Момышұлы атындағы №6 мектеп-гимназияның химия - биология пәні мұғалімі Ұлжалғас Тоғайқызы Бердишеваның «Биология пәнінен олимпиада есептер шығару» тақырыбындағы қолданбалы курс бағдарламасына

Пікір

Ұлжалғас Тоғайқызы Бердишева «Биология пәнінен олимпиада есептерін шығару» тақырыбындағы қолданбалы курс бағдарламасын қазіргі заман талаптарын ескере отырып жазған. Барлық уақытта оқушыларды пәндік олимпиа­даға дайындау маңызды орынға ие болды, себебі оқушылардың олимпиадалардағы нәтижелері мұғалімдер қызметін бағалау аспектісінің бірі болып табылады.

Пәндік олимпиадалар — оқушылардың білім деңгейін тексерудің бұхаралық сипаттағы жарыс түрінде өткізілетін бірден — бір формасы.

Қазіргі кезде баланы дамыту және дамуына жағдай жасау керектігі ешкімге таңсық емес. Сондықтан да олимпиадаға қойылатын талаптар күшеюде. Аудандық, облыстық және республикалық олимпиадалар оқушылардың білімін мектеп бағдарламасынан да тереңде­туді қажет етеді. Олимпиадаларда биологияны өте жақсы меңгерген, қызығушылықтары жоғары балалар күш сына­сады. Сондай жарыстарға оқушыларды іріктеу және қосымша білім беру мақсатында арнайы курс жүргізілуі қажет. Себебі жалпы биология курсында есептер шығару мен практикалық жұмыстарға аса көңіл бөлінбейді. Ұлжалғас өзінің жұмысында осы олқылықтарды жою мақсатында қолданбалы курс бағдарламасын құрастырған.

«Биология пәнінен олимпиада есептерін шығару» тақырыбындағы қолданбалы курс бағдарламасы бүгінгі күні өзекті тақырыптардың бірі.  Ұлжалғас Бердишеваның жұмысына өте жақсы деген баға беремін.

Сырдария университетінің аға оқытушысы, б.ғ.к. Е. Қ. Дошманов

Б. Момышұлы атындағы №6 мектеп-гимназия

Қолданбалы курс

Биология пәнінен олимпиада есептерін шығару

Химия- биология пәні мұғалімі: Бердишева Улжалгас Тогаевна

Жетісай 2021

Түсініктеме.

«Биология пәнінен олимпиада есептерін шығару» бағдарлы курсының бағдарламасы Қазақстан Республикасы жалпы орта білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандарт негізінде жасалынды.

Курстын құрылымы оқушылардың өздігінен іскерлігін, есеп шығару дағдысын дамытуға арналған. 10-сыныпта аптасына 1 сағат. Барлығы 34 сағат.

Арнайы курста әр деңгейдегі биологияның олимпиада есептерін шығару әдістері қарастырылады.

Курстың мақсаты: Оқушыларды әлеуметтендіру, ЖОО-на дайындау үшін терең білім беру, өмірде өзі игеретін мамандыққа баулу.

• Оқушылардың ойлау қабілетін арттыру, жылдамдыққа, ептілікке үйрету.

• Баланың қызығушылығына әрі табиғатына қарай ғылыми жұмысқа баулу;

• Пәндік олимпиадалық жұмыстарға дайындау;

• Қазіргі кезде жақсы дамып келе жатқан дебаттарға, пікір — сайыс яғни интеллектуальды ойындарға дайындау;

• Мектептің ғылыми қоғамындағы үйірме жұмы­старын ұйымдастыру.

Байқап отырғанымыздай оқушыларды пәндік олимпиа­даға дайындау маңызды орынға ие, оқушылардың олимпиадалардағы нәтижелері мұғалімдердің қызметін бағалау аспектіснің бірі болып табылады.

Пәндік олимпиадалар — оқушылардың білім деңгейін тексерудің бұхаралық сипаттағы жарыс түрінде өткізілетін бірден — бір формасы.

