БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ДЕНСАУЛЫҒЫ ФИЗИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕР

БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ДЕНСАУЛЫҒЫ ФИЗИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕР

Аманқос Мөлдір Ержанқызы

Аршабай Ақниет Жәнібекқызы

Алпан Самал Абдурасилқызы

amankosmoldir55@gmail.com

aknietarshabay@gmail.com

samal.alpan.06@mail.ru

2 курс студенттері, «Қазақ ұлттық қыздар педагогикалық университеті»

КеАҚ, Алматы, Қазақстан.

Иманкулова Ляйля Болаткуловна

imankulova@mail.ru

PhD, аға оқытушы «Қазақ ұлттық қыздар педагогикалық университеті»

КеАҚ, Алматы, Қазақстан.

Аннотация. Бастауыш сынып оқушылары – дене және психикалық дамудың қарқынды жүретін кезеңіндегі балалар. Олардың денсаулығы мен әл-ауқаты болашақ жетістіктерінің кепілі болып табылады. Бастауыш сынып оқушыларының денсаулығына физикалық және психологиялық факторлар әсер етеді, сондықтан олардың дамуын кешенді түрде қарастыру маңызды. Бастауыш сынып оқушыларының денсаулығы олардың жалпы дамуы мен жетістіктеріне тікелей әсер етеді. Бұл кезеңде балалардың физикалық және психологиялық дамуы қарқынды жүреді, сондықтан олардың денсаулығына ерекше мән беру қажет. Бұл мақалада бастауыш сынып оқушыларының физикалық және психологиялық денсаулығының негізгі аспектілері қарастырылады.

Кілт сөздер: бастауыш сынып, белсенділік, денсаулық, күн тәртібі, психологиялық кеңес, өмір сапасы.

Бастауыш сынып кезеңі – әрбір баланың өміріндегі ең маңызды және шешуші кезеңдердің бірі. Осы кезеңде баланың физикалық және психологиялық дамуы бір мезгілде жүріп, олардың болашақ өмір сапасына, оқу жетістіктеріне және жалпы өмірлік белсенділігіне әсер етеді. Денсаулық – адамның өмір сүруіндегі ең негізгі байлықтарының бірі болғандықтан, мектептегі денсаулық сақтау бағдарламаларының сапасы, физикалық белсенділіктің тұрақты болуы, сонымен қатар психологиялық қолдау мен тәрбиелеудің заманауи әдістерін қолдану өзекті мәселеге айналады. Бастауыш сынып оқушыларының денсаулығы тек дене денсаулығымен ғана шектелмей, сонымен қатар олардың эмоционалдық жағдайы, өзін-өзі ұстау қабілеті, стресске төзімділігі және әлеуметтік дағдылары да маңызды орын алады. Осыған байланысты мектепте денсаулық сақтау, спорттық секциялар, психологиялық кеңес беру және шығармашылық бағдарламалар іске асырылуы қажет [1].

Бастауыш сынып оқушыларының физикалық және психологиялық денсаулығын сақтау үшін кешенді шаралар қажет:

1. Дұрыс күн тәртібін қалыптастыру – оқу, ойын және демалысты тиімді үйлестіру арқылы балалардың физикалық және психологиялық жүктемесін реттеуге болады.

2. Ойын және шығармашылық іс-әрекеттер – ойындар мен шығармашылық тапсырмалар балалардың танымдық қабілеттерін арттырады, эмоциялық тұрақтылықты қамтамасыз етеді.

3. Психологиялық қолдау – мектеп психологтарының көмегі, ата-аналармен ашық әңгімелер баланың эмоционалдық жағдайын жақсартады.

4. Дене тәрбиесі мен спортты қолдау – спорттық үйірмелер, секциялар мен жаттығулар баланың физикалық белсенділігін арттырып, денсаулығын нығайтады.

5. Тәрбиелік жұмыстар жүргізу – дұрыс тамақтану, зиянды әдеттерден аулақ болу, жеке гигиенаны сақтау туралы ақпарат беру [2].

Физикалық денсаулық – балалардың күнделікті өмір сүру сапасының негізі болып табылады. Денсаулығы мықты бала оқу процесінде белсенділік танытып, интеллектуалды және шығармашылық қабілеттерін тиімді дамыта алады. Физикалық денсаулықтың қалыптасуының басты негіздері – дұрыс тамақтану, тұрақты физикалық белсенділік және дене тәрбиесінің жүйелі өткізілуі. Бастауыш сынып оқушыларының жас ерекшеліктеріне байланысты олардың физикалық дамуы қарқынды жүріп, дене құрылымында өзгерістер байқалады. Бұл кезеңде сүйек, бұлшық ет және жүйке жүйесінің дамуына ерекше көңіл бөлу қажет. Физикалық денсаулықты нығайту үшін мектептерде және ауылдық мектептерде де дене тәрбиесі сабақтарының маңыздылығын арттыру қажет. Мұғалімдер балалардың мүмкіндіктерін ескере отырып, әртүрлі ойындар мен жаттығуларды ұйымдастырып, денсаулыққа зиян келтіретін әрекеттерден сақтандыруы тиіс. Физикалық денсаулық – ағзаның қалыпты жұмыс істеуін қамтамасыз ететін басты фактор. Ол баланың дене бітімінің дұрыс қалыптасуын, ауруларға төзімділігін және белсенді өмір салтын ұстануын қамтиды. Бастауыш сынып оқушыларының физикалық денсаулығына әсер ететін негізгі факторлар:

1. Тамақтану – балалардың дұрыс және теңгерімді тамақтануы өте маңызды. Ақуыздар, дәрумендер мен минералдарға бай тағамдарды тұтыну олардың ағзасының дұрыс дамуына ықпал етеді. Балалардың дұрыс тамақтануы олардың физикалық дамуына және иммундық жүйесінің қалыптасуына тікелей әсер етеді. Бастауыш сынып оқушыларының рационын теңгерімді түрде қалыптастыру – денсаулықты нығайтудағы маңызды шаралардың бірі. Тамақтанудың сапасы мен мөлшері балалардың энергия деңгейіне, оқу жетістігіне және дене белсенділігіне ықпал етеді. Мектептерде тамақтану тәртібін жақсарту мақсатында арнайы асхана қызметтері, денсаулық сақтау және тамақтану жөніндегі тәртіпті сақтау шаралары жүргізілуі тиіс. Мұғалімдер мен ата-аналар балаларды дұрыс тамақтануға үйретіп, жемістер мен көкөністерді, сондай-ақ ақуыз бен пайдалы майларды жеткілікті мөлшерде тұтынуға назар аударулары қажет. Сондай-ақ, балаларды шекер, тұз және майлы тағамдардан алшақ ұстау – ұзақ мерзімді денсаулық сақтау үшін маңызды.

2. Қозғалыс белсенділігі – балаларға дене шынықтыру сабақтары, спорттық іс-шаралар және ашық ауада ойындар қажет. Бұл сүйек пен бұлшықеттердің дұрыс қалыптасуына және жүрек-қантамыр жүйесінің нығаюына көмектеседі.

3. Гигиена – жеке бас гигиенасын сақтау аурулардың алдын алуға көмектеседі. Қол жуу, тіс тазалау, таза киім кию – денсаулықты сақтаудың негізгі талаптары.

4. Ұйқы режимі – бастауыш сынып оқушыларының тәулігіне кемінде 9-10 сағат ұйықтауы қажет. Ұйқы жеткіліксіз болған жағдайда балаларда шаршау, зейіннің төмендеуі және эмоционалдық тұрақсыздық байқалады.

5. Денсаулық сақтау шаралары – профилактикалық тексерулер мен вакцинация аурулардың алдын алуға көмектеседі. Дәрігерге уақытылы қаралу баланың денсаулығын бақылауға мүмкіндік береді [3].

Психологиялық денсаулық – баланың эмоциялық жағдайы, әлеуметтік бейімделуі және танымдық процестерінің дұрыс дамуы. Бастауыш сынып оқушылары мектеп ортасында әртүрлі стресс жағдайларына тап болуы мүмкін. Жаңа оқу орнында бейімделу, оқу бағдарламасының қарқыны, сыныптағы қарым-қатынастар – мұның бәрі балаларда психологиялық күйзелісті тудыруы ықтимал. Сондықтан, мектептерде стрессті басқарудың тиімді әдістерін енгізу өте өзекті. Психологиялық кеңес беру кабинеттері, топтық және жеке психологиялық консультациялар балалардың стрессті жеңуге көмектеседі. Мұғалімдер мен психологтар балаларға тыныс алу жаттығулары, релаксация әдістерін үйретіп, олардың эмоционалдық тұрақтылығын арттыруы қажет. Сондай-ақ, мектепте ашық әңгіме клубтары, шығармашылық студиялар ұйымдастырып, балалардың өзін-өзі білдіруіне жағдай жасау маңызды [4].

Психологиялық денсаулықтың негізі – отбасылық орта мен мектептегі қолдау жүйесі. Бастауыш сынып оқушыларының өздерін қауіпсіз әрі қамқор ортада сезінуі олардың сенімділік деңгейін арттырады және өзін-өзі бағалауын қалыптастырады. Отбасының тәрбиелік әдістері, мектептегі жан-жақты психологиялық қолдау мен білім беру процесі бір-бірін толықтырады. Отбасында балалардың жеке қасиеттерін дамыту, олардың қызығушылықтары мен қабілеттерін қолдау маңызды. Ата-аналар баланың мектептегі жетістіктеріне назар аударып, оқу барысындағы қиындықтарды бірге талқылауы керек. Сонымен қатар, мұғалімдер мен ата-аналар арасындағы тұрақты байланыс балалардың эмоционалдық жағдайын бақылап, қажет болған жағдайда дер кезінде көмек көрсетуге мүмкіндік береді.Психологиялық денсаулық – эмоциялық тұрақтылықты, әлеуметтік бейімделуді және когнитивтік дамуды қамтиды (кесте 1).

Кесте 1. Балалардың жан-жақты дамуы үшін факторлар мен оларың сипаттамасы.

Физикалық және психологиялық денсаулықтың өзара байланысы баланың жалпы дамуына тікелей әсер етеді. Физикалық белсенділік тек дене денсаулығын жақсартумен шектелмей, психологиялық тұрақтылықты, өзін-өзі бағалауды және әлеуметтік дағдыларды қалыптастырады. Мысалы, спорттық секцияларда алынған табыстар, достық қарым-қатынастар және топтық ойындар балалардың өзіндік сенімін арттырып, олардың эмоционалдық жай-күйін жақсартады. Интеграцияланған тәсілді қолдану барысында мектептер балалардың физикалық және психологиялық қажеттіліктерін бір мезгілде қанағаттандыруға бағытталған кешенді бағдарламаларды жүзеге асыруы қажет. Мұндай бағдарламаларда дене тәрбиесі, дұрыс тамақтану, психологиялық қолдау және әлеуметтік тәрбиелеу бір-бірімен тығыз байланысты және бір-бірін толықтырады ( 2 кесте).

2 кесте. Негізгі физикалық және психологиялық аспектілерді қысқаша бейнеленуі.

Топтық іс-шаралар, спорттық жарыстар мен шығармашылық студиялар балалардың өзара қарым-қатынастарын нығайтуда маңызды рөл атқарады. Мұндай іс-шаралар балалардың командада жұмыс істеу, өзара қолдау көрсету және жауапкершілікті сезіну дағдыларын қалыптастырады. Сонымен қатар, топтық жұмыс барысында балалардың эмоционалдық реакциялары мен өзін-өзі ұстау қабілеттері дамып, олар болашақта қоғамда белсенді рөл атқарады. Осы орайда, мектеп әкімшілігі мен мұғалімдер балалардың топтық іс-шараларға белсенді қатысуын қамтамасыз ету үшін әртүрлі жобаларды, конкурстар мен фестивальдерді ұйымдастыруы тиіс. Бұл арқылы балалардың жеке және топтық жетістіктері мойындалып, олардың мотивациясы артады [5].

Қазіргі заманда білім беру жүйесінде цифрлық технологиялар мен заманауи әдістерді интеграциялау арқылы балалардың физикалық және психологиялық дамуына ерекше көңіл бөлінеді. Мектептер интерактивті сабақтар, шығармашылық тренингтер мен топтық іс-шараларды ұйымдастыру арқылы оқушылардың танымдық, әлеуметтік және эмоциялық қабілеттерін жан-жақты дамытуға ұмтылады, ал бұл әдістердің барлығы ата-аналар мен мұғалімдердің тұрақты ынтымақтастығымен толықтырылуда. Сонымен қатар, мобильді қосымшалар, смарт-трекерлер және онлайн платформалар көмегімен әрбір баланың денсаулық көрсеткіштері нақты бақылауда ұсталып, деректер негізінде оқу бағдарламалары мен физикалық белсенділік шаралары үнемі жетілдіріліп отырады. Мұндай кешенді тәсілдер балалардың өзіне деген сенімділігін арттырып, стресстік жағдайларда өзін басқаруға, әлеуметтік қарым-қатынастарды нығайтуға және болашақта білімді, жауапты азамат ретінде қалыптасуына септігін тигізеді. Осылайша, заманауи технологиялар мен инновациялық әдістерді тиімді қолдану арқылы мектептер оқушылардың жан-жақты дамуын қамтамасыз етіп, олардың өмір сапасын арттыруға үлкен үлес қосуда.

Біздің қазіргі заманғы қоғамымызда денсаулыққа деген көзқарас өзгеріп, баланың жан-жақты дамуына ерекше мән берілуде. Осыған байланысты мектептер, ата-аналар мен қоғамның барлық мүшелері балалардың физикалық және психологиялық денсаулығын сақтау және дамыту бағытында бірлесіп жұмыс істеуі қажет. Болашақта заманауи технологиялар мен инновациялық әдістердің енгізілуі, ұлттық және жергілікті деңгейдегі саясаттың жетілдірілуі арқылы біз балалардың өмір сапасын арттыруға, олардың шығармашылық және интеллектуалдық қабілеттерін барынша дамытуға қол жеткізе аламыз. Қорытындылай келе, бастауыш сынып оқушыларының физикалық және психологиялық денсаулығын қамтамасыз ету қазіргі заманғы білім беру мен денсаулық сақтау жүйелерінің басты міндеттерінің бірі болып табылады. Әрбір бала – болашақтың азаматтығы және еліміздің игілігі, сондықтан олардың денсаулығын күту мен дамытуға бағытталған кешенді іс-шараларды жүйелі түрде жүзеге асыру қажет. Осылайша, біз келешекте өзіне сенімді, дені сау және білімді ұрпақты тәрбиелеуге негіз қаламыз [6].

Бастауыш сынып оқушыларының физикалық және психологиялық денсаулығын сақтау – олардың болашақта табысты, белсенді және бақытты өмір сүруінің кепілі. Бұл үшін ата-аналар, мұғалімдер және медициналық қызметкерлердің үйлесімді жұмысы қажет. Балалардың денсаулығын нығайту мақсатында дұрыс күн тәртібі, дұрыс тамақтану, физикалық белсенділік және психологиялық қолдау шараларын ұйымдастыру маңызды. Бастауыш сынып оқушыларының физикалық және психологиялық денсаулығын сақтау олардың жалпы дамуына, оқудағы жетістіктеріне және болашақтағы табыстарына әсер етеді. Сондықтан ата-аналар, мұғалімдер және медицина мамандары бірлесе отырып, балалардың денсаулығына ерекше назар аударуы тиіс. Денсаулықты сақтау мен нығайту үшін дұрыс ұйымдастырылған күн тәртібі, теңгерімді тамақтану, белсенді өмір салты және эмоционалды қолдау қажет. Баланың үйлесімді дамуы оның өмір сапасын арттырып, болашақта табысты болуына ықпал етеді [7].

Пайдаланған әдебиеттер тізімі:

1. Матюшичева М.И. Креативность и социально-психологическая адаптация в младшем школьном возрасте // Научное мнение. 2017. № 9. 76–82 бб.

2. Чукмаева Г.Р. Социально-психологическая адаптация школьников к обучению в среднем звене школы // Научный потенциал. 2020. № 4 (31). 107–109 бб.

3. Дианова Е. С. Исследования роли привязанности в жизни человека. Обзор зарубежных исследований // Современная зарубежная психология. 2019. Том 8. № 4. 88–96 бб.

4. Симоненко И. А. Привязанность и ее влияние на здоровье и развитие ребенка. Психотерапия привязанности в детском возрасте. Курск: КГМУ, 2014. 242 б.

5. Матюшичева М.И. Социально-психологическая адаптация младших школьников в различных условиях обучения // Проблемы современного педагогического образования. 2018. № 60-3. 449–452 бб.

6. Четверик О.Н., Тарасова О.Л., Казин Э.М. Особенности психофизиологической адаптации пятиклассников к различным режимам учебного процесса // Психология. Психофизиология. 2019. Т. 12, № 2. 89–97 бб.

7. Кручинин В.А., Куимова Н.Н., Иванова И.А. Личностный потенциал развития адаптивности младшего подростка при переходе в основную школу // Вестник Мининского университета. 2016. № 2 (15). 1–12 бб.