұмыс істеу;

• Тыңдай білу;

• Өз ойын түсінікті жеткізу қабілеттерін дамытады.

Әдеби шығармашылық баланың әлеуметтік бейімделуіне де оң әсер етеді: ол басқа адамға еніп, түсінуге тырысады (эмпатия), бұл — тұлғалық дамудың маңызды бөлігі.

✅ 7. Жауапкершілік пен ерік-жігерді тәрбиелеу

Мәтін жазу — белгілі бір құрылым мен тәртіпті талап ететін үдеріс. Оқушы:

• Ойын басынан аяғына дейін жеткізуді үйренеді;

• Басталған істі соңына дейін аяқтауға тырысады;

• Өз жұмысына жауапкершілікпен қарайды.

Бұл – жүйелі жұмыс істеуге, шыдамдылыққа, еңбексүйгіштікке тәрбиелейді.

Әдеби шығармашылық – баланың жан-жақты дамуына ықпал ететін қуатты құрал. Ол тек жазбаша жұмыс емес, баланың:

• Ақыл-ойының,

• Эмоциясының,

• Қиялының,

• Қоғаммен байланысының,

• Өзін-өзі тану мен тұлғалық қасиеттерінің қалыптасуына негіз болады.

Сондықтан да бастауыш сыныптағы әдеби шығармашылық жұмыстары – баланың болашақ тұлғасын сомдайтын алғашқы рухани тәжірибесі.

2.3 Әдеби шығармашылықтың маңызы

Әдеби шығармашылық – адамның ішкі жан дүниесін көркем тілмен, бейнелі оймен жеткізуге мүмкіндік беретін рухани әрекет түрі. Баланың ойлау қабілеті мен сөйлеу мәдениетін қалыптастыратын, қиялын дамытатын бұл үдеріс — тек оқу мен жазуды үйрету емес, тұлғаның шығармашылық тұрғыдан қалыптасуындағы басты құрал. Әдеби шығармашылық – баланың бойындағы жеке даралықты ашуға, еркін ойлауға, өмірді терең сезінуге және әсемдікті тануға баулитын ерекше мүмкіндік.

✅ 1. Тұлғаны қалыптастырудағы рөлі

Әдеби шығармашылық бала бойында:

• Жауапкершілік,

• Креативтілік,

• Эмпатия,

• Сезімталдық,

• Еркіндік пен өзін-өзі танытуға ұмтылыс сияқты қасиеттерді дамытады.

Шығармашылықпен айналысатын бала өзін тек оқушы ретінде емес, жеке тұлға ретінде сезіне бастайды. Ол өз ойы мен көзқарасын еркін жеткізуге, өзіне сенуге үйренеді.

✅ 2. Қоғамдық-рухани құндылықтарды бойға сіңіру

Әдеби шығармашылық арқылы бала:

• Ұлттық және адамзаттық құндылықтармен танысады;

• Туған тілі мен әдебиетіне құрметпен қарайды;

• Адамгершілік, ізгілік, әділдік секілді рухани-адамгершілік нормаларды бойына сіңіреді.

Яғни әдеби шығармашылық рухани тәрбиенің қайнар көзі қызметін атқарады.

✅ 3. Коммуникативтік және тілдік мәдениетті қалыптастыру

Шығармашылық жазбалар мен ауызша көркем жұмыстар:

• Тіл байлығын арттырады;

• Сөйлеу мәдениетін дамытады;

• Пікір білдіру, дәлелдеу, қорытынды жасау дағдыларын жетілдіреді.

Балалар жазу мен сөйлеу барысында тілдік құрылымды меңгереді, ойын нақты әрі әсерлі жеткізуге машықтанады.

✅ 4. Эмоциялық және эстетикалық дамуға ықпалы

Әдеби шығармашылық:

• Баланы сезінуге, сұлулықты тануға, ішкі жан дүниесін ашуға жетелейді;

• Әлемге ерекше көзқараспен қарауға баулиды;

• Көркем тіл арқылы эмоцияны сөзбен жеткізуге дағдыландырады.

Бала әдеби шығармада өз сезімін, көңіл-күйін, қуанышы мен уайымын бейнелейді. Бұл оның эмоционалды сауаттылығының дамуына негіз болады.

✅ 5. Оқу мотивациясын арттыру құралы

Мектепте әдеби шығармашылыққа мүмкіндік берілген сайын, оқушы:

• Әдебиетке қызығады;

• Кітап оқуға ұмтылады;

• Өзі де шығарма жазуға талпынады.

Шығармашылық әрекет баланың оқуға деген қызығушылығын арттырып, пәнге деген мотивацияны күшейтеді.

✅ 6. Болашақ өмірге қажетті қабілеттерді дамыту

Әдеби шығармашылық:

• Критикалық ойлау,

• Мәселе шешу,

• Коммуникация,

• Көпқырлы көзқарас,

• Өзін-өзі көрсету дағдыларын дамытады.

Бұл қабілеттер ХХІ ғасырдың «жұмсақ дағдылары» (soft skills) ретінде қарастырылады және олар кез келген салада табысты болу үшін маңызды.

Әдеби шығармашылық – баланың дүниетанымын кеңейтетін, рухани дүниесін байытатын, тілдік және ойлау қабілетін дамытатын, тұлғалық қасиетін қалыптастыратын ықпалды педагогикалық құрал. Оның маңыздылығы – баланы білімді ғана емес, зерделі, сезімтал, ойлы әрі шығармашыл тұлға етіп тәрбиелеуінде.

Сондықтан да әдеби шығармашылықты бастауыш сыныпта ерте кезеңнен дамытудың маңызы өте зор. Бұл – ел болашағы – шығармашыл ұрпақты тәрбиелеудің негізі.

2.4 Оқу процесіндегі орны

Бастауыш сыныпта әдеби шығармашылық тек шығармалар жазумен шектелмейді. Ол – бүкіл оқу-тәрбие процесінде жүріп отыратын кешенді әрекет. Әдеби шығармашылыққа жетелейтін тапсырмалар баланың:

• мәтінді терең түсінуіне;

• өз көзқарасын қалыптастыруына;

• алған білімін өмірде қолдана білуіне көмектеседі.

Бастауыш білім беру жүйесінде әдеби шығармашылық – тек қосымша жұмыс немесе қызықтыру құралы емес, оқу-тәрбие үдерісінің мазмұнды бөлігі, тұлғаны жан-жақты дамытудың маңызды құралы болып табылады. Бұл бағыт оқушының шығармашылық, танымдық, коммуникативтік қабілеттерін дамытумен қатар, сабаққа қызығушылығын арттырып, белсенді оқу іс-әрекетіне тартуға көмектеседі

✅ 1. Әдеби шығармашылық – білім берудің белсенді құралы

Оқу процесіндегі әдеби шығармашылық:

• Балаға оқығанын қайта құру, өзінше түсіну, шығармашылықпен қолдану мүмкіндігін береді;

• Құрғақ жаттаудан гөрі, қиял мен ойлауға негізделген белсенді оқу тәжірибесін жасайды;

• Әдеби мәтінді терең түсінуге, оны өмірмен байланыстыра білуге жол ашады.

Мысалы:
Оқушы мәтінді оқып қана қоймай, оның желісі бойынша ертегі құрайды, кейіпкердің күнделігін жазады, авторға хат жолдайды — бұл әдістер баланы білімді тұтынушы емес, шығармашылық серіктеске айналдырады.

✅ 2. Білім, тәрбие және дамудың біртұтастығын қамтамасыз етеді

Әдеби шығармашылық:

• Тәрбиелік мәні зор көркем мәтіндермен жұмыс арқылы баланың құндылықтық бағдарын қалыптастырады;

• Тақырыпқа сай шығармашылық тапсырмалар арқылы пәндік білімді тереңдетеді;

• Эссе, ертегі, өлең жазу сияқты жұмыстар арқылы жеке дамуға ықпал етеді.

Яғни әдеби шығармашылық оқу процесінде білім беру, тәрбиелеу және дамыту қызметтерін бір мезетте жүзеге асырады.

✅ 3. Оқушы белсенділігін арттыру жолы

Оқу үдерісіндегі маңызды мәселе – оқушының белсенділігі мен қызығушылығы. Әдеби шығармашылық:

• Сабақта оқушыны тыңдаушыдан орындаушыға, одан әрі шығармашылық тұлғаға айналдырады;

• Жеке пікір айтуға, шығармашылық ой қосуға үйретеді;

• Өзіндік ізденіс арқылы білімді терең меңгеруге мүмкіндік береді.

Нәтижесінде: оқушы енжар тыңдаушы емес, білім алуға құштар ізденімпаз тұлғаға айналады.

✅ 4. Пәнаралық байланысты жүзеге асыру құралы

Әдеби шығармашылық тапсырмалары:

• Тарих, жаратылыстану, бейнелеу өнері, музыка пәндерімен тығыз байланыста болуы мүмкін;

• Әдеби тақырыппен байланысты шығармашылық жазбалар (мысалы, табиғат туралы өлең, тарихи кейіпкер туралы эссе) арқылы пәнаралық интеграция жүзеге асады.

Бұл оқушылардың дүниетанымын кеңейтіп, пәндерді оқшауламай, біртұтас білім кеңістігін құруға көмектеседі.

✅ 5. Жеке және сараланған оқытуды жүзеге асыру мүмкіндігі

Әр оқушының шығармашылық деңгейі, қызығушылығы әртүрлі. Мұғалім:

• Бір тақырыпқа бірнеше деңгейдегі шығармашылық тапсырма ұсына отырып, жеке оқу траекториясын қалыптастыра алады;

• Шығармашылық арқылы әр баланың жеке мүмкіндігін ашуға мүмкіндік береді.

Мысалы:

• Бір бала сурет салып, көркемдеп сипаттаса;

• Екіншісі — өлеңмен жеткізеді;

• Үшіншісі — қысқа ертегі құрауы мүмкін.

Бұл – дараландырылған оқытудың жарқын көрінісі.

✅ 6. Бағалауға жаңа көзқарас қалыптастыруға көмектеседі

Шығармашылық жұмыс — стандартты дұрыс-бұрыспен емес, идеяның тереңдігі, тілдік көркемдік, ерекше көзқарас сияқты өлшемдермен бағаланады. Бұл:

• Баланың қатеден қорықпай еркін ойлауына мүмкіндік береді;

• Формативті бағалау мен рефлексиялық тәсілдерге жол ашады;

• Ынталандыру мен мадақтаудың мәнін арттырады.

Әдеби шығармашылық оқу процесінде баланың:

• Танымдық белсенділігін арттыратын,

• Тұлғалық қасиеттерін дамытатын,

• Шығармашылық әлеуетін ашатын,

• Білім мен тәрбиені тоғыстыратын маңызды педагогикалық құрал болып табылады.

Сондықтан әдеби шығармашылықты оқу процесіне жүйелі енгізу – бастауыш мектепте сапалы, мәнді, өмірлік маңызы бар білім берудің негізгі тетігі.

2.5 Мұғалімнің рөлі

Мұғалімнің мақсаты – оқушы бойындағы шығармашылық ұшқынға дем беру, оны қолдау және бағыттап отыру. Баланың ойын еркін айтуына, қиялын дамытуға, сөзбен бейне жасай алуына мүмкіндік жасау – тиімді шығармашылық жұмыстардың басты шарты.

Қорытындылай келе, әдеби шығармашылық – бұл тек оқу пәнінің бір саласы емес, ол оқушы тұлғасын жан-жақты дамыту құралы. Сондықтан да әдебиеттік оқу сабағында шығармашылық тапсырмаларды жүйелі, мақсатты түрде ұйымдастыру – мұғалімнің кәсіби шеберлігіне тікелей байланысты.

3. БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ЖАС ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

Бастауыш сынып оқушыларының (6–10 жас) жас ерекшеліктері олардың психологиялық, физиологиялық және танымдық даму сатыларына сәйкес айқындалады. Бұл кезең – баланың жеке тұлға ретінде қалыптасуының негізі қаланатын, шығармашылық қабілетінің табиғи түрде көріне бастайтын кезеңі.

3.1 Психологиялық ерекшеліктері

1. Қиял мен елестетудің қарқынды дамуы

Бұл жастағы балалар шынайы өмір мен қиял әлемін шатастырып алуы мүмкін. Олар үшін ойдан шығарылған оқиғалар мен кейіпкерлер шынайы сезіліп, эмоциялық әсер береді. Бұл шығармашылық тапсырмаларға деген қызығушылықты арттырады.

2. Эмоциялық сезімталдық

Оқушылар шығармаларды жүрекпен қабылдайды. Олар кейіпкерлердің қуанышы мен қайғысын өз басынан өткендей сезінеді, бұл – шығармашылық жұмыстарда эмоциялық тереңдік тудыратын маңызды фактор.

3. Ойынға бейімділік

Балалар үшін кез келген іс-әрекет ойын арқылы қызықты әрі түсінікті болады. Ойын – баланың негізгі әрекеті, сондықтан шығармашылықты дамытуда ойын элементтерін қолдану өте тиімді.

4. Жаңа нәрсені білуге қызығушылық

Оқушылар әр нәрсеге қызығушылық танытып, сұрақтар қояды. Бұл қасиет – олардың ойлау дағдыларын, шығармашылық ізденістерін дамытуға таптырмас мүмкіндік.

3.2 Танымдық ерекшеліктері

1. Зейіннің тұрақсыздығы, бірақ тез ауысуы

Оқушы зейіні 10–15 минуттан соң әлсірей бастайды. Сондықтан шығармашылық тапсырмалар қысқа, нақты әрі ойын түрінде ұйымдастырылуы қажет.

2. Есте сақтау қабілеті

Бұл жаста көру мен есту арқылы есте сақтау қабілеті жоғары. Көркем мәтін, бейне, сурет, дыбыс арқылы берілген ақпарат жақсы сақталады. Мұны шығармашылық тапсырмаларда ескеру маңызды.

3. Сөйлеу және тілдік дамуы

6–10 жастағы балалардың сөздік қоры белсенді түрде дамиды. Олар жаңа сөздерді тез меңгереді, сөйлеу дағдылары қалыптасады. Бұл кезеңде балалар өз ойын жүйелі жеткізуге үйрене бастайды.

4. Қарапайым себеп-салдар байланысын түсіну қабілеті

Бұл жас кезеңінде балалар оқиға мен оның салдарын анықтай алады. Кейіпкердің іс-әрекетін бағалап, өз көзқарасын айтуға қабілетті бола бастайды. Бұл – әдеби шығармаларды талдау және шығармашылық тапсырмаларды орындауға қолайлы негіз.

3.3 Әлеуметтік-психологиялық ерекшеліктері

1. Мұғалімнің пікіріне тәуелділік

Балалар мұғалімді бедел тұтады, оның әрбір сөзі мен бағасына үлкен мән береді. Сондықтан мұғалімнің қолдауы, мақтауы, бағыт беруі шығармашылыққа ынталандырады.

2. Топпен жұмысқа қызығушылық

Балалар ұжымдық жұмысқа бейімделе бастайды. Бұл кезеңде топтық немесе жұптық шығармашылық тапсырмалар оқушының ой-пікірімен бөлісуіне, өз идеясын қорғауына жағдай жасайды.

3. Бәсекелестік пен мойындалуға деген ұмтылыс

Оқушылар өздерінің қабілеттерін көрсеткісі келеді. Бұл – шығармашылық жұмыстарға қызығушылықты арттыратын ішкі мотивация көзі.

3.4 Бастауыш кезеңдегі шығармашылық дамуға қолайлы жағдайлар

• Баланың әлі де стереотиптерден арылмаған кезеңі, яғни оларда "қате жасаймын" деген қорқыныш аз. Сондықтан шығармашылық әрекетке батыл кіріседі.

• Әлі де ойын арқылы ойлау мен әрекет басым болғандықтан, ойдан шығаруға, еркін жазуға бейім.

• Олардың сөйлеу тілі мен жазу тілі жаңа қалыптаса бастағандықтан, ойлары таза әрі бейсаналы түрде көркемдікке ұмтылады.

3.5 Мұғалім не білуі тиіс?

Мұғалім оқушының:

• жас ерекшеліктерін ескере отырып, тапсырмаларды күрделендіру;

• қызығушылығын сақтау үшін тапсырмаларды түрлендіріп отыру;

• шығармашылық бастамаларын қолдау;

• оқушының жеке даму деңгейін бақылау және мадақтау қажеттілігін ұмытпауы тиіс.

Бастауыш сынып оқушылары – шығармашылық қабілетті табиғи түрде бойына сіңіре алатын, қиялы бай, сезімтал, ойынға бейім тұлғалар. Сондықтан бұл жастағы балалармен шығармашылық бағыттағы жұмысты неғұрлым ерте бастап, жүйелі әрі мақсатты жүргізу – олардың жеке тұлғалық дамуына, тілдік мәдениетінің қалыптасуына үлкен ықпал етеді.

4. ӘДЕБИЕТТІК ОҚУ ПӘНІНІҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚҚА ӘСЕРІ

4.1 Әдебиеттік оқу пәнінің мәні мен мақсаты

Әдебиеттік оқу – бастауыш сыныптағы негізгі пәндердің бірі ретінде оқушылардың рухани-адамгершілік, танымдық, шығармашылық дамуына ықпал ететін маңызды оқу саласы. Бұл пәннің басты ерекшелігі – көркем мәтіндер арқылы баланың сөз өнеріне деген қызығушылығын ояту, ана тіліне сүйіспеншілік қалыптастыру және тұлғалық дамуына жағдай жасау.

Әдебиеттік оқу пәнінің мәні

Әдебиеттік оқу пәні – бұл тек мәтін оқыту ғана емес, оқушыны көркем әдебиетті қабылдауға, түсінуге, эстетикалық тұрғыдан сезінуге және сол арқылы өзінің ішкі жан дүниесін байытуға бағытталған күрделі әрі мәні терең үрдіс.

Пәннің мәні мынадай негізгі бағыттарда көрінеді:

• Көркем әдебиет арқылы баланың ой-санасын дамыту;

• Сөз өнерінің мазмұны мен көркемдік ерекшеліктерін таныту;

• Баланың еркін пікір білдіруіне, өзіндік көзқарасын қалыптастыруға мүмкіндік беру;

• Эстетикалық талғам мен адамгершілік қасиеттерді қалыптастыру;

• Қазақ халқының мәдениеті мен салт-дәстүрін таныту арқылы ұлттық сана қалыптастыру.

Әдебиеттік оқу пәнінің негізгі мақсаты

Әдебиеттік оқу пәні бастауыш мектепте білім алатын оқушылардың жалпы мәдениетін, тілдік, көркемдік танымын қалыптастырып, шығармашылыққа бейім тұлға тәрбиелеуді көздейді.

Нақтырақ айтқанда, пәннің мақсаттары мыналар:

1. Көркем шығарманы түсіне және талдай білуге үйрету – мәтін мазмұнын, негізгі идеясын анықтау, кейіпкерлерге баға беру, өз ойын дәлелді айту.

2. Көркем тілмен сөйлей білу дағдысын қалыптастыру – әдеби сөздерді, тұрақты тіркестерді, бейнелі сөздерді орынды қолдануға машықтандыру.

3. Оқырмандық қызығушылықты дамыту – кітап оқу мәдениетін қалыптастыру, әдебиетке деген сүйіспеншілікті арттыру.

4. Шығармашылық қабілеттерді дамыту – өлең, әңгіме, ертегі құрастыру арқылы баланың өзіндік ойы мен қиялын дамыту.

5. Рухани-адамгершілік тәрбие беру – адамгершілік, мейірімділік, әділдік, адалдық, достық, еңбекқорлық секілді құндылықтарды көркем шығарма арқылы сіңіру.

6. Коммуникативтік және тілдік дағдыны жетілдіру – ауызша және жазбаша сөйлеу мәдениетін дамыту, ойды жүйелі жеткізуге үйрету.

Әдебиеттік оқу пәні – оқушының рухани дүниесін, көркемдік талғамын, ойлау қабілетін және шығармашылық мүмкіндігін дамытатын ерекше оқу құралы. Бұл пән арқылы бала әдебиет әлеміне еніп, өмір шындығын тануға, сезіммен қабылдауға үйренеді. Мұғалімнің міндеті – осы пәннің мүмкіндіктерін тиімді пайдаланып, әр баланың шығармашылық әлеуетін ашу, тұлғалық дамуына жол ашу.

4.2 Әдеби шығармалар – шығармашылыққа бастайтын қайнар көз

Әдеби шығармалар – бала қиялын тербетіп, ішкі жан дүниесін оятып, шығармашылыққа жетелейтін ең қуатты құрал. Әсіресе бастауыш сынып оқушылары үшін көркем мәтін – таным терезесі, ойлау мен елестету кеңістігі, өзіндік пікір мен қиял еркіндігінің негізі болып табылады.

Көркем әдебиетті оқу – жай ғана ақпарат алу емес, ол – кейіпкерлермен бірге өмір сүру, оқиғаға ену, өз ойыңды білдіру және сол арқылы ішкі дүниеңді байыту үрдісі.

1. Әдеби шығармалар – тілдік және ойлау дағдысының көзі

Әдеби мәтіндер оқушылардың:

• Сөздік қорын байытады;

• Көркем сөйлеуін дамытады;

• Ойды жүйелі, бейнелі жеткізуге дағдыландырады;

• Сөздің эмоциялық реңкін сезінуге үйретеді.

Мысалы, балалар «Ер Төстік», «Алдар көсе», «Қыс», «Менің анам», «Достық туралы» секілді шығармалар арқылы көркем бейнені қабылдауға және соған еліктеуге үйренеді. Мұндай мәтіндер арқылы балада көркем сөзге деген қызығушылық, оны қолдануға деген талпыныс пайда болады.

2. Көркем мәтін – қиял мен елестетудің қозғаушысы

Көркем шығармалардағы оқиғалар желісі, кейіпкерлердің іс-әрекеті, табиғат көріністері, диалогтар – оқушы қиялын дамытатын, елестету мүмкіндігін арттыратын негізгі тетік.

Балалар мәтінді оқи отырып:

• оқиға желісін өзінше жалғастырады;

• жаңа кейіпкерлер ойлап табады;

• оқиға орнын немесе уақытын өзгертеді;

• өз ойынан басқа нұсқасын жасайды.

Мысалы, «Егер мен осы ертегінің кейіпкері болсам...», «Оқиғаның соңы басқаша болғанда не болар еді?» деген тапсырмалар арқылы балалар еркін ойлауға үйренеді.

3. Әдеби кейіпкерлер – тұлғалық қасиеттерді қалыптастырушы бейнелер

Шығармалардағы кейіпкерлер балаларға:

• Өмірлік құндылықтарды түсінуге;

• Жақсы мен жаманды айыруға;

• Мейірімділік, батылдық, әділдік, еңбекқорлық секілді қасиеттерді бойына сіңіруге көмектеседі.

Оқушы кейіпкердің орнына өзін қоя отырып, оның әрекетіне баға береді, «Мен не істер едім?» деген сұрақтар арқылы шығармашылықпен ойланады.

4. Әдеби мәтін – көркемдік талғам мен эстетикалық сезімді дамытады

Көркем шығармаларда:

• Табиғаттың суреттелуі;

• Кейіпкерлердің мінез-құлқы;

• Диалогтар мен монологтар – барлығы балада сұлулықты сезіну, әсемдікті қабылдау, көркем оймен жұмыс істеу мәдениетін қалыптастырады.

Осылайша әдеби мәтіндер – шығармашылық қабілетпен қатар, эстетикалық, эмоционалдық және мәдени құндылықтарды сіңірудің де басты арнасы.

5. Шығармашылық тапсырмаларды ұйымдастыру көзі

Әдеби мәтіндер шығармашылық жұмыстарға нақты, мазмұнды және қызықты негіз бола алады. Мысалы:

• Мәтінді аяқтау немесе басқа нұсқасын жазу;

• Кейіпкер атынан күнделік жүргізу;

• Кейіпкерге хат жазу;

• Оқиға желісі бойынша сурет салу;

• Сол мәтінге сай шағын өлең немесе тақпақ құрастыру.

Бұл – оқушыны ойлануға, ізденуге, өзіндік идея ұсынуға итермелейтін әрекеттер.

6. Мәдени және ұлттық таным көзі

Халық ауыз әдебиеті үлгілері, балаларға арналған заманауи шығармалар арқылы оқушылар:

• Қазақ халқының рухани мұрасымен;

• Тарихы мен дәстүрімен;

• Ұлттық болмыспен танысады.

Мұндай мәтіндер оқушыны ұлттық мақтаныш пен рухани сабақтастыққа, шығармашылық арқылы өз халқының мәдениетін тануға жетелейді.

Әдеби шығармалар – оқушыны шығармашылыққа баулитын табиғи орта, табиғи мотивация көзі. Мәтін арқылы бала ойланады, сезінеді, толғанады, әрекет етеді. Әрбір көркем туынды – бала жанына әсер ететін терең мазмұнды құрал. Сол себепті әдеби шығармаларды дұрыс таңдап, оны шығармашылықпен жұмыс істеуге бағыттау – мұғалімнің басты міндеті.

4.3 Шығармашылық қабілетке ықпал ететін мүмкіндіктер

Әдебиеттік оқу пәнінің құрылымы мен мазмұны бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілетін дамытуға зор мүмкіндік береді. Көркем мәтіндермен жүйелі жұмыс жүргізу арқылы баланың ойлау, елестету, қиялдау, бейнелеу, еркін жазу қабілеттері дамиды. Бұл пәннің ішкі әлеуеті — оқушыны тек оқуға ғана емес, шығармашылықпен оқуға, ойлауға және өз идеясын жүзеге асыруға үйретуінде.

1. Көркем мәтінмен шығармашылық жұмыс жасау

Көркем мәтін – бала ойының ұшқынын тұтатып, шығармашылық ойға жетелейтін басты құрал. Мұғалім мәтінмен жұмыс жүргізу барысында оқушыны тек түсініп оқуға ғана емес, мәтінге шығармашылық тұрғыдан қарауға бағыттауы тиіс.

Мысал тапсырмалар:

• Оқиғаның басқа нұсқасын құру;

• Кейіпкерге мінездеме беру;

• Авторға сұрақ қою немесе хат жазу;

• Мәтіннің жалғасын ойдан шығару;

• Көркем тілмен өз ойын білдіру.

2. Диалог, сұрақ-жауап, пікір алмасу арқылы еркін ойды дамыту

Сұрақ қою – оқушыны ойландырудың тиімді жолы. Әдебиеттік оқу кезінде қойылған ашық сұрақтар баланың тек мәтінді түсініп оқып қана қоймай, өзіндік көзқарас білдіруіне, сын тұрғысынан ойлауына, дәлел келтіруіне көмектеседі.

Мысал сұрақтар:

• «Сен бұл кейіпкердің орнында болсаң, не істер едің?»

• «Оқиға басқаша өрбуі мүмкін бе еді?»

• «Автор не айтқысы келді деп ойлайсың?»

Осындай сұрақтар оқушыны шығармашылық ойлауға, логикалық талдауға, ішкі рефлексия жасауға итермелейді.

3. Кейіпкер бейнесіне ену (рөлдік ойын, сахналау)

Мәтіндегі кейіпкерді дауыс мәнерімен оқу, сахналау, диалог жүргізу арқылы оқушы:

• Оқиғаға терең үңіледі;

• Кейіпкердің сезімін түсінеді;

• Ішкі эмоциясын шығаруға мүмкіндік алады;

• Өз бойындағы шығармашылық мүмкіндікті ашады.

Мұндай жұмыстар эмоциялық интеллекті мен көркем сөйлеу дағдысын қалыптастырып, әдеби кейіпкермен байланыс орнатуға көмектеседі.

4. Жазбаша шығармашылық жұмыстар

Әдебиеттік оқу сабағында түрлі жазбаша шығармашылық тапсырмалар орындату — баланың шығармашылық ойлауын, жазбаша тілін, құрылымдық жүйелеу дағдысын дамытуда аса маңызды.

Мысал тапсырмалар:

• Ертегі, өлең, әңгіме, эссе жазу;

• Суретке қарап мәтін құрастыру;

• «Егер мен...» деген тақырыпқа шығарма жазу;

• Мәтінді басқа жанрда қайта жазу (мысалы, ертегіні өлең түрінде).

Мұндай тапсырмалар оқушыны өзін автор ретінде сезінуге, өзіндік идея мен ой айтуға итермелейді.

5. Сурет салу және иллюстрациялау арқылы көркемдік сезімді дамыту

Мәтін мазмұнына сәйкес сурет салу немесе кейіпкерлерге иллюстрация жасау – шығармашылық ойды тек сөзбен емес, бейнемен де жеткізудің бір түрі. Бұл тәсіл баланың:

• Көркемдік қиялын дамытады;

• Ойлау мен елестету шеберлігін арттырады;

• Көркемдік талғамын жетілдіреді.

6. Жұптық және топтық шығармашылық жұмыстар

Топтық немесе жұптық тапсырмалар оқушыларды:

• Коммуникативтік дағдыға,

• Ынтымақтастықпен шығармашылық әрекетке,

• Бірін-бірі тыңдауға, пікірмен санасуға үйретеді.

Мұндай ортада оқушылар өзара идея бөлісіп, бірлесіп шағын қойылым қою, мәтін жазу немесе көрнекі материал жасау арқылы шығармашылықпен жұмыс істеуге машықтанады.

7. Ойын элементтері арқылы шығармашылықты дамыту

Ойын – бастауыш сынып оқушысының негізгі әрекеті. Сондықтан сабаққа ойын элементтерін енгізу баланың:

• Ізденісін арттырады;

• Қызығушылығын оятады;

• Қорқыныш пен қате жасаудан қысылуды азайтады.

Ойын түрлері:

• «Кім жылдам?» (шығармашылық сұраққа жауап беру);

• «Сөзден сөйлем құрастыр»;

• «Кейіпкерді тап»;

• «Оқиғаны жалғастыр»;

• «Автор орнында болсам...».

Әдебиеттік оқу пәні шығармашылыққа бастайтын шексіз мүмкіндіктер алаңы. Сабақтағы әрбір әрекет, мәтінмен жұмыс түрлері, сөйлеу, жазу, қиялдау – бәрі баланың бойындағы табиғи шығармашылық қабілетті ашуға бағытталуы керек. Мұғалім осы мүмкіндіктерді тиімді пайдалану арқылы баланың жеке даралығын, шығармашылық ойлауын, өмірлік ұстанымын қалыптастыруға жол ашады.

4.4 Әдебиеттік оқу мен шығармашылықтың байланыс үлгілері

Әдебиеттік оқу мен шығармашылық әрекет арасында тікелей әрі табиғи байланыс бар. Әрбір көркем шығарма – оқушыны шығармашылыққа жетелейтін мазмұндық негіз. Сабақ барысында қолданылатын түрлі әдіс-тәсілдер, тапсырмалар, ойындар – шығармашылыққа жол ашатын құралдар.

Әдеби шығармаларды оқытуда шығармашылықты дамыту үшін төмендегідей байланыс үлгілері тиімді:

✅ 1. Мәтін оқу → Мазмұнын өзгерту / жалғастыру

Мысал тапсырмалар:

• Мәтіннің оқиға желісін жалғастырып жазу;

• Оқиғаның аяқталуын өз бетінше құрастыру;

• “Егер оқиға басқа жерде өтсе не болар еді?” деген сұраққа жауап негізінде жаңа нұсқа жазу.

Шығармашылыққа ықпалы:

Оқушы қиялдайды, болжау жасайды, мәтін құрылымын түсініп, өзін автор ретінде сезінеді.

✅ 2. Кейіпкермен танысу → Рөлге ену / кейіпкер атынан сөйлеу

Мысал тапсырмалар:

• Кейіпкердің атынан күнделік жазу;

• Кейіпкерге хат жолдау;

• Диалог құрастыру немесе сахналық қойылым дайындау.

Шығармашылыққа ықпалы:

Оқушы кейіпкердің мінезін, әрекетін түсінуге тырысады, эмоциямен жұмыс істейді, сөйлеу шеберлігі артады.

✅ 3. Көркем тілмен танысу → Өлең, әңгіме, эссе жазу

Мысал тапсырмалар:

• Белгілі бір тақырыпта шағын шығарма немесе эссе жазу;

• Ұйқасқа негізделген өлең құрау;

• Теңеу, эпитет, метафора қолдана отырып, табиғатты сипаттау.

Шығармашылыққа ықпалы:

Тілдік қор байиды, көркемдік сезім дамиды, жазбаша шығармашылыққа қызығушылық артады.

✅ 4. Сюжетті түсіну → Иллюстрация / сурет салу

Мысал тапсырмалар:

• Мәтін бойынша сурет салу;

• Кейіпкерлер бейнесін қағазға түсіру;

• Сахналық көрініске декорация жасау.

Шығармашылыққа ықпалы:

Көркемдік қиял мен визуалды ойлау дамиды, әдеби образды бейнелеу қабілеті артады.

✅ 5. Тақырыптық талдау → Дебат / пікірталас / эссе

Мысал тапсырмалар:

• «Кейіпкер дұрыс жасады ма?» деген тақырыпта пікірталас өткізу;

• «Егер мен осы жағдайда болсам...» деген эссе жазу;

• Автордың көзқарасына қарсы немесе қолдаушы ой айту.

Шығармашылыққа ықпалы:

Сын тұрғысынан ойлау, пікір айту, дәлел келтіру дағдылары дамиды, өз ойын қорғауға үйренеді.

✅ 6. Халық ауыз әдебиетімен танысу → Жаңаша ертегі құрастыру

Мысал тапсырмалар:

• «Алдар көсенің бүгінгі замандағы бейнесін сипаттау»;

• Өз ертегісін немесе аңызын құрастыру;

• Ертегі кейіпкерлерін заманауи тұрғыда суреттеу.

Шығармашылыққа ықпалы:

Ұлттық мәдениетке қызығушылық артады, қиял мен идеяны жаңғыртуға ұмтылады.

? Жүйеленген кесте түрінде:

Әдебиеттік оқу әрекеті	Шығармашылық тапсырма	Дағды дамиды
Мәтінді оқу	Мәтіннің жалғасын жазу	Қиял, елестету
Кейіпкермен танысу	Хат жазу, монолог құрастыру	Эмоция, сөйлеу
Тілдік құралдарды тану	Шағын өлең жазу	Көркем ойлау
Оқиға желісімен жұмыс	Сахналау, сурет салу	Визуализация
Ойды білдіру	Эссе, пікір айту	Сын тұрғысынан ойлау
Халық ауыз әдебиеті	Жаңаша ертегі жазу	Ұлттық таным, шығармашылық

Әдебиеттік оқу – оқушыны әдебиет әлеміне жетелеп қана қоймай, оны шығармашылық әрекетке белсене араласуға итермелейді. Әрбір көркем мәтін — баланың ойын, сезімін, сөзін, қиялын оятатын құнарлы орта. Сондықтан әдеби мәтінді оқу, талдау және шығармашылықпен жұмыс істеу арасындағы байланыс неғұрлым тығыз болса, оқушы тұлғасының дамуы соғұрлым толық әрі терең болады.

ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ТАПСЫРМАЛАР ЖИНАҒЫ

? 1. Мәтінді жалғастыр (шығарманы өз бетінше аяқтау)

Тапсырма мысалдары:

• «Қоян мен тасбақа» ертегісінің соңын өз ойыңша аяқта.

• «Егер мен орманда адассам...» – әңгіме жаз.

• «Балдырған мен самал желдің әңгімесі» тақырыбында оқиғаны жалғастыр.

Мақсаты: логикалық ойлау, қиялдау, мәтін құрылымын түсіну.

? 2. Кейіпкер атынан жазу

Тапсырма мысалдары:

• «Қыз Жібектің күнделігінен үзінді жазыңыз».

• «Алдар көсе мұғалім болса, не үйретер еді?»

• «Мен Шығайбайдың орнында болсам...»

Мақсаты: эмпатияны дамыту, рөлге ену, сөйлеу стилін қалыптастыру.

? 3. Эссе немесе ойтолғау

Тақырыптар:

• «Менің арманым»

• «Жақсылық жасау – жүректен»

• «Дос қандай болу керек?»

• «Табиғатты аялайық»

Мақсаты: өз ойын жүйелі жеткізуге үйрету, тұлғалық көзқарас қалыптастыру.

? 4. Суретке қарап шығарма жазу

Тапсырма мысалдары:

• Суретте тұрған жануарлардың оқиғасын құрастыр.

• Табиғат көрінісін сипаттап, «Көктем келді!» тақырыбында шағын мәтін жаз.

• «Суреттегі баланың арманы қандай?» деп ойлап, шағын әңгіме жаз.

Мақсаты: визуалды елестету, сипаттау шеберлігін арттыру.

? 5. Өз ертегіңді құрастыр

Нұсқаулық:

• Қиялыңдағы кейіпкер (мысалы, «Ақылды балдырған»)

• Болатын оқиға орны (орман, мектеп, сиқырлы әлем)

• Мәселе мен шешімі

Мысал тақырыптар:

• «Сиқырлы сөмке»

• «Кітаптар еліне саяхат»

• «Уақытымен сөйлескен бала»

Мақсаты: сюжеттік құрылыммен жұмыс, креативті ойлау.

? 6. Өлең құрастыр

Тақырыптар:

• «Менің анам»

• «Туған жер»

• «Күз келбеті»

• «Досым туралы»

Қосымша: 4 жолды шумақ, ұйқас табу, буын санын сақтау

Мақсаты: поэтикалық тіл, ырғақ, ұйқас сезімін қалыптастыру.

? 7. «Егер мен...» деген тапсырмалар

Мысалдар:

• «Егер мен жазушы болсам…»

• «Егер мен жануар болсам…»

• «Егер мен уақытымды кері қайтара алсам…»

Мақсаты: баланың ішкі ойы мен қиялын, армандарын сөзбен жеткізуге үйрету.

? 8. Рөлдік тапсырмалар

Мысалдар:

• Ертегі кейіпкері болып сыныптастарыңа кеңес бер.

• Сыныпта кішкентай сахналық көрініс қой: «Түлкі мен қарға» немесе «Батыр мен жалқау».

• «Автор мен кейіпкердің диалогы» түрінде қойылым дайында.

Мақсаты: сөйлеу мәдениетін дамыту, топпен жұмыс істеуге үйрету.

? 9. Көркем жазу + сурет

Тапсырма:
Мәтіннің үзіндісін көркем жазып, сол үзіндіге сурет сал.

Мысалы:

• «Аққала мен бала» әңгімесінен үзінді жаз және сол көріністі суретте.

• Ұнаған өлең шумағын көшіріп жазып, оған иллюстрация жаса.

Мақсаты: каллиграфия, шығармашылық, көркем қабылдау үйлесімін дамыту.

? 10. «Басқаша ойла!» ойыны

Мысал сұрақтар:

• «Көбелек сөйлей алса, не айтар еді?»

• «Егер күн мен түн дос болса, олар немен бөліседі?»

• «Ағаштың арманы қандай болуы мүмкін?»

Мақсаты: қисынды және креативті ойлауды дамыту.

✅ Қорытынды

Бұл тапсырмалар оқушылардың:

• Қиялын;

• Көркем тілін;

• Эмоциялық қабылдауын;

• Жазбаша және ауызша сөйлеу дағдысын;

• Өз бетінше ой түйіндеу қабілетін дамытуға бағытталған.

Мұғалім бұл тапсырмаларды деңгейлеп, пәнаралық байланыста, жұппен немесе топпен ұйымдастыру арқылы шығармашылық әрекетті тиімді жүзеге асыра алады.

4.5 Мұғалімнің шығармашылық атмосфера қалыптастыру рөлі

Бастауыш сынып оқушысы – сезімтал, әсерленгіш, жаңа нәрсеге құмар және еліктегіш тұлға. Оның бойындағы табиғи шығармашылық қабілетті ашу үшін ең алдымен шығармашылыққа қолайлы, еркін және шабытты орта қалыптастыру қажет. Мұндай ортаны құруда шешуші тұлға – мұғалім.

Мұғалім – тек білім беруші ғана емес, шығармашылықты оятушы, бағыттаушы, шабыттандырушы тұлға. Сондықтан да оның кәсіби шеберлігі, қарым-қатынас стилі, сабақ ұйымдастыру тәсілі — баланың ішкі әлеуетінің оянуына тікелей әсер етеді.

✅ 1. Мұғалім – шығармашылық бағыт беруші

Мұғалім:

• Баланың шығармашылық мүмкіндігін байқап, дамыту жолын белгілейді;

• Қызығушылығын оятады;

• Өз ойын еркін жеткізуге жағдай жасайды;

• Қатеден қорықпай, еркін ойлауға баулиды.

Мысал:
– «Бәрі дұрыс не бұрыс болуы шарт емес, бастысы — сенің ойың қызықты болуы керек» деген ұстаным шығармашылық еркіндік береді.

✅ 2. Ынталандырушы орта қалыптастыру

Мұғалім сабақты шығармашылықпен түрлендірсе, оқушы да соған тартылады. Ол үшін:

• Тапсырмалар әртүрлі болуы керек (жазу, салу, ойнау, сахналау);

• Оқушы пікірі еленуі тиіс;

• Сұрақтар мен тапсырмалар қиялға, болжауға, салыстыруға жетелеуі қажет;

• Қателікті жазғырмай, «тәжірибе» деп қабылдау көзқарасы орнығуы керек.

Мұғалімнің сөзі маңызды:

«Қандай тамаша идея!», «Сенің ойың өте ерекше!»,
«Мұны басқаша ойлағаның маған ұнады» — деген сөздер оқушыны алға жетелейді.

✅ 3. Сабақты түрлендіріп өткізу

Мұғалім сабақта:

• Ойын технологияларын,

• Драма элементтерін,

• Интерактивті әдістерді,

• Пәнаралық байланысты,

• Топтық-шығармашылық жұмыстарды қолданып отыруы керек.

Мысал:

• «Әдеби кейіпкерге сұхбат беру»;

• «Кейіпкердің блогы»;

• «Оқиға желісін комикс түрінде сал»;

• «Өлеңмен ертегі құра» т.б.

✅ 4. Жеке және сараланған тәсілді қолдану

Әр оқушының шығармашылық әлеуеті әртүрлі. Мұғалім:

• Әр баланың қызығушылығы мен қабілетіне сай тапсырма беруге;

• Әлсіз оқушыны ынталандыруға;

• Күшті оқушыға күрделірек, ізденіс қажет ететін жұмыс ұсынуға ұмтылуы керек.

Мысал:
– Бір оқушы сурет салса, екіншісі өлең жаза алады. Мұғалім осы айырмашылықты түсініп, әр балаға өзін көрсетуге мүмкіндік берсе — шығармашылық шынайы дамиды.

✅ 5. Қолдау мен сенім – басты шарт

Оқушы шығармашылық идеяны ұсынғанда, ол қолдауға, мақтауға, жігерлендіруге зәру. Мұғалім:

• «Дұрыс емес» деп кесіп айтпай,

• «Қызық нұсқа! Тағы не ойлай аласың?» деп қолдауы керек.

Сенім мен қолдау бар жерде бала өзін еркін сезінеді, ал еркін ортада шығармашылық өркендейді.

✅ 6. Мұғалім – өзі шығармашыл тұлға болуы тиіс

Шығармашылықты дамыту үшін мұғалімнің өзі де:

• Ізденгіш;

• Жаңашыл;

• Қиялшыл;

• Түрлі әдістерге бейім болуы қажет.

Ол сабақ құрылымын, тапсырмаларды, көрнекілікті жаңартып, үнемі өзі де шығармашылық ортада болуы керек. Мұғалімнің шығармашылдығы – оқушыға жұғады.

Мұғалім – шығармашылық атмосфераның өзегі. Оның ықпалы, қарым-қатынасы, шеберлігі арқылы оқушы жеке тұлға ретінде қалыптасады, ойын еркін жеткізеді, өзіндік қолтаңбасын табады. Әдебиеттік оқу пәні мұғалімнің шығармашылық қолдауымен балаға қанат бітіретін шынайы шеберханаға айналады.

Әдебиеттік оқу – баланың тек тілдік дағдысын емес, ең алдымен шығармашылық қабілетін дамытатын, ойлау жүйесін кеңейтетін, өмірге эстетикалық тұрғыдан қарауға үйрететін пән. Сабақты шығармашылықпен ұйымдастыру – оқушының еркін, креативті тұлға болып қалыптасуына жол ашады. Сондықтан әдебиеттік оқу сабақтары тек білім беретін ғана емес, шығармашылық тұлғаны тәрбиелейтін маңызды орта болуы тиіс.

5. ШЫҒАРМАШЫЛЫҚТЫ ДАМЫТУДЫҢ ӘДІС-ТӘСІЛДЕРІ

Бастауыш сынып оқушыларының әдеби шығармашылық қабілеттерін дамыту – жүйелі әрі мақсатты түрде жүргізілетін педагогикалық үдеріс. Бұл бағыттағы жұмыс баланың қиялын, ойлау дағдысын, тілдік және көркемдік қабілетін жандандыруға бағытталуы керек. Оқушыларды шығармашылыққа тарту үшін мұғалім әртүрлі әдіс-тәсілдерді орынды, үйлесімді және тиімді қолдануы қажет.

Педагогикада шығармашылықты дамытуда қолданылатын әдістер: ынталандырушы, дамытушы, бағыттаушы және бейімдеуші деп жіктеледі. Әдебиеттік оқу пәнінде бұл әдістер бала психологиясына сай ойын, қиял, сөзбен жұмыс істеу, рөлдік әрекет, жеке жұмыс және топтық жұмыс арқылы жүзеге асады.

5.1 Ойын элементтері

Ойын — бастауыш сынып оқушыларының жетекші әрекеті. Ол баланың жас ерекшелігіне сай табиғи қажеттілігі мен танымдық қызығушылығын қанағаттандыруға бағытталады. Әдеби шығармашылықты дамытуда ойын элементтерін қолдану — оқыту мен тәрбиелеудің тиімді жолы. Ойын арқылы бала өзін еркін сезініп, ішкі ойын, қиялын, сезімін көркем түрде білдіруге мүмкіндік алады.

✅ Ойын элементтерінің негізгі міндеттері:

• Оқушыны қызықтыра отырып, белсенді әрекетке тарту;

• Қиял мен елестетуін дамыту;

• Кейіпкердің ішкі әлемін сезінуге баулу;

• Әдеби шығарманың мазмұнын терең меңгерту;

• Сөздік қорын, сөйлеу мәдениетін жетілдіру;

• Топта жұмыс істеу дағдыларын дамыту.

? Ойын элементтері қолданылатын шығармашылық бағыттар

1. Мәтінді түрлендіру ойындары

• «Ертегіні басқаша аяқта»

• «Бір кейіпкерді алып тастасақ не болады?»

• «Кейіпкердің атынан күнделік жаз»

Бұл ойындар баланың ойлау икемділігін, шығармашылық трансформация қабілетін дамытады.

2. Қиялды дамытатын ойындар

• «Сиқырлы зат» – ойдан зат ойлап тауып, оның қасиетін сипаттау.

• «Егер мен... болсам» – белгілі бір кейіпкердің немесе заттың орнына ену.

• «Қиял әлемі» – баладан ойдан шығарылған ел немесе жағдай туралы жазу сұралады.

Мұндай тапсырмалар елестету, фантазия және образды ойлауын жетілдіреді.

3. Сөздік-тілдік ойындар

• «Сөзден сөз құрастыр»

• «Синоним-антноним ойыны»

• «Жасырын сөзді тап»

• «Жаңылтпаш құрастыр»

Бұл ойындар арқылы бала сөздік қорын кеңейтеді, тіл құрылымын меңгереді, көркем сөйлеуге үйренеді.

4. Рөлдік ойын элементтері

• «Автор мен кейіпкердің сұхбаты»

• «Кейіпкер соты» (кейіпкердің әрекетін талқылау)

• «Сахналық көрініс» (шығарма желісімен қысқа драма құрастыру)

Мұндай ойындар эмпатияны, қарым-қатынас қабілетін, шығармашылық өзін-өзі көрсету дағдыларын дамытады.

5. Топтық және жарыс ойындары

• «Шығармашылық шеңбер» – әр оқушы бір сөйлемнен қосып, ортақ ертегі құрастырады.

• «Оқиға құрастыр» – әр топқа әртүрлі сурет не сөз беріледі, соған сай әңгіме құрайды.

• «Кім тапқыр?» – сурет бойынша көркем сипаттама жазу.

Топтық ойындар оқушылар арасында ынтымақтастық, өзара сыйластық орнатып, бірлесіп шығармашылыққа ұмтылу дағдыларын дамытады.

✅ Ойын элементтерін қолданудың әдістемелік ерекшеліктері:

• Ойын – мақсатты, мазмұнды және тәрбиелік сипатта болу керек;

• Әр ойын баланың жас ерекшелігі мен қабілетіне сай таңдалуы қажет;

• Мұғалім ойынның тәртіп, уақыт және ереже талаптарын қатаң қадағалауы тиіс;

• Ойын соңында рефлексия жүргізілуі маңызды: бала не үйренді, не байқады, не сезінді;

• Ойын тапсырмасы шығармашылық ізденіске, еркін ойлауға жетелеуі шарт.

Ойын элементтері — баланы шығармашылық әрекетке еркін баулудың табиғи, тиімді жолы. Әдебиеттік оқу пәнінде ойын тәсілдерін орынды пайдалану арқылы мұғалім оқушының:

• Шығармашылық қабілетін;

• Қиял мен логикалық ойлауын;

• Көркем тілін;

• Сөйлеу дағдысын;

• Жеке пікірін еркін білдіру дағдысын дамыта алады.

Ойын арқылы оқушы әдебиетті тек пән ретінде емес, өмірлік маңызы бар рухани құрал ретінде сезінеді. Бұл – шығармашыл, еркін, ізденімпаз тұлға қалыптастырудың берік негізі.

5.2. Шығармашылық тапсырмалар

Шығармашылық тапсырмалар – оқушының дербес ойлауын, қиялын, жеке көзқарасын, көркемдік талғамын, тіл мәдениетін дамытуға бағытталған, стандартты ойлау шеңберінен тыс әрекетті талап ететін тапсырмалар түрі. Олар оқушыны білімді қабылдаушыдан – білімді өңдеуші, өндеушіден – жаңа білім жасаушыға, яғни шығармашыл тұлғаға айналдырудың маңызды құралы болып саналады.

✅ Шығармашылық тапсырмалардың теориялық негізі

Педагогикада шығармашылық тапсырмалар мынадай қағидаларға сүйенеді:

• Жеке даралықты тану (оқушының өзіндік ойы, көзқарасы бағаланады);

• Қиындықтың қолжетімділігі (тапсырма баланың шамасына сай, бірақ ізденісті қажет етеді);

• Ынталандыру мен еркіндік (балада таңдау, бастамашылдық, ой айту еркіндігі болуы тиіс);

• Жүйелілік және мақсаттылық (шығармашылық жұмыс оқыту мақсаттарымен байланыста жүргізілуі керек).

Л.С. Выготский, В.В. Давыдов, Ж.Аймауытов, Т.Тәжібаев, М.Мұқанов сынды ғалымдардың еңбектерінде шығармашылық әрекет баланың психикалық дамуында шешуші рөл атқаратыны көрсетілген. Олар: «Ойлаудың даму көзі – шығармашылық міндеттерді шешу» деп тұжырымдайды.

✅ Шығармашылық тапсырмалардың мақсаты:

• Оқушыны көркем ойлауға, образ жасауға үйрету;

• Көңіл күй мен сезімді сөз арқылы білдіруді дамыту;

• Өз ойын жүйелі, логикалық, көркем тілмен жеткізуге баулу;

• Тіл байлығын, сөйлеу мәдениетін арттыру;

• Қиял мен елестетуді кеңейту.

✅ Шығармашылық тапсырмалардың түрлері

? 1. Эссе жазу

• Белгілі тақырыпқа жеке ой-пікір білдіру;

• Мәселе көтеру, талдау, ұсыныс айту;

• Шығарманың мазмұнына, кейіпкеріне баға беру.

Мысалы:
– «Мен үшін бақыт деген не?»
– «Батырлық пен адамгершілік туралы ойым»
– «Мен Абаймен сырласқандай болсам...»

? 2. Өлең, төрттаған, жұмбақ, жаңылтпаш құрастыру

• Тілдік ритм, ұйқас, бейнелеу құралдарын қолдану;

• Сөз ойыны арқылы тіл байлығын дамыту.

Мысалы:
– «Туған жер» тақырыбына төрттаған жаз;
– «Күз» туралы 5 жол өлең құрастыр;
– «Жануарлар» тақырыбына жұмбақ ойлап тап.

? 3. Әңгіме, ертегі, новелла құрастыру

• Сюжет жасау, кейіпкер бейнесін ашу, бастау, даму, аяқталу құрылымын сақтау;

• Қиял мен логикалық байланысты ұштастыру.

Мысалы:
– «Егер қалам сөйлей алса...»
– «Орман ішіндегі жұмбақ әлем»
– «Кейіпкердің келесі күні»

? 4. Мәтінді түрлендіру

• Мәтінді басқа қырынан қайта жазу;

• Кейіпкерлердің іс-әрекетін өзгерту;

• Мәтіннің стилін ауыстыру (мысалы, көркем мәтінді іскерлік тілде жеткізу).

Мысалы:
– «Ертегінің соңын өзің аяқта»
– «Автор стилімен жаңа кейіпкер қос»
– «Өлең түрінде мазмұнды қайта жаз»

? 5. Кейіпкерге хат, күнделік жазу

• Кейіпкердің атынан сөйлету;

• Оның ішкі сезімі мен көзқарасын білдіру;

• Оқиғаға байланысты реакциясын сипаттау.

Мысалы:
– «Ертегідегі түлкіге хат жаз»
– «Мен – Алпамыстың күнделігі»
– «Шығарманың авторына сұрақ қой»

? 6. Комикс, иллюстрация, сызбалық тапсырмалар

• Мәтін мазмұны бойынша сурет, көрініс салу;

• Көркем мазмұнды визуалды түрде жеткізу.

Мысалы:
– «Кейіпкер бейнесін бейнелеп сал»
– «Оқиға желісімен комикс жаса»
– «Шығармадағы сезім картасын құрастыр»

✅ Шығармашылық тапсырмаларды ұйымдастыру жолдары

1. Мұғалім бағыттаушы болуы тиіс:
   – тапсырманың мақсатын нақты түсіндіру,
   – үлгі көрсету,
   – баланың ойын шектеуден гөрі еркіндік беру.

2. Ынталандыру маңызды:
   – әр баланың жеке ойына құрметпен қарау,
   – мадақтау,
   – бағалауда шабыттандыруды негізге алу.

3. Тапсырмаларды саралау:
   – оқушылардың қабілетіне қарай жеңіл, орташа, күрделі деңгейде ұсыну.

4. Нәтижені жариялау:
   – шығармаларды оқыту, көрмеге шығару, сынып журналдарына жариялау – мотивацияны арттырады.

Шығармашылық тапсырмалар – оқушыны ойлануға, елестетуге, сөзбен әрекет етуге, өз ойын көркем тілмен білдіруге баулитын пәрменді құрал. Әдебиеттік оқу пәнінде бұл тапсырмалар:

• Әдебиетке қызығушылықты арттырады;

• Сөздік қорды байытады;

• Шығармашылық ойлауға жетелейді;

• Жеке тұлғаның даралығын танытады.

Сондықтан шығармашылық тапсырмалар – шығармашыл тұлға қалыптастырудың іргетасы ретінде бастауыш мектеп тәжірибесінде кеңінен қолданылуы тиіс.

1. Эссе жазу тапсырмасы

Тапсырма атауы: «Мен үшін батырлық деген не?»

Мақсаты: Оқушының өмірлік құндылықтар туралы өз ойын жазбаша білдіруі, логикалық және көркем тілде жазу дағдысын дамыту.

Нұсқаулық:
– «Батыр» сөзі сен үшін нені білдіреді?
– Сен өмірде кездескен батыр адамдар туралы білесің бе?
– Өз ойыңды мысалмен, дәлелмен жаз.
– Эссе 5-7 сөйлемнен кем болмауы керек.

Жұмыс парағы:

Аты-жөнім: ________________

Сыныбым: _________________

Тақырып: Мен үшін батырлық деген не?

1. Батырлық деген сөз маған не білдіреді: __________________________

2. Батыр адам қандай болу керек деп ойлаймын: ______________________

3. Өз өмірімде көрген немесе естіген батырлық оқиға: ____________________

4. Осы қасиетті не үшін бағалаймын: ___________________________

5. Қорытынды: ______________________________________________

Жазбамның атауы (өзім қоямын): ____________________________

2. Әңгіме құрастыру тапсырмасы

Тапсырма атауы: «Сиқырлы қарындаш»

Мақсаты: Қиялды дамыту, оқиға құрылымын (басы, дамуы, соңы) сақтау.

Нұсқаулық:
– Бір күні сен ерекше қарындаш тауып алдың. Ол не істей алады?
– Оны қалай қолдандың?
– Оқиға қалай аяқталды?

Жұмыс парағы:

Аты-жөнім: ________________

Сыныбым: _________________

Тақырып: Сиқырлы қарындаш

? Оқиға қайда және қалай басталды?

_______________________________________________________

? Қарындаштың қандай ерекше қасиеті бар?

_______________________________________________________

? Сен не сыздың? Ол неге айналды?

_______________________________________________________

? Қандай қызық болды? Қандай қиындық туды?

_______________________________________________________

? Оқиғаның соңы қалай аяқталды?

_______________________________________________________

Менің шығармамның атауы: _____________________________

3. Рөлдік тапсырма

Тапсырма атауы: «Кейіпкерге хат»

Мақсаты: Кейіпкерге эмоционалды тұрғыда еніп, оны түсіну, көзқарасын бағалау.

Нұсқаулық:
– Оқыған шығармаңдағы кейіпкерге хат жаз.
– Оның іс-әрекетіне қатысты не айтқың келеді?
– Кеңес бер, сұрақ қой, ризашылығыңды білдір.

Жұмыс парағы:

Аты-жөнім: ________________

Сыныбым: _________________

Тақырып: Құрметті (кейіпкердің аты), саған хат!

Қымбатты __________________________________________

Саған осы хатты жазып отырған себебім: _______________________

Сенің мына әрекетің мені ойландырды: ________________________

Менің ойымша, сен _____________________________________

Саған айтар кеңесім: ______________________________________

Осы оқиға маған мынаны үйретті: ___________________________

Ізгі тілекпен,

(аты-жөнің) ___________________

4. Суретке қарап әңгіме құрастыру

Тапсырма атауы: «Сурет сөйлейді»

Мақсаты: Елестету қабілетін дамыту, бейнелі ойлау, көркем тіл қолдану.

Нұсқаулық:
– Саған берілген суретке мұқият қара.
– Ол жерде не болып жатыр?
– Қандай кейіпкерлер бар? Олар не ойлап тұр?
– Бір оқиға құрастыр.

Жұмыс парағы (сурет астында):

Аты-жөнім: ________________

Сыныбым: _________________

Суретке ат қой: ___________________________________________

1. Суретте кімдер бар? _____________________________________

2. Олар не істеп жатыр? ____________________________________

3. Бұл оқиға қайда, қашан болды? _____________________________

4. Қандай сезімдер пайда болды? _____________________________

5. Оқиға немен аяқталды? ___________________________________

Менің құрастырған әңгімем:

_______________________________________________________

5. Мәтіннен кейінгі шығармашылық тапсырмалар үлгілері

№	Тапсырма түрі	Мысал (тақырып)
1	Эссе жазу	«Егер мен Алдар көсенің досы болсам...»
2	Өлең құрастыру	«Туған жер» тақырыбына 4 жол өлең жаз
3	Әңгімені жалғастыру	«Жеті лақ пен қасқыр» ертегісін басқаша аяқтау
4	Сахналық көрініс жазу	«Қызыл телпек» ертегісінен көрініс
5	Кейіпкердің күнделігін жазу	«Мен – Күлтегіннің күнделігімін...»
6	Диалог құрастыру	«Батыр мен айдаһардың кездесу сәті»
7	Комикс жасау	«Арыстан мен тышқан» мысалы бойынша

5.3. Рөлдік ойындар

Әдебиеттік оқу пәнінде рөлдік ойындар оқушылардың шығармашылық қабілетін дамытуда ерекше маңызға ие. Бұл әдіс – баланың әдеби шығарма мазмұнын терең түсініп, сол шығарманың кейіпкерін шынайы сезініп, өзін сол образда елестету арқылы ішкі жан дүниесін ашуға мүмкіндік беретін тиімді тәсіл. Бастауыш сынып оқушыларына тән ерекшелік – қиял мен ойын әрекетінің жоғары болуы. Сондықтан олардың қызығушылығына сай әрекет ету үшін рөлдік ойындар — таптырмас құрал.

Рөлдік ойындар арқылы оқушылардың әдеби кейіпкер бейнесін жан-жақты ашуға, шығарма мазмұнын талдауға, кейіпкерлердің әрекетіне баға беруге, өз ойы мен көзқарасын білдіруге, сол арқылы ішкі дүниесін еркін жеткізуге мүмкіндік туады. Бұл әдістің ең басты ерекшелігі — баланың шығармашылық қиялын дамытумен қатар, оның тіл байлығын, сөйлеу дағдысын, эмоционалдық сезіну қабілетін жетілдіру. Кейіпкер рөлінде сөйлеу, оның ойы мен іс-әрекетін түсінуге тырысу – баланы талдауға, салыстыруға, тұжырым жасауға итермелейді.

Рөлдік ойындарда оқушы белгілі бір кейіпкердің атынан сөйлеп қана қоймай, оның мінез-құлқын, көңіл-күйін, ішкі жан тебіренісін сахналық сипатта жеткізуге тырысады. Мұндай тәжірибе оқушыны шығармаға терең бойлауға, кейіпкермен сырласуға, өзіндік баға беруге жетелейді. Сонымен қатар рөлдік ойындар оқушыны сахналық мәдениетке үйретіп, өзін-өзі ұстау, тыңдау, тыңдату, эмоциямен сөйлеу, дауыс ырғағын қолдану, мимика мен қимылды дұрыс пайдалану сияқты дағдыларды дамытады.

Рөлдік ойын – бұл тек қана ойын емес, ол – оқу, сөйлеу, түсіну, сезіну және шығармашылық үдерістердің тоғысқан тиімді түрі. Әдеби шығарма мазмұнын сахналық қойылымға айналдыру барысында оқушылардың ойлау белсенділігі артып, шығармашылық талпынысы күшейеді. Кейіпкердің мінез-құлқын, көзқарасын, сезімін түсінуге тырысып, сол рөлге ену арқылы бала көркем туындыны жай жаттанды мазмұндап бермей, оны жүрекпен қабылдайды. Бұл – оқушыны көркем әдебиетпен рухани байланыстырған маңызды құрал.

Сонымен қатар рөлдік ойындар оқушыны қоғаммен, ортамен, заманауи құндылықтармен байланыстыра отырып, этикалық ұстанымдар мен адами қасиеттерді бойына сіңіруге көмектеседі. Қай кейіпкер дұрыс, қайсысы бұрыс әрекет етті – бұл сұрақтарға бала өз жауабын іздейді. Бұл – тәрбиелік мәні зор үдеріс.

Осылайша, рөлдік ойындар – бастауыш сынып оқушысының әдеби шығарманы түсіну қабілетін дамытатын, оны көркемдік талдау мен өмірлік мәнге көшірудің тиімді жолы. Бұл әдіс оқушыны тек білім алушы ретінде емес, шығармашылық тұлға ретінде қалыптастыруға ықпал етеді.

✅ Рөлдік ойын түрлері

1. Кейіпкер бейнесіне ену (инсценировка)

Оқушылар шығарма кейіпкерлерінің рөлін сомдайды. Диалогтар құрып, сахналық көріністер жасайды.

Мысал:
– «Қызыл телпек» ертегісін сахналау
– «Алдар көсе мен бай» диалогы

Тиімділігі: кейіпкердің мінезін, әрекетін, дауыс ырғағын, сөйлеу мәнерін түсінеді.

2. Кейіпкердің рөлінде сөйлеу (импровизация)

Оқушы кейіпкердің атынан сөйлеу арқылы өз қиялын қосып, оқиғаны жалғастырады немесе жаңаша баяндайды.

Мысал:
– «Егер мен Тазша баланың орнында болсам...»
– «Кейіпкер бүгінгі күнде өмір сүрсе не істер еді?»

Тиімділігі: шығарманы қазіргі өмірмен байланыстырады, логикалық ойлау дамиды.

3. Кейіпкер мен автордың сұхбаты

Бір оқушы – автор, екіншісі – кейіпкер рөлінде болады. Олар өзара сұрақ-жауап, пікір алмасу түрінде диалог жүргізеді.

Мысал:
– «Абай мен Қара сөздеріндегі кейіпкер» арасындағы сұхбат
– «Ертегі кейіпкері авторға өз тағдыры туралы айтып береді»

Тиімділігі: сыни ойлау мен әдеби түсінік тереңдейді.

4. Кейіпкер соты

Оқушылар екі топқа бөлінеді: бірі – кейіпкерді қорғайды, екіншісі – оның әрекетін сынайды. Арнайы «төреші» таңдалып, сот отырысы ұйымдастырылады.

Мысал:
– «Бесікке салмаған хан әділетті ме?»
– «Қасқыр не үшін жазаланды?»

Тиімділігі: талдау, пікірталас, дәлелдеу қабілеттерін дамытады.

5. Сезім-күйді бейнелеу (эмоциялық ену)

Оқушы кейіпкердің көңіл-күйін, ішкі сезімін дауыс, мимика, интонация арқылы жеткізеді.

Мысал:
– «Қобалжып тұрған бала» бейнесі
– «Анасын сағынған кейіпкер» сәті

Тиімділігі: эмоционалдық интеллект, сахна тілі мен мәнерлі сөйлеу дағдылары дамиды.

6. «Мен – ...» ойыны (рөлдік өзіндік таныстыру)

Оқушы өз-өзін белгілі бір кейіпкер ретінде таныстырады: мінезін, іс-әрекетін, сезімін сипаттайды.

Мысал:
– «Мен – Ер Төстікпін...»
– «Мен – Мақта қызбын, менің айтарым...»

Тиімділігі: өз ойын көркем, жүйелі жеткізуге, сөйлеу мәдениетіне тәрбиелейді.

Бұл рөлдік ойын түрлерін жүйелі қолдану арқылы оқушыны шығарманы терең сезінуге, тіл байлығын дамытуға, кейіпкермен тілдесуге баулуға болады. Егер қажет болса, осы ойын түрлерінің сценарий үлгілерін де жасап бере аламын.

5.4. Топтық жұмыс

Топтық жұмыс – білім алушыларды бірлесе әрекет етуге, өзара пікір алмасуға, жауапкершілікті бөлісуге, тыңдау мен сөйлеуді қатар меңгеруге үйрететін заманауи педагогикалық әдіс. Әсіресе шығармашылық бағыттағы пәндерде, соның ішінде әдебиеттік оқу сабақтарында топтық жұмыс балалардың шығармашылық қабілетін ұштау мен тұлғалық қасиеттерін қалыптастыруда үлкен рөл атқарады.

Бастауыш сынып оқушылары үшін топтық жұмыс — ой бөлісу, бір-бірінен үйрену, ұжымдасып бір міндетті орындау арқылы өз мүмкіндігін таныту алаңы. Бұл жұмыс түрі оқушыларды ынтымақтастыққа, серіктестікке, түсіністікке, шыдамдылыққа, тыңдай білуге баулиды. Сонымен қатар, оқушы өз ойынан басқа көзқарастармен таныса отырып, өз пікірін дәлелдеуге және ортақ шешім табуға дағдыланады.

✅ Топтық жұмыстың әдеби шығармашылықты дамытудағы маңызы:

• Әр оқушы өз рөлін атқарып, ортақ мақсатқа жетуге ұмтылады. Бұл оқушының белсенділігін арттырады;

• Өзара ынтымақтаса жұмыс жасау оқушының коммуникативтік және әлеуметтік дағдыларын дамытады;

• Әдеби кейіпкерлерге қатысты әртүрлі көзқарасты талдауға, салыстыруға мүмкіндік береді;

• Оқушы өз ойын еркін жеткізіп, өзгелердің пікірін тыңдауға үйренеді;

• Ұжымдық шығармашылық – ортақ идея тудыру мен оны жүзеге асырудың алғышарты;

• Ойын, пікірталас, сахналау, жазба жұмыс секілді түрлі шығармашылық әдістерді топ ішінде қолдануға жағдай жасалады.

✅ Топтық жұмыстың түрлері:

1. Оқиға желісімен комикс, сурет жасау – мәтін мазмұнын көркем жеткізу.

2. Кейіпкерлерді сипаттап, топтастыру (кластер, диаграмма әдісі) – салыстыру, талдау қабілетін дамыту.

3. Топтық ертегі немесе әңгіме құрастыру – әр оқушы бөлімін жазып, ортақ сюжет қалыптастырады.

4. Диалог немесе сахналық көрініс жазып, сахналау – рөлдік ойынмен ұштастыру.

5. Кейіпкерлерге сұхбат ұйымдастыру – бір оқушы – тілші, екіншісі – кейіпкер рөлінде болады.

6. Дебат ұйымдастыру – топтар қарсы пікір ұстанады (мысалы: «Айла ма, адалдық па?»).

7. Мәтінді түрлендіру жұмысы – топ мәтіннің соңын, стилін немесе кейіпкерлерін өзгертеді.

8. Кейіпкер хаттарын жазу немесе жауап беру – оқушылар бір-біріне немесе кейіпкерге хат жазады.

✅ Мұғалімге әдістемелік ұсыныстар:

• Топтарды мақсатқа сай құрастыру керек (көшбасшы, белсенді, орташа оқушы үйлесімді болуы маңызды);

• Әр оқушының рөлі нақты болуы тиіс: жүргізуші, баяндамашы, суретші, хатшы, бақылаушы және т.б.;

• Тапсырма нақты, өлшенетін және шығармашылық сипатта болуы шарт;

• Уақыт шектеулі және тең бөлінуі керек (әр топқа шамамен 5–10 минут);

• Топтық жұмыстың соңында топтық қорғау, өзара бағалау, рефлексия ұйымдастырылады;

• Мұғалім бақылаушы, бағыттаушы ретінде әрекет етеді.

Топтық жұмыс – шығармашылық қабілетті дамытуда ынтымақтастыққа негізделген, оқушының өзара әрекеттесуіне жол ашатын, ашық ойлау мен тың идеяны қолдайтын тиімді әдіс. Әдебиеттік оқу сабақтарында бұл әдіс балалардың сөздік қорын арттырып қана қоймай, өзара тыңдау, түсіну, пікір айту мәдениетін қалыптастырады, ал бұл – шығармашыл тұлғаның негізгі белгілері.

Бастауыш сынып оқушылары үшін бұл жұмыс түрі қоғамда еркін ойлайтын, өз пікірін дәлелдей алатын, шығармашыл азамат тәрбиелеудің бастамасы болмақ.

? 1. Топтық тапсырма үлгілері

№	Тапсырма атауы	Мазмұны	Мақсаты
1	«Кейіпкер портреті»	Шығармадан бір кейіпкер таңдап, оның сипаттамасын жасау.	Кейіпкерді талдау, сипаттау қабілетін арттыру
2	«Ертегіні аяқта»	Белгілі бір ертегіні жартылай беріп, оны өз қиялымен жалғастыру.	Қиял мен шығармашылық ойлауды дамыту
3	«Сахналық көрініс»	Шығармадан үзіндіні сахналап көрсету.	Рөлдік ойын, сөйлеу шеберлігін дамыту
4	«Сұхбат алаңы»	Бір топ – журналист, екінші топ – кейіпкер рөлінде.	Диалог жүргізу, образға ену
5	«Комикс құрастыру»	Шығарманың мазмұнына сай 4-5 кадрдан тұратын комикс жасау.	Креативтілік, логикалық құрылым құру
6	«Кейіпкер соты»	Бір кейіпкердің әрекетін ақтау не айыптау.	Сыни ойлау, дәлелдеу қабілетін дамыту

2. Топтық жұмысқа арналған жұмыс парағы үлгісі

? Оқушының аты-жөні: ____________________________

? Сыныбы: ______________________________________

? Топ атауы: ____________________________________

? Топтағы рөлі: _________________________________

? Тапсырма атауы: _____________________________

1. Мәтіннің атауы: _____________________________

2. Басты кейіпкер(лер): _________________________

3. Негізгі ой: _________________________________

? Біздің топтың идеясы:

________________________________________________

________________________________________________

? Комикс/Сахна/Сұхбат нұсқасы (қысқаша сипаттама):

________________________________________________

________________________________________________

? Қорытынды ой-пікіріміз:

________________________________________________

________________________________________________

✍️ Жауапты топ мүшесі: __________________________

3. Бағалау критерийлері (рубрика)

Критерийлер	Толық орындалған (3 ұпай)	Жартылай (2 ұпай)	Төмен деңгей (1 ұпай)
Мазмұнның толықтығы
Шығармашылық көзқарас
Топтық ынтымақтастық
Тіл тазалығы, сөздік қоры
Қорғау кезіндегі сенімділік

Максималды балл: 15
Бағалау:
– 13–15 ұпай – Өте жақсы
– 10–12 ұпай – Жақсы
– 7–9 ұпай – Қанағаттанарлық
– 6 және төмен – Қосымша жұмыс қажет

4. Қорғау формасы үлгісі

Әр топ тапсырмаларын қорғау барысында келесі үлгімен сөйлеуге жаттыға алады:

? 1. Топ таныстыруы:
– Біз – «Кемеңгерлер» тобы.
– Топ мүшелері: Аружан – баяндаушы, Әли – суретші, Аян – сахналаушы, Маржан – жазушы.

? 2. Жұмыс мазмұнын таныстыру:
– Біз «Ертегіні жалғастыр» тапсырмасын алдық.
– Басты кейіпкер – Алдар көсе.
– Біздің оқиғада ол ханның қызына көмектеседі.
– Әңгіменің негізгі ойы – тапқырлық пен әділдік әрқашан жеңеді.

? 3. Қорытынды пікір:
– Бұл тапсырма бізге бірлесе жұмыс істеуді, идеяны біріктіруді және кейіпкер рөлін сезінуді үйретті.

5.5. Сын тұрғысынан ойлауға жетелейтін шығармашылық әдіс-тәсілдер

“INSERT” әдісі (белгі қою арқылы оқу)

? Мақсаты: Мәтінді сыни тұрғыда оқу және түсіну, маңызды ақпараттарды іріктеу.
? Қолдану үлгісі:
Мәтін: «Сырым батыр» туралы әңгіме
Оқушылар мәтінді оқи отырып, келесі белгілерді қояды:

Белгі	Мағынасы	Мысал (оқушы дәптерінен)
✔	Бұны бұрыннан білемін	«Сырымның шешен болғанын бұрын оқығанмын»
+	Бұл мен үшін жаңа ақпарат	«Сырымның бала кезінен-ақ тапқыр болғаны»
–	Бұған келіспеймін	«Бір шешіміне толықтай сенбедім...»
?	Сұрағым бар	«Неліктен Сырым әкесімен кеңеспеді екен?»

? Шығармашылық кеңейту:

• Сол “+” белгісі бар жолды негізге алып, сол оқиғаға өз нұсқаңды жаз.

• “?” белгісі бар сұраққа жауап болатын мини-әңгіме жаз.

“Ой шақыру” әдісі

? Мақсаты: Белгілі бір тақырыпқа байланысты көп идея жинау арқылы шығармашылықты ояту.
? Қолдану үлгісі:
Тақырып: "Ертегілер әлемінде жаңадан бір кейіпкер пайда болса..."

Мұғалім оқушыларға сұрақ тастайды:

"Ол қандай кейіпкер болар еді? Сырт бейнесі, мінезі, мақсаты қандай?"

Оқушы идеялары:

• Кішкентай бұлт – жаңбыр сыйлайтын;

• Уақыт тоқтататын сағатшы бала;

• Есті түлкі – бірақ тек жақсылық үшін алдайды;

? Шығармашылық тапсырма:
Осы кейіпкердің қатысуымен қысқа ертегі немесе әңгіменің кіріспесін жаз.

5“RAFT” әдісі (рөл–аудитория–формат–тақырып)

? Мақсаты: Оқушыны рөлге енуге, авторлық көзқарас танытуға, түрлі жанрда жазуға үйрету.
? Қолдану үлгісі:
Мәтін: «Аю мен түлкі» ертегісі
Тапсырма: RAFT әдісімен шығармашылық жазба жазу.

Элемент	Таңдалған үлгі
Рөл	Түлкі
Аудитория	Аюға хат жазу
Формат	Хат
Тақырып	«Неліктен мен сені алдадым?»

? Шығармашылық тапсырма:
Оқушы түлкінің атынан хат жазып, өзінің әрекетін түсіндіреді (мысалы, қорыққанын, немесе аш болғанын айтып ақталады).

✅ Кубизм әдісі үлгісі

Мәтін: «Мақтаншақ қораз» (халық ертегісі немесе соған ұқсас шағын мәтін)
Сынып: 3-сынып
Мақсаты: Кейіпкерді жан-жақты тану, өз пікірін білдіру, шығармашылық ойлауын дамыту.

? Кубтің алты қырына сәйкес тапсырмалар:

Қыры	Сұрақ / Тапсырма
1. Сипатта	Қораздың сыртқы келбеті мен мінезін сипаттап жаз.
2. Салыстыр	Қоразды тауықпен немесе басқа құспен салыстыр. Қандай ұқсастық пен айырмашылық бар?
3. Талда	Қораздың әрекеттері дұрыс па? Неліктен олай істеді деп ойлайсың?
4. Қолдан	Егер сен қораздың досы болсаң, оған қандай кеңес берер едің?
5. Байланыстыр	Бұл оқиға саған қандай шынайы өмірдегі жағдайды еске түсіреді?
6. Өз ойың	Сен мақтаншақ болуды дұрыс деп санайсың ба? Өз пікіріңді жаз.

Қолдану жолы (сабақта):

1. Мәтінді мұғалім оқып береді немесе оқушылар өздері оқиды.

2. Мұғалім 6 сұрақты таныстырады (интерактивті тақтада, плакатта, карточкада).

3. Оқушылар жұппен немесе топпен 1 сұраққа жауап дайындайды.

4. Әр топ өз тапсырмасын бүкіл сыныпқа ұсынады.

5. Соңында шығармашылық тапсырма беріледі:
   ? Қораздың орнына басқа жануарды қойып, оқиғаны қайта құрастыр (мысалы, "Мақтаншақ мысық").

Креативті жалғастыру:

• Кубтің әр қырына сәйкес сурет салу;

• Кейіпкерге хат жазу;

• «Қораздың өзгерген өмірі» атты қысқа шығарма жазу.

? Шығармашылық тапсырма:
– 6 сұрақтың ішінен 2-3 сұрақты таңдап, шағын шығарма жаз.
– Немесе осы негізде сахналық көрініс дайындау.

“Сен қандай ой қосар едің?” әдісі

? Мақсаты: Оқушыны өз ойын айтуға, пікір қосуға және балама шешім ұсынуға бағыттау.
? Қолдану үлгісі:
Мәтін: «Бақа мен Өрмекші» мысалы
Сұрақ: «Егер сен Өрмекшінің орнында болсаң, не істер едің?»

Оқушы жауабы:
– «Мен бақаға бірден сенбес едім, өйткені тым мақтаншақ еді.»
– «Мен бақамен жарыспас бұрын оны сөйлесуге шақырар едім.»

? Шығармашылық тапсырма:

• Сол оқиғаға жаңа аяқталу нұсқасын жаз;

• Кейіпкерлер рөлінде шағын диалог құрастыр.

“Джигсо” (Jigsaw) әдісі

? Мақсаты: Топпен шығармашылық мәтін құрастыру, бөліктерді біріктіру арқылы ортақ тұтас ой қалыптастыру.
? Қолдану үлгісі:
Тақырып: «Арман сапары» (топтық әңгіме жазу)

Топтарға тапсырма:

• 1-топ: Әңгіменің кіріспесін жазады (кейіпкер кім, қайда барады?)

• 2-топ: Қиындық туындайтын негізгі оқиғаны құрайды

• 3-топ: Шешім мен оқиғаның аяқталуын ойлап табады

• 4-топ: Бүкіл мәтінді біріктіріп, оқиды, редакциялайды

? Шығармашылық тапсырма:
– Ортақ әңгіме жазу, оны суретпен толықтырып постерге айналдыру.

Сын тұрғысынан ойлауға негізделген әдіс-тәсілдер:

• Оқушылардың тек қабылдаушы емес, ойлаушы, жасампаз тұлға ретінде дамуына ықпал етеді;

• Көркемдік пен логиканы ұштастыра отырып, әдеби шығармашылықты тереңдетеді;

• Жазбаша және ауызша сөйлеу мәдениетін, дәлелді пікір айту дағдысын қалыптастырады.

Бұл әдістерді шығармашылық тапсырмаларды жандандыруда жүйелі пайдалану – оқушылардың шығармашылық әлеуетін толық ашуға мүмкіндік береді.

6. САБАҚТА ҚОЛДАНУҒА БОЛАТЫН ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ТАПСЫРМАЛАР ҮЛГІЛЕРІ

✅ 1. «Ертегіні түрлендір» (шығарманы өзгертіп жазу)

Мақсаты: оқиғаны өз қиялымен толықтыру, логикалық байланыс құру.

? Тапсырма: «Мақта қыз бен мысық» ертегісінің соңын өз ойыңмен жалғастырып жаз. Ертегіде қандай өзгеріс болады?

✅ 2. «Кейіпкерге хат жаз»

Мақсаты: кейіпкермен диалог орната білу, ойын жазбаша жеткізу.

? Тапсырма: «Мен Тазша балаға хат жазғым келеді. Мен оған өз кеңесімді беремін немесе алғыс айтамын.»

✅ 3. «Егер мен кейіпкер болсам...»

Мақсаты: өзін кейіпкердің орнына қойып ойлау, шешім қабылдау дағдысын дамыту.

? Тапсырма: «Егер мен Ер Төстік болсам, жезтырнақпен қалай күресер едім?» — деп ойыңды жаз.

✅ 4. «5 жолды өлең» (синквейн әдісі)

Мақсаты: оқушының образға байланысты қысқа, нақты сипаттама беру дағдысын жетілдіру.

? Тапсырма мысалы:
1-жол: Тазша бала
2-жол: Айлакер, тапқыр
3-жол: Ол ханның тапсырмаларын орындайды
4-жол: Әділеттілікті жақтайды
5-жол: Батыр

✅ 5. «Суреттен сөзге»

Мақсаты: көрнекілік негізінде әңгіме құрастыру, мәтін құрау дағдысын дамыту.

? Тапсырма: Мұғалім кейіпкерлері бар сурет көрсетеді. Оқушы соған сүйеніп, қысқаша ертегі немесе оқиға жазады.

✅ 6. «Комикс құрастыр»

Мақсаты: оқиғаны кезең-кезеңімен жоспарлай білу, логикалық құрылым құру.

? Тапсырма: «Батыр мен айдаһар» ертегісіне 4 суреттен тұратын комикс жасап, әр суретке сөйлем жаз.

✅ 7. «Қарама-қарсы кейіпкер»

Мақсаты: шығармашылық салыстыру жасау.

? Тапсырма: Бір жағында – Алдар көсе, екінші жағында – бай. Олардың мінез-құлқын, әрекетін салыстырып, кімге ұқсағың келеді және неге?

✅ 8. «Үнсіз көрініс» (пантомима)

Мақсаты: вербалды емес тіл арқылы кейіпкер мінезін жеткізу.

? Тапсырма: Бір оқушы белгілі бір кейіпкердің әрекетін қимылмен көрсетеді, сынып қалған кейіпкерді табады.

✅ 9. «Кейіпкер көзімен» әңгімеле

Мақсаты: кейіпкердің ішкі ойына ену, бірінші жақпен баяндау жасау.

? Тапсырма: «Мен – Шыбын. Бұл оқиға менің көзіммен қалай көрінді?» — деп шағын мәтін жаз.

✅ 10. «Бес сұрақ – бес жауап»

Мақсаты: диалог құру, логикалық сұрақтар қою және оған жауап беру дағдысын дамыту.

? Тапсырма: Топта бір оқушы кейіпкер рөлінде, қалғандары оған 5 сұрақ қояды. Кейіпкер ретінде жауап беру керек.

Қосымша шығармашылық тапсырмалар үлгілері

№	Тапсырма атауы	Тапсырма мазмұны	Дамытатын қабілеттері
1	«Өз ертегіңді жаз»	Оқушы өзі ойдан ертегі құрап, кейіпкерлер мен оқиға желісін ойлап табады	Қиял, логикалық құрылым, сюжеттік ойлау
2	«Сахна тілі»	Белгілі бір көріністі рөлге бөліп оқып, дауыс ырғағын, эмоцияны дұрыс қолдану	Мәнерлеп оқу, интонация, сахналық сөйлеу
3	«Әдеби кубик»	Кубиктің әр қырында сұрақтар: кім? қайда? не істеді? не үшін? нені білді?	Сөйлем құру, ойлау жылдамдығы, сөйлеу
4	«Басқаша баста»	Белгілі бір ертегінің басын мүлде басқа оқиғамен бастап, жаңа нұсқа құру	Оқиға құрастыру, стильдік еркіндік
5	«Кейіпкер менің досым болса...»	Белгілі бір кейіпкерді қазіргі замандағы досы ретінде сипаттап жазу	Өзіндік байланыс құру, бүгінмен ұштастыру
6	«Шығармаға жарнама жаса»	Әдеби шығарманы жарнама етіп таныстырып жазу немесе суретпен көрсету	Креативті ойлау, көркем тілмен сөйлеу
7	«Оқиға орны өзгерсе...»	Шығармадағы оқиғаны басқа елде, басқа кезеңде елестетіп жазу	Кеңістіктік елестету, шығармашылық қайта құру
8	«Кейіпкер күнделігі»	Бір күн бойы кейіпкердің не ойлағанын, не істегенін күнделік түрінде жазу	Ішкі монолог, сөйлеу стилі, тілдік өрнек
9	«Сен айтқандай болсын!»	Мұғалім немесе оқушы бір сөйлем береді, сол сөйлеммен аяқталатын оқиға ойлап жазу	Логикалық тұтастық, қиял, стильдік ізденіс
10	«Жеті қазынаның бірі – ...»	Берілген тақырыпқа сәйкес шығармашылық эссе немесе өлең жазу	Эссе жазу дағдысы, көркем ойлау, сезім

Мазмұндық кесте: тапсырма түрі бойынша мақсат және нәтиже

Тапсырма түрі	Мақсаты	Күтілетін нәтиже
Ертегі құрастыру	Қиял мен ойды еркін жеткізу	Өз идеясына сүйеніп құрылымды шығарма жазу
Кейіпкерге хат	Диалогтық қатынас орнату, ішкі сезімді білдіру	Кейіпкерді түсіну, эмоционалдық байланыс орнату
Көрініс дайындау	Әдеби мәтінді әрекетке көшіру	Топтық жұмыс, сахналық сөйлеу, рөлге ену
Мәтінді түрлендіру	Авторлық интерпретация жасау	Оқиғаны басқаша көзқараспен жеткізе білу
Комикс, сурет	Көркемдік-visual элементтер арқылы шығарманы көрсету	Сюжет құру, бейнелі ойлау
Эссе/өлең жазу	Авторлық ойды көркем жеткізу	Тақырыпты нақты ашып, жеке пікір білдіре алу
Салыстыру кестесі	Кейіпкерлерді талдау	Ұқсастық пен айырмашылықты анықтай білу
Болжам жазу	Оқиғаның жалғасын болжау	Сюжеттік байланысты қалыптастыру
Пантомима	Қимыл арқылы сезімді жеткізу	Эмоция мен іс-әрекетті байланыстыру
Синквейн (5 жолды өлең)	Қысқа әрі нақты сипаттама беру	Мәнмәтінмен жұмыс, ой қорыту

Инфографика 1: Тапсырма → Дағды байланысы

Тапсырма түрі	Қалыптасатын дағды
Мәтінді жалғастыру	Қиял, логикалық ойлау
Эссе жазу	Пікір айту, жүйелі ойлау
Өлең құрастыру	Көркемдік, поэтикалық тіл, ұйқас сезімі
Кейіпкерге хат	Эмпатия, рөлге ену
Иллюстрация + сипаттама	Визуалды қабылдау, сипаттау шеберлігі
Сахналық қойылым	Коммуникация, топпен жұмыс, эмоционалдық әсер
«Егер мен...» тапсырмасы	Жеке пікір, шығармашылық еркіндік
Тақырыпқа байланысты жаңылтпаш құрастыру	Тіл байлығы, фонетикалық икем

Инфографика 2: Оқушы шығармашылығын дамыту сатысы

1️. Қабылдаймын

– Мәтінді оқимын, түсінемін

– Кейіпкер мен оқиғаны елестетемін

2️. Талдап байқаймын

– Не ұнады?

– Қандай идея бар?

– Автор не айтқысы келді?

3️. Өз ойымды білдіремін

– Пікір жазам

– Салыстырам

– Эссе, күнделік жазам

4️. Шығармашылықпен қолданам

– Мәтінді түрлендірем

– Жаңаша оқиға құраймын

– Көркем бейне жасаймын

– Рөлге енем

5️. Жариялаймын

– Өз жұмысымды сыныпта таныстырам

– Постер, көрме, көрініс арқылы бөлісем

Қосымша идея: Инфографикалық тапсырма парағы (оқушы үшін)

ТАПСЫРМА АТАУЫ: «Кейіпкер көзімен қара»

Қадамдар:

1. Мәтінді қайта оқы

2. Бір кейіпкер таңда

3. Сол кейіпкердің көзқарасымен күнделік жаз (5-6 сөйлем)

4. Қысқаша мінездеме жаса

5. Кейіпкерге хат жаз немесе диалог құрастыр

6. Иллюстрация (суретпен толықтыр)

Мақсаты: Эмпатия, рөлге ену, көркем тіл қолдану, бейнелеу

Қолдану ұсынысы (мұғалімге кеңес)

• Бұл тапсырмалар деңгейлеп берілуі мүмкін: кейбіреуі қабілетті оқушыларға, кейбірі жұптық/топтық форматта орындалады.

• Оқушылар шығармашылық портфолио жасап, өз жұмыстарын жинақтап отыруы тиімді.

• Әр тапсырма соңында рефлексия жүргізу (не ұнады, не қиын болды, қандай жаңалық білдім?) шығармашылық сананы оятады.

• Қалауыңыз бойынша осы тапсырмаларды жұмыс дәптері немесе шығармашылық журнал түрінде құрастырып беруге болады.

Жұмыс парағы №1 – «Кейіпкерге хат жаз»

Тапсырма: Шығармадағы сүйікті кейіпкеріңе хат жаз. Хатта өз ойыңды, тілегіңді, неге ұнағанын немесе кеңесіңді білдір.

Жұмыс парағы:

Шығарма атауы: __________________________________________

Кейіпкердің аты: ________________________________________

Хат мазмұны:

Құрметті ___________________________________________!

_________________________________________________________________

__________________________________________________________________

__________________________________________________________________

Құрметпен: _________________________________________

(Оқушының аты)

Жұмыс парағы №2 – «Оқиғаны өзгертіп жаз»

Тапсырма: Оқиғаны өзгеше аяқта. Автордың нұсқасынан бөлек өз шешіміңді жаз.

Жұмыс парағы:

Шығарма: ________________________________________

Автордың нұсқасы бойынша оқиға қалай аяқталды?

__________________________________________________________________

__________________________________________________________________

Сенің ойыңша оқиға қалай аяқталуы мүмкін?

__________________________________________________________________

__________________________________________________________________

__________________________________________________________________

Неге бұлай аяқтадың?

__________________________________________________________________

__________________________________________________________________

Жұмыс парағы №3 – «Кейіпкер күнделігі»

Тапсырма: Таңдалған кейіпкердің атынан бір күнгі оқиғаны күнделік түрінде жаз.

Жұмыс парағы:

Күнделік беті

Күні: ____________________________

Мен – _______________________________________ (кейіпкердің аты)

Бүгінгі оқиғалар:

Таңертең: _______________________________________________________

Түсте: ___________________________________________________________

Кешке: ___________________________________________________________

Менің көңіл-күйім: _____________________________________________

Ойымда жүргені:

__________________________________________________________________

__________________________________________________________________

Бағалау критерийлері (рубрикалар)

? Бағалау парағы – «Кейіпкерге хат»

Бағалау көрсеткіші	3 ұпай	2 ұпай	1 ұпай
Мазмұн тереңдігі, кейіпкермен байланыс	Иә	Жартылай	Әлсіз
Тіл тазалығы, сөйлем құрылымы	Қате жоқ	Аздаған қате	Көп қате
Эмоциялық бояуы	Бай	Орташа	Әлсіз
Шығармашылық көзқарас	Ерекше	Стандартты	Төмен

✅ Жиынтық ұпай: ____ / 12

? Бағалау парағы – «Оқиғаны өзгерт»

Бағалау өлшемі	Дескрипторлар	Ұпай
Жаңа оқиғаның логикалық құрылымы	Басы, ортасы, соңы анық	3
Шығармашылық шешім	Ерекше, ойландыратын	3
Көркем тілдің қолданылуы	Эпитет, теңеу, қызықты сөздер бар	2
Тақырыппен байланысы	Шығарма мазмұнымен байланысты	2
Орфографиялық және пунктуациялық дәлдік	Қате аз немесе жоқ	1

✅ Жиынтық ұпай: ____ / 11

? Бағалау парағы – «Кейіпкер күнделігі»

Критерийлер	Сипаттама	Ұпай
Кейіпкер рөліне ене алды	Рөл айқын, ішкі ойлары берілген	3
Күнделіктің құрылымы бар	Уақыты, іс-әрекеті, ойы анық	2
Эмоциялық және көркемдік бояу	Сезім, толғаныс бар	2
Грамматикалық сауаттылық	Тілдік қатесі жоқ немесе аз	1

✅ Барлығы: ____ / 8

7. ПӘНАРАЛЫҚ БАЙЛАНЫС АРҚЫЛЫ ДАМЫТУ

Бастауыш сыныптағы әдебиеттік оқу пәні — балаға рухани-адамгершілік тәрбие беретін, тіл байлығы мен ойлау қабілетін дамытатын маңызды пән. Бұл пәнді өзге салалармен ұштастыра отырып жүргізу оқушылардың дүниетанымын кеңейтеді, шығармашылық ойлауға итермелейді және функционалдық сауаттылығын қалыптастырады. Сондықтан пәнаралық байланыс — оқу процесінің тиімділігін арттырудың және шығармашылық қабілетті дамытудың негізгі әдістерінің бірі.

? Пәнаралық байланыстың мақсаты:

• Оқушының білімін әр түрлі салада қолдана білу қабілетін арттыру;

• Кешенді ойлау және салыстыру дағдысын дамыту;

• Әдеби шығармаларды терең түсінуге, мазмұнын талдауға көмектесу;

• Әр пәннің мазмұнын әдеби тіл арқылы байыту, сөйлеу және жазу машығын жетілдіру.

✅ Әдебиеттік оқумен пәнаралық байланыстың мысалдары:

Байланысатын пән	Байланысу жолы
Қазақ тілі	Мәтін ішінен сөз таптарын табу, сөйлем түрлерін ажырату, көркем сөздерді анықтау, сөздік қорды байыту.
Бейнелеу өнері	Мәтін бойынша иллюстрация салу, кейіпкерлер бейнесін бейнелеу, көркем образды визуализациялау.
Музыка	Мәтіннің мазмұнына сәйкес ән таңдау немесе күй тыңдату арқылы эмоционалдық байланыс орнату.
Жаратылыстану	Табиғат құбылыстары туралы ертегілермен байланыстыру, жануарлар, өсімдіктер туралы танымдық әңгімелер жаздыру.
Математика	Мәтін мазмұны бойынша логикалық тапсырмалар, сандық ақпараттармен жұмыс (кейіпкердің жасы, уақыты, қашықтығы).
Өзін-өзі тану	Шығармадағы адамгершілік қасиеттерді талдау, өмірлік ұстанымдармен байланыстыру.
АКТ (ақпараттық-коммуникациялық технологиялар)	Презентация жасау, комикс немесе буклет құрастыру, кейіпкерге электронды хат жазу.

Пәнаралық байланыс шығармашылыққа қалай әсер етеді?

1. Тұлғалық дамуға ықпал етеді. Оқушы бір ғана пәнмен шектелмей, түрлі саланы қамтып ойланады.

2. Тіл байлығы артады. Өзге пән мазмұнына қатысты сөздер мен ұғымдар арқылы сөздік қоры кеңейеді.

3. Шығармашылық тұрғыдан еркіндік алады. Әдеби мәтінді бейнелеу өнері, музыка, ғылыми деректермен байланыстыра алу қабілеті дамиды.

4. Сын тұрғысынан ойлауға үйренеді. Түрлі пәндер арасындағы ұқсастық пен айырмашылықты ажыратып, салыстыру арқылы ой қорытады.

5. Интеграцияланған ойлау қалыптасады. Бір ұғымды әр қырынан тану арқылы тұтас бейне қалыптасады.

Мысалды сабақ фрагменттері

• Әдебиеттік оқу + бейнелеу өнері:

Мәтінді оқығаннан кейін кейіпкердің киімін, табиғатты, көріністі суреттеу.

• Әдебиеттік оқу + математика:

Мәтінде кездесетін өлшем бірліктерін, уақытты есептеу; кейіпкердің жүріп өткен жолын табу.

• Әдебиеттік оқу + өзін-өзі тану:

«Айбектің шыншылдығы», «Мақта қыздың кешірімділігі» сынды мәтіндер арқылы адамгершілік тақырыбын ашу.

Мұғалімге әдістемелік ұсыныс

• Пәнаралық байланысты сабақтың мақсатымен сәйкестендіру маңызды.

• Оқушыға тапсырманы бір сала емес, бірнеше бағытпен ұсыну – шығармашылыққа жол ашады.

• Кесте, көрнекі құрал, бейнежазба, сурет, музыкалық сүйемелдер – баланың елестету қабілетін дамытады.

• Күрделі тапсырма емес, қарапайым байланыс түрлері арқылы-ақ оқушыны «ойландыратын» сұрақтар қою керек.

Пәнаралық байланыс – тек пәндер арасындағы көпір емес, ол шығармашылық тұлға қалыптастырудың тиімді құралы. Әдебиеттік оқу басқа пәндермен үйлескенде, оқушы тек оқырман емес, зерттеуші, ойлаушы, бейнелеуші, сөйлейтін тұлғаға айналады. Бұл тәсіл бастауыш сыныптағы білім беруді тереңдетіп қана қоймай, оны өмірмен байланыстырады, ал бұл – қазіргі білімнің басты мақсаты.

Интеграциялық (пәнаралық байланыстағы) шығармашылық тапсырмалар үлгілері

? 1. Әдебиеттік оқу + Бейнелеу өнері

Тақырып: «Ертегідегі кейіпкер әлемі»
Мәтін: «Шалқан» ертегісі

Тапсырма:
– Ертегі кейіпкерлерінің бірі туралы оқиға құрастыр.
– Сол кейіпкерді елестетіп, бейнесін сал.
– Кейіпкердің атынан қысқаша әңгіме не сипаттама жаз.

Дамиды: елестету, визуалды ойлау, жазбаша сөйлеу

? 2. Әдебиеттік оқу + Математика

Тақырып: «Алдар көсе мен бай» ертегісі
Тапсырма:
– Бай Алдарға 100 алтын берді. Алдар жолда 15 алтын жұмсады, 10 алтын жоғалтты, 25 алтынға қой сатып алды. Қалғанын санап тап.
– Осы оқиғаға байланысты есептің шартын өзің құрастыр.

Дамиды: логикалық ойлау, есеп шығару, мәтін мазмұнына негізделген амал қолдану

? 3. Әдебиеттік оқу + Музыка

Тақырып: «Аққала мен Аяз ата» (қиял-ертегі)
Тапсырма:
– Мәтінді тыңдап, оның көңіл күйіне сай әуен таңда.
– Аққаланың көңіл күйін музыка арқылы сипатта.
– Аққаланың әнін жаз (2 шумақ өлең құра).

Дамиды: эстетикалық талғам, поэзиялық шығармашылық, есту арқылы бейнелеу

? 4. Әдебиеттік оқу + Жаратылыстану

Тақырып: «Қарлығаштың құйрығы неге айыр?» (ертегі)

Тапсырма:
– Қарлығаш туралы табиғи деректер жина (немен қоректенеді, мекені, ерекшелігі).
– Ертегідегі қиял мен шындықты салыстыр.
– «Қарлығаштың орнына басқа құс болса, оқиға қалай өзгерер еді?» — деп өз нұсқаңды жаз.

Дамиды: салыстыру, ғылыми және көркем ақпаратты ажырату, шығармашылық ойлау

? 5. Әдебиеттік оқу + Қазақ тілі

Тақырып: «Төле бидің төрелігі» (аңыз)

Тапсырма:
– Мәтіннен 5 зат есімді, 3 сын есімді, 2 етістік тап.
– «Әділдік», «даналық», «шындық» сөздеріне сөйлем құра.
– Төле бидің сөзіне мән беріп, мақал құрастыр.

Дамиды: тілдік талдау, сөздік қор, грамматикалық құрылыммен жұмыс

? 6. Әдебиеттік оқу + Өзін-өзі тану

Тақырып: «Достық пен татулық» тақырыбындағы әңгімелер
Мәтін: «Досы көппен сыйлас», «Түлкі мен ешкі»

Тапсырма:
– Достық туралы 3 жақсы қасиет жаз.
– Мәтіндегі дұрыс/бұрыс әрекеттерді анықта.
– Өз өміріңнен досыңа көмектескен бір оқиғаны жаз.

Дамиды: адамгершілік қасиеттер, өзіндік рефлексия, эссе жазу

? 7. Әдебиеттік оқу + Цифрлық сауаттылық

Тақырып: «Менің сүйікті кейіпкерім»
Тапсырма:
– PowerPoint/Google Slides көмегімен 3 слайдтан тұратын кейіпкер таныстырылымын жаса:
1-слайд: Кейіпкер туралы ақпарат
2-слайд: Оның іс-әрекеттері мен мінезі
3-слайд: Неліктен ол ұнайды?
– Кейіпкерге виртуалды хат жаз (Word/Docs-та).

Дамиды: цифрлық сауаттылық, презентация жасау, мәтінмен жұмыс

Қосымша идеялар

Байланыс	Идея
Әдебиеттік оқу + Тарих	Аңыз кейіпкерлері (Керқұла атты Кендебай, Төле би) туралы тарихи мәліметпен салыстыру
Әдебиеттік оқу + Дене тәрбиесі	Батырлар жорығы жайлы мәтіннен кейін «батырдың сынағы» атты эстафеталық ойын ұйымдастыру
Әдебиеттік оқу + Ағылшын тілі	Кейіпкер аттарын немесе негізгі сөздерді ағылшын тілінде айту, аудару

Пәнаралық байланыс арқылы шығармашылықты дамытудың тиімді және кедергі тұстарына талдау

✅ Тиімді тұстары

№	Тиімді аспект	Түсіндірме
1	Танымдық ауқым кеңейеді	Бір тақырыпты бірнеше пән арқылы қарастыру – оқушының дүниетанымын кеңейтеді, тақырыпты жан-жақты түсінуге мүмкіндік береді.
2	Ойлау мен шығармашылықты ұштастырады	Әдебиет арқылы бейнелеу, музыка арқылы сезіну, математика арқылы логикалық құрылымдау – ойлау формалары мен шығармашылық әрекетті біріктіреді.
3	Пәндер арасында байланыс орнайды	Оқушы үшін білім – тұтас жүйе ретінде қабылданады. Бұл пәнге деген қызығушылықты арттырады.
4	Қиял мен бейнелі ойлауды дамытады	Мысалы, геометриялық фигуралар туралы ертегі, табиғат құбылысына өлең жазу – көркемдік пен логиканы біріктіреді.
5	Білімді өмірмен байланыстырады	Тақырыптар шынайы өмір құбылыстарымен ұштасады, баланың ішкі уәжін, қызығушылығын оятады.
6	Оқушы белсенділігі артады	Көптүрлі әрекет (жазу, сурет, сахналау, сипаттау) арқылы бала сабаққа толыққанды араласады.
7	Коммуникативтік қабілет дамиды	Топпен жұмыс, рөлдік тапсырмалар оқушыны өз ойын айтуға, қорғауға, пікірлесуге баулиды.

Кедергі келтіретін тұстары

№	Мәселе немесе шектеу	Түсіндірме
1	Мұғалімнің әдістемелік дайындығы	Мұғалім барлық пәннің мазмұнына толықтай еркін меңгермесе, байланыс жасанды және үстірт болуы мүмкін.
2	Уақыт тапшылығы	Бір сабақ аясында бірнеше пән элементін қамту көп уақытты талап етеді. Бұл оқу жоспарына сәйкес келмеуі мүмкін.
3	Бағалау жүйесінің әлсіздігі	Пәнаралық тапсырмаларға ортақ бағалау критерийін жасау қиын болуы мүмкін, әсіресе көркемдік пен мазмұн қатар бағаланса.
4	Оқу материалдарының үйлеспеуі	Кей жағдайларда пән мазмұндары сәйкес келмей, байланыс орнату мүмкіндігі шектеледі.
5	Тапсырманың күрделілігі	Кейбір оқушылар үшін пәнаралық тапсырма түсініксіз немесе ауыр болып қабылдануы мүмкін (мысалы, 2-сынып оқушысы үшін абстрактілі ұғымдар).
6	Сабақ құрылымының бұзылуы	Байланысты дұрыс құра алмаған жағдайда басты пән (әдебиеттік оқу) назардан тыс қалуы мүмкін.
7	Техникалық құралдардың жетіспеуі	Музыка, бейне, цифрлық тапсырмалар сияқты элементтерді қолдануға қажетті құралдар болмауы ықтимал.

Түйіндік қорытынды:

Пәнаралық байланыс — шығармашылықты дамытудың қуатты құралы. Алайда оның тиімділігі – мұғалімнің кәсіби шеберлігіне, сабақ құрылымын дұрыс құра білуіне, тапсырманың мазмұндық үйлесімділігіне және оқушының қабылдау мүмкіндігіне тікелей байланысты.

Тиісті дайындық пен жоспарлау арқылы бұл тәсіл тек әдеби шығармашылықты ғана емес, оқушының логикалық, көркемдік, әлеуметтік және тұлғалық дамуын кешенді түрде қамтамасыз ете алады.

8. БАҒАЛАУ МЕН ЫНТАЛАНДЫРУ

8.1 Шығармашылық жұмысты бағалаудың ерекшелігі

Шығармашылық тапсырмалар дәстүрлі "дұрыс-бұрыс" өлшемімен бағаланбайды. Онда оқушының ойлау икемділігі, сезімге берілуі, тілдік бейнелеуі, жеке көзқарасы алдыңғы қатарға шығады.

Бағалау – бала шығармашылығын тану мен дамыту құралы, ал ынталандыру – оның шабытын арттыратын күш.

✅ Бағалау критерийлері кестесі

№	Бағалау өлшемі	Сипаттамасы	Деңгейі бойынша балл
1	Идеяның жаңалығы	Қызықты, тың, өзіндік ойдың болуы	0–2 балл
2	Мазмұн мен құрылым	Кіріспе, негізгі және қорытынды бөліктерінің болуы	0–2 балл
3	Көркем тілдік құралдарды қолдану	Эпитет, теңеу, метафора, ұйқас қолдану шеберлігі	0–2 балл
4	Тілдік сауаттылық	Грамматика, орфография, сөйлем құрылымы	0–2 балл
5	Эмоциялық әсер	Жұмыстың әсерлігі, сезімге әсер ету қабілеті	0–2 балл
	Жалпы ұпай саны:		10 балл

Бағалау түрлері:

• Мұғалімнің бағалауы

• Өзін-өзі бағалау

• Жұптық/топтық бағалау

• Портфолио бағалау

8.2 Бағалау мен рефлексия құралдары

Мысал 1. Бағалау парағы үлгісі (өлең тапсырмасына)

Өлшем	Иә	Жартылай	Жоқ
Өлеңде тақырып айқын берілген бе?	✅	◻️	◻️
Ұйқас, ырғақ сақталған ба?	✅	◻️	◻️
Көркем сөздер қолданылған ба?	✅	◻️	◻️
Сөз саны мен құрылым сәйкес пе?	✅	◻️	◻️
Тақырыпқа сай сезім, көңіл-күй бар ма?	✅	◻️	◻️

Мысал 2. «Екі жұлдыз, бір тілек» әдісі (жұптық бағалау)

• ⭐ Сенікі өте әсерлі болды, әсіресе соңғы сөйлем!

• ⭐ Теңеулерің ерекше!

• ? Егер соңын сәл толықтырсаң, тіпті керемет болар еді!

8.3 Ынталандырудың тиімді тәсілдері

Мадақтау — шығармашылықты ұштайтын басты құрал. Әсіресе, қателікті жазғырудан гөрі, талпынысты көтермелеу бастауыш сынып оқушысы үшін өте маңызды.

Ынталандыру түрлері:

Түрі	Мысалы
Сөздік мақтау	«Өте ерекше ой!», «Керемет теңеу!», «Бұл — шығармашылық!»
Марапат қағаздары	«Шығармашылық шебері», «Қиял иесі» төсбелгісі, мадақ хаттар
Шығарманы жариялау	Сынып бұрышы, газеті, мектептің қабырға газеті, ортақ альбом
Рефлексия жазбасында аталу	«Аптаның шығармашылық авторы»

Ынталандыру карталары (оқушыға беріледі):

? Менің бүгінгі жетістігім...
? Жаңа теңеу қолдандым
? Көңіл-күйді жақсы жеткіздім
? Өзгеше идея ұсындым
? Қате болғанмен, қорықпай жаздым

8.4 Рефлексия үлгілері

Рефлексия – оқушының өзін-өзі тануына, шығармашылықтағы жетістігін бағалауына және келесі қадамын жоспарлауына жол ашады.

✍️ Жазбаша рефлексия мысалдары:

1. «Ой толғау парағы»

• Маған бүгінгі тапсырмада не ұнады?

• Ең жақсы шыққан тұс – ____________

• Келесі жолы мынаны жақсартам: ____________

2. «Сезім картасы» – Оқушы смайликпен немесе түспен өз көңіл-күйін бейнелейді:

? – шабыт алдым
? – біраз қиын болды
? – сенімсіз болдым, бірақ тырыстым

Бағалау мен ынталандыру – баланың шығармашылық өсуіне бағыт беретін, шабыттандыратын және өзін көрсетуге мүмкіндік беретін маңызды механизм. Мұғалім шеберлігі – баланың қателесуіне мүмкіндік беріп, сол сәтті мотивация көзіне айналдыруда. «Баға – нәтиже емес, даму құралы» деген ұстаныммен бағалау жасалса, оқушы өз шығармашылығына сеніммен қарайды.

9. ҚОРЫТЫНДЫ

Білім берудің қазіргі парадигмасы оқушының тұлғалық, шығармашылық дамуына, оның еркін, сын тұрғысынан ойлай алатын, өзіндік пікірі бар жеке тұлға ретінде қалыптасуына бағытталып отыр. Осы орайда бастауыш сыныпта әдеби шығармашылықты дамыту – оқушының көркемдік ойлауын, қиялын, сезім әлемін, ішкі жан дүниесін ашуға мүмкіндік беретін ерекше бағыт.

Бастауыш сынып оқушылары — шығармашылық әлеуеті жоғары, эмоциялық қабылдауы терең, қиялы бай жас ерекшелік кезеңінде тұрған жандар. Бұл кезеңде берілген жүйелі әдеби шығармашылық тапсырмалар олардың тілдік, когнитивтік және эстетикалық қабілеттерін дамытуда шешуші рөл атқарады.

Бұл әдістемелік құралдың мазмұны:

• әдеби шығармашылық ұғымының ғылыми-теориялық негізін ашуға;

• бастауыш оқушысының жас ерекшелігіне сай шығармашылықты қалыптастыру жолдарын көрсетуге;

• әдебиеттік оқу пәнінің мазмұнын тиімді пайдалану арқылы оқушының қиялын, елестету, тілдік және образды ойлауын жетілдіруге;

• шығармашылық тапсырмалар мен тиімді әдіс-тәсілдер жүйесін ұсынуға;

• оқушыларды шабыттандыруда бағалау мен ынталандырудың маңызын түсіндіруге бағытталған.

Құрал мазмұнында ұсынылған практикалық тапсырмалар — өлең, әңгіме, ертегі құрастыру, мәтінді түрлендіру, кейіпкерге хат жазу, сахналық қойылым жасау, эссе жазу, визуалды шығармашылық әрекеттер — оқушының тек пән аясында ғана емес, өмірлік құндылықтарға көзқарасын, ішкі жан дүниесін, эмоционалдық әлемін де қалыптастыруға ықпал етеді.

Негізгі қорытындылар:

1. Әдеби шығармашылық – тұлғаны қалыптастыру құралы.
   Шығармашылықпен айналысатын бала өзінің ішкі әлеміне үңіліп, ойын еркін жеткізуге машықтанады. Бұл тұлғалық даму мен еркіндікке жетелейтін маңызды қадам.

2. Шығармашылық – туа біткен қабілет емес, дамытылатын дағды.
   Жүйелі қолдау, әдістемелік бағыт пен мотивациялық орта арқылы кез келген оқушыда шығармашылық қабілетті ашуға болады. Мұғалім – осы процестің басты ұйымдастырушысы.

3. Әдебиеттік оқу – шығармашылық әрекеттің табиғи алаңы.
   Көркем мәтінмен жұмыс – қиялды дамытудың, эмоциялық интелекті қалыптастырудың, образды тілмен сөйлеу мен жазуды үйренудің таптырмас мүмкіндігі.

4. Шығармашылық тапсырмалар – білім мен тәрбиені ұштастырады.
   Әдеби шығармалармен жұмыс кезінде оқушы тек тілдік материалды меңгеріп қана қоймайды, сонымен қатар адамгершілік құндылықтарды бойына сіңіреді, эстетикалық талғам қалыптастырады.

5. Бағалау мен ынталандыру – шығармашылықтың тірегі.
   Шынайы, қолдаушы бағалау, мадақтау мен бағыттау баланың өзіне деген сенімін арттырып, ізденіске ұмтылдырады. Әсіресе формативті және оқушы рефлексиясына негізделген бағалау түрлері өте тиімді.

Құралды қолдану нәтижесінде:

• Мұғалім шығармашылық тапсырмаларды тиімді жоспарлап, оқушының даму деңгейіне сай ұсына алады;

• Оқушылардың әдеби шығармашылыққа деген қызығушылығы артады, белсенділігі күшейеді;

• Әдеби мәтінді талдау, өз ойын көркем тілмен жеткізу, мәтін құрастыру дағдылары қалыптасады;

• Оқушы бойындағы дербестік, креативтілік, тұлғалық қасиеттер нығаяды;

• Сабақ үрдісі қызықты, мазмұнды әрі шығармашылықпен өрнектелген алаңға айналады.

Қорытынды тұжырым

Бастауыш сыныптағы әдеби шығармашылық жұмыстары – баланың тілін, ойлау қабілетін, көркемдік талғамын, ең бастысы, ішкі рухани әлеуетін дамытатын бірден-бір тиімді құрал. Әдебиет – тек оқылатын пән емес, ол – жанға шипа, ойға тереңдік, тілге көркемдік беретін тірі өнер. Сондықтан мұғалім әдеби шығармашылықты оқу мен тәрбие үдерісіне мақсатты, жүйелі, қызықты түрде енгізу арқылы нағыз шығармашыл, елжанды, ұлтжанды тұлға тәрбиелей алады.

Бұл әдістемелік құрал – мұғалімдерге ғана емес, болашақ педагогтарға, ата-аналарға, білім беру саласындағы шығармашылық ізденіс иелеріне арналған нақты әрі тәжірибеге бағытталған көмекші құрал бола алады.

10. ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

1. Аймауытов Ж. Психология. – Алматы: Рауан, 1995.

2. Әбілқасымова А.Е. Оқыту теориясы мен технологиялары. – Алматы: Қазақ университеті, 2013.

3. Қасенова Ж., Қайырбаева А. Бастауыш мектепте әдебиеттік оқуды оқыту әдістемесі. – Алматы: Фолиант, 2020.

4. Жұмажанова С. Шығармашылық қабілеттерді дамытудың педагогикалық шарттары. – Астана, 2018.

5. Құрманова Н. Әдебиеттік оқу және шығармашылық жұмыс. – Алматы: Мектеп, 2014.

6. Қабатаева Б. Бастауыш сыныпта көркем шығарманы оқыту әдістемесі. – Алматы: Қазақ университеті, 2016.

7. Мұқанов М. Ақыл-ойдың даму заңдылықтары. – Алматы: Рауан, 1994.

8. Выготский Л.С. Воображение и творчество в детском возрасте. – Москва: Педагогика, 1986.

9. Давыдов В.В. Проблемы развивающего обучения. – Москва: Педагогика, 1986.

10. Брунер Дж. Образование и процессы познания. – Москва: Просвещение, 1977.

11. Оразбекова К. Баланың шығармашылық қабілетін дамыту жолдары // Қазақ тілі мен әдебиеті. – 2021. – №3. – Б. 15–20.

12. Қадашева Қ. Қазіргі қазақ тілі және оны оқыту әдістемесі. – Алматы: Мектеп, 2007.

13. Назарбаев Н.Ә. Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру. – Астана, 2017.

14. Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі. Жалпы білім беретін мектептің оқу бағдарламасы. Бастауыш білім беру деңгейі (1–4-сыныптар). – Астана, 2021.

15. Сатыбалдиева Б., Баймұратова А. Бастауыш сыныпта тіл дамыту және шығармашылық. – Шымкент: Әдістеме, 2019.