Қазіргі кезде баланы дамыту және дамуына жағдай жасау керектігі ешкімге таңсық емес. Сондықтан да олимпиадаға қойылатын талаптар күшеюде. Облыстық, республикалық олимпиада мектеп бағдарламасынан да білімді тереңде­туді қажет етеді. Олимпиадаларда биологияны өте жақсы меңгерген, қызығушылықтары жоғары балалар күш сына­сады. Сондай жарыстарға оқушыларды іріктеу мақсатында арнайы курс жүргізілуі қажет.

Мектеп бағдарламасының біліміне сүйене отырып, биология пәнін тереңдете оқытып, олимпиадаға дайындау мақсатында құрастырылатын арнайы курс бағдарлама­сының негізгі міндеттері:

• Оқушыларға олимпиадаға дайындық кезінде био­логия пәні бойынша терең білім беру;

• Оқушыларды биологиялық ізденісте болуға, өз бетімен жұмыс істеуге жағдай жасау;

• Биология курсы бойынша білімдерін тереңдету болып табылады.

Күтілетін нәтиже: ізденімпаз, білімге құштар, терең және тиянақты білім алған оқушы дайындау.

Жүргізілген зерттеу жұмысының негізінде оқушы­ларды пәндік олимпиадаға дайындау жұмысының мазмұнын, құрылымдық бөліктерін нәтиже өлшемдерін, көрсеткіштерін және деңгейлерін атап көрсетуге болады:

Мотивациялық деңгейде: дарындылықты дамытуда пәнге қатысты танымдық тапсырмаларды орындаудың қажеттілігін түсіну;

Мазмұндық деңгейде: олимпиадалық тапсырма­лардың жауабын жүйелі зерттеп, іздеу жолдарын білу (ақпарат көздерін білу);

Іс-әрекеттік деңгейде: олимпиадалық тапсыр­малар мазмұны бойынша білімдерін жаңа тапсырмалар жүйесінде қолдану.

Педагогикалық шарттары:

• оқушылардың дарындылықтарының деңгейін анықтау;

• оқушыларда оқу-зерттеу біліктіліктерін, ақпа­раттық сауаттылықтарын дамыту;

• оқушылардың жеке даму бағдарламаларын құрас­тыру;

• оқушыларды шығармашылық ізденіске баулу;

• жан-жақты ақпараттандыру:

• байқаулар ұйымдастыру.

Ең алдымен биология пәнінің мектеп бағдарламасы шеңберінде сұрақтар мен тапсырмалар меңгерілуі керек, бірақ ол сұрақтар оқушыны шығармашылық ойлауға же­телеуі тиіс. Биология оқу курстары бойынша алған тео­риялық білімдерін оқушы қолданбалы түрде көрсетуге, оның себеп — салдарын түсіндіруге, салыстырулар мен талдау жасауға, болжау жасау дағдыларын қалыптасты­руға машықтандыру керек.

Оқушылардың дайындығына қойылатын талаптар: жұмыс дәптерлерінің болуы, танымдық іс-әрекеті мен ой өрісін, басқа ғылыммен байланысын, компьютер техникасын, интернет желісін пайдалану.

Пәнаралық байланыс: химия, математика, география, физика, экология.

Курсты ұйымдастыру формасы: дәріс, ойын, есептер шығару, топтық және жұптық оқыту әдістері, интерактивті оқыту әдістер.

Курсты оқытуды формасы:

• түрлі деңгейдегі есептерді шығару

• деңгейлік тапсырмаларға жауап беру

• тест тапсырмаларын орындау.

Білімді меңгеру деңгейін бақылау

Оқушылардың білім дағдысы шығармашылық жұмыстар нәтижесі, реферат, эксперименттік тапсырмалар және бақылау жұмыстары арқылы тексеріледі

Әрбір тараудан кейін оқушының білім білік дағдысы бойынша жүргізіледі

Тексеру мақсатында 5 есептен, әрбір есеп дұрыс жауап арқылы

бағаланады

Теорияны талдап сұрақтар мен тапсырмалар беріледі.

- Реферат

- Шығармашылық іздену

Бағалау

5 - «8, 9,10»

3- 4 - «6, 7»

2 - «4,5»

1 - «1,2,3»

Мұғалімдерге ұсынылатын әдебиеттер тізімі

Негізгі

1. А. Сартаев «Жалпы биология есептері шығару жолдары» Алматы,

«Мектеп», 2007ж.

2. Ә.Ғ. Тәукенова «Биология пәнінен есептер шығару жолдары» Тараз

2009ж.

3. М.Қ.Гильманов, А.Р.Соловьева, Л.Ү.Әбшенова «Жалпы биология»

Алматы, «Атамұра» 2013ж.

4. Т. Қасымбаева, К.Мұхамбетжанов «Жалпы биология» Алматы,

«Мектеп», 2010 ж.

5. К.Мұхамбетжанов «Генетикадан есептер шығару» Алматы, 2006 ж.

Курстың әдістемелік қамтамасыздандырылуы

1. Тесттер жинағы.

2. Периодтық басылымдар.

3. Қима қағаздар.

4. Есептер жинағы.

Қолданбалы курстың жоспары.

«Биология пәнінен олимпиада есептер шығару әдістері»

р/с	сабақ тақырыбы.	сағат саны	мерзімі.
1	Өсімдіктер систематикасына жалпы шолу. Әр топтың өзіндік ерекшеліктері. Өсімдіктерге байланысты есептер	3
2	Жануарлар систематикасы. Төменнен жоғарыға принципін қолдана отырып жануарлар құрылысының ерекшеліктерін түсіндіру	3
3	Қоршаған ортаны қорғау тақырыбына есептер	2
4	Адам анатомиясы тақырыбына есептер	3
5	Моногибридті будандастыруға есеп шығару	2
6	Дигибридті будандастыруға есеп шығару	2
7	Гендердің өзара əрекеттесуіне есеп шығару	4
8	Жыныс генетикасы	3
9	Тұқым қуалаудың хромосомалық теориясы мен тіркесу жəне кроссинговер тақырыптарына есептер шығару	3
10	Жыныс генетикасы	2
11	Медициналық генетика	2
12	Адам қан топтарының тұқым қуалауына есеп шығару	2
13	Популяциялық генетика	2
14	Қорытынды	1

Бағдарлама мазмұны мен құрылымы

І. Өсімдіктер систематикасына жалпы шолу. Әр топтың өзіндік ерекшеліктері. Өсімдіктерге байланысты тест тапсырмаларын орындау.

Есеп №1. А В С Д Ж З Е К Л М әріптерімен өсімдіктер белгіленген:

А. Пияз З. Жауқазын

В. Беде Е. Мыңжапырақ

С. Шие К. Қызанақ

Д. Жүгері Л. Егістік ярутка

Ж. күнбағыс М. Таңқурай

1. Жоғарыдағы (әріптермен белгіленген) өсімдіктерге тән гүл формулаларын табыңыз? Өз жауаптарыңызды (код номерін U1-U7) есеп соңындағы кестеге жазыңыз.

U1. Ca5Co5A G1

U2. Ca(2)+2 A3G1

U3. Ca(5)Co(5)F5G1

U4. Ca(5)Co1+2+(2)A(5+4)+1G1

U5. Ca4Co4A2+4G1

U6. Ca5Co(5)A5G1

U7. Ca3+3A3+3G1

2. Жоғарыдағы (әріптермен белгіленген) өсімдіктер қандай тұқымдасқа жатады? Өз жауаптарыңызды (код номерін Д1-Д7) есеп соңындағы кестеге жазыңыз.

Д1. Күрделігүл тұқымдасы Д2. Алқа тұқымдасы Д3. Крестігүл тұқымдасы Д4. Лалагүл тұқымдасы Д5. Бұршақ тұқымдасы Д6. Раушангүл тұқымдасы Д7. Астық тұқымдас

3. Жоғарыдағы (әріптермен белгіленген) өсімдіктерге қандай жемістер типі (түрі) тән? Өз жауаптарыңызды (код номерін С1-С8) есеп соңындағы кестеге жазыңыз.

С1.сүйекті жеміс (костянка) С2. қауашақ С3. дәнек С4. бұршаққын С5. жаңғақша С6. құрғақ жеміс (семянка) С7. бұршаққап С8. жидек

4. Жоғарыдағы (әріптермен белгіленген) өсімдіктердің табиғи формасын анықтаңыз. Өз жауаптарыңызды (код номерін Ж1-Ж4) есеп соңындағы кестеге жазыңыз.

Ж1. ағаш Ж2. бұталы Ж3. шөптесін

Ж4. жартылай бұталы

5. Жоғарыдағы (әріптермен белгіленген) өсімдіктердің шаруашылық маңызын анықтаңыз. Өз жауаптарыңызды (код номерін К1-К8) есеп соңындағы кестеге жазыңыз.

К1. дәрілік

К2. декоративті К3. мал азықтық К4. жеміс-жидек К5. көкөніс дақылдар К6. майлы өсімдіктер К7. арам шөп К8. дәнді дақылдар

Өсімдік белгілері	Өсімдіктер
	А	В	С	Д	Ж	З	И	К	Л	М
Гүл формуласы
Тұқымдас
Жеміс типі
Табиғи формасы
Шаруашылық маңызы

ЕСЕП №2. А В С Д әріптерімен өсімдік аттары берілген:

А.Түймедағы В. Жүгері С. Пияз Д.Таңқурай

Келесі сұрақтарға жауап беріңіздер:

1. Жоғарыдағы (әріптермен белгіленген) өсімдіктерге тән гүл формулаларын табыңыз? Өз жауаптарыңызды (код номерін U1-U7) есеп соңындағы кестеге жазыңыз.

U1. Ò(5)Ê 5 À Æ1

U2. Гс(2)+2А3Ж1

U3. Ò0 Ê (5) À(5) Æ1

U4. Т5К1+2+(2)А(5+4)+1Ж1

U5. Т2+2К4А2+4Ж1

U6. Т5К(5)А5Ж1

U7. Гс3+3А3+3Ж1

2. Жоғарыдағы (әріптермен белгіленген) өсімдіктер қандай тұқымдасқа жатады? Өз жауаптарыңызды (код номерін Д1-Д7) есеп соңындағы кестеге жазыңыз.

Д1. Күрделігүл тұқымдасы Д2. Алқа тұқымдасы Д3. Кресттігүл тұқымдасы Д4. Лалагүл тұқымдасы Д5. Бұршақ тұқымдасы Д6. Раушангүл тұқымдасы

Д7. Астық тұқымдасы

3. Жоғарыдағы (әріптермен белгіленген) өсімдіктерге қандай гүлшоғырлары тән? Өз жауаптарыңызды (код номерін 1-11) есеп соңындағы кестеге жазыңыз. (4 балл)

4. Жоғарыдағы (әріптермен белгіленген) өсімдіктерге қандай жемістер типі (түрі) тән? Өз жауаптарыңызды (код номерін С1-С8) есеп соңындағы кестеге жазыңыз. (4 балл)

С1. Сүйек жеміс (костянка) С2. Қауашақ С3. Дәнек С4. Бұршаққын С5. Жаңғақша

С6. Құрғақ жеміс (семянка) С7. Бұршаққап С8. Жеміс

5. Жоғарыдағы (әріптермен белгіленген) өсімдіктер жапырақтарының жүйкелену типін (түрін) анықтаңыз? Өз жауаптарыңызды (код номерін Ж1-Ж3) есеп соңындағы кестеге жазыңыз. (4 балл)

Ж1. Тор жүйкелі Ж2. Параллель жүйкелі Ж3. Доға жүйкелі

Жауаптарды (код номерін) толтыруға арналған кесте:

Өсімдік белгілері	өсімдіктер
	А	В	С	Д
Гүл формуласы
Тұқымдас
Гүл шоғыры
Жеміс түрі
Жапырақтарының жүйкелену типі

ІІ. Жануарлар систематикасы. Төменнен жоғарыға принципін қолдана отырып жануарлар құрылысының ерекшеліктерін түсіндіру. Математикалық амалдарды қолдана отырып есептер шығару дағдысын қалыптастыру.

Есеп №1. Төмендегі белгілі бір ауылдағы қарлығаш құсының санының өсуін сипаттайтын гистограмманы мұқият қараңыз.

1-бірінші ұрпақ, 2- екінші ұрпақ, 3- үшінші ұрпақ, 4- төртінші ұрпақ, 5-бесінші ұрпақ.

Гистограммадағы деректер негізінде келесі сұрақтарға жауап беріңіз:

Қарлығаш құстарының әрбір ұрпағының саны алдыңғы ұрпаққа қарағанда қанша есе артық ____________

2. Әрбір қарлығаш жұбы қанша балапан басып шығарады _________
3. Бесінші ұрпақта қарлығаш құстарының саны қанша болады _____

4.Қарлығаш құстарының саны қандай жолмен өсіп жатыр: Арифметикалық прогрессия __________ геометриялық _________ прогрессия

Есеп №2. Балдырлар мен инфузория клеткаларынан тұратын аквариумды жарықта өсірді. Бір ортада балдырлар 0,12 моль, ал инфузория клеткалары 0,10 моль глюкозаны энергия ретінде пайдаланады. Осы уақыт аралығында(яғни бір аптада) организмдер 0,2г/моль глюкозаны синтездейді. Аквариумдағы организмдер өздеріне қажетті шамада артық қанша оттегін синтездейді.

Есеп №3. Тәулігіне бір қанқызы 100 өсімдік биттерін жояды. Оның аналығы жазғы уақытта 1000 жұмыртқа тастайды, ал әр личинка қуыршанықтануға дейін (40 тәулік) 1000 өсімдік битеріне дейін немесе 3000 личинкаларын жояды. Осы бір жұп қоңыздар мен олардың ұрпағы жазғы уақытта 90 күн ішінде қанша өсімдік биттерін жоятынын есептеңіз.

Есеп №4. Бір инфузория-туфельканың бір сағат ішінде әр вокуольде 30-ға жуық бактериясы бар. 60 асқорыту вокуольдерін түзетіні белгілі. Онда инфузория-туфелька бір тәулікте қанша бактерияны жоюы мүмкін.

Есеп №4. Теңіз шығанағындағы 30-ға жерге қос жақтаулы моллюскалар-мидияларды өсіру жоспарланып отыр. Егер мидиялар 1м² жерге 20кг-ға дейін жиналатын болса, қандай өнім алуға болады? Шығанақта мидияларды өсірудің экономикалық және экологиялық маңыздылығын дәлелдеңіз.

ІІІ. Қоршаған ортаны қорғау тақырыбына есептер

Есеп №1. Тәулігіне бір ағаш бір адамға жететін оттегі бөледі. Қалада қажетсіз газдардың бөлінуіне байланысты бұл оттегінің бөлінуі 10 есе кемісе, бір жарым миллион халқы бар Алматы қаласының тұрғындары үшін қанша ағаш қажет?
Есеп №2. Бір автомобиль тәулігіне 20 кг газ бөліп шығарса, 6 автомобиль 1 айда қанша кг газ бөліп шығарады?
Есеп №3. тонна мата қалдығынан өңдеп 600 метр мата алуға болады. Осындай 35 тонна мата қалдығынан қанша метр мата алуға болады?
Есеп №4. 60 кг макулатура бір ағаштың өмірін қорғаса, оқушылар жинаған 420 кг макулатура неше ағаштың өмірін қорғайды:
Есеп №5. Пәтердегі су краннан дұрыс жабылмаса 6 минутта 1 стақан су ағады. Осындай краннан бір сағатта ( 1 тәулікте) неше литр су ағады?
Есеп №6. Есеп: Әр адам бір жылда 3 ағаштан жасалған қағазды пайдаланып жұмыс істейді. Сенің жанұяңа қанша ағаштан жасалған қағаз керек?(бір жылда )
Есеп №7. Бір шегіршін ағашы мамыр айынан қазан айына дейін 120 грамм улы газды тазартады. Егер шегіршін ағашы 400 жыл өмір сүрсе, ол өз өмірінде қанша улы газды тазартады?
Есеп №8. Шошқа өсіретін кешендерден тәулігіне 350 метр куб лас заттар өзенге құйылады. Жылына қанша мөлшерде өзендерге лас зат құйылады?
Есеп №9. 1 га орман ағашы сағатына 200 адамнан бөлініп шығатын көмір қышқыл газын бойына сіңіретін болса, тәулігіне орман ағашы қанша адамнан бөлініп шыққан көмірқышқыл газын бойына сіңіреді?
Есеп №10. Мектеп оқушылары 56 кг 400г қағаз қалдығын жинады осы қағаздың қалдығынан өңдегенде, оның массасының 3/5 бөлігіне тең жазатын қағаз алынады. Егер бір дәптердің массасы 30 грамм десек, осы қағаздан қанша дәптер шығады? Егер бір оқушыға бір жылға 12 дәптер керек болса, осы дәптерлер қанша оқушыға жетеді?

ІҮ. Адам анатомиясы курсын қайталау және есептер шығару

Есеп №1. Салмағы 60кг адамның 8% қанның үлесіне тиеді.

Қанның тығыздығы р=1,050г/см^3.

Әрбір 100мл қанда 14г гемоглобин бар. Орташа есеппен алғанда 1г гемоглобин 1,34 млн оттегін өзіне қосып байланысады. Қан адам денесін бір рет айналғанда қанша оттегін тасымалдайды?

Есеп №2. Адам бір рет тыныс алғанда 3500 см² ауаны жұта алады. Егер де адам минутына 17-20 рет тыныс алатын болса 1 сағат өкпе арқылы қанша оттегіні жұтып, көмірқышқыл газын шығарады?

Есеп №3. Адам денесінің салмағының 17% ақуыз құрайды. Ақуыз құрамындағы заттың көлемі 16%. 70 кг салмақтағы адам ағасындағы ақуыз. Құрамындағы азоттың үлесі қанша?

Есеп №4. Спортсмен 815 секунд ішінде 5000 м жүгіріп өтті. Егер спортсменнің жүрегі минутына 150 рет жиырылса, әр жиырылған сайын қанның 150см² мөлшері шығарылады. Сонда спортсменнің жүрегі қанның қанша литрін өткізеді?

Есеп №5. Егер бүйрек тәулігіне 1700 литр қан өткізеді деп есептейік. Жасөспірім организмінде қан дене массасының 10%-ын құрайды. 50кг массасы бар жасөспірім бүйректерінен қанның қанша рет өтетінін есептеңіз.

Есеп №6. Спортсмен 815 секунд ішінде 5000 м жүгіріп өтті. Егер спортсменнің жүрегі минутына 150 рет жиырылса, әр жиырылған сайын қанның 150см² мөлшері шығарылады. Сонда спортсменнің жүрегі қанның қанша литрін өткізеді?

Есеп №6. Егер бүйрек тәулігіне 1700 литр қан өткізеді деп есептейік. Жасөспірім организмінде қан дене массасының 10%-ын құрайды. 50кг массасы бар жасөспірім бүйректерінен қанның қанша рет өтетінін есептеңіз.

Есеп №7. 100 г қан плазмасында ион түрінде 350 мл хлор болады. Қан плазмасы қан салмағының 55% құрайды. 70 кг адам қанының құрамында қанша хлор кездеседі?

Есеп №8. Бір тәулікте адам ағзасының бездері 800 мл-ден астам асқазан сөлін бөледі ( асқазан сөлінің тығыздығы р=1,065г/см³). Егер асқазан сөліндегі тұз қышқылының НСl). Мөлшері: 0,4-0,5% болса. Осы тұз қышқылынан пайда қылатын NaCl яғни ас тұзының массасын табыңыздар?

Есеп №9. А) Егер тексеруге берілген зәр құрамында 20 г азот болса, адам қанша ақуыз жұмсайды? ( 100г ақуыз тотыққан кезде зәр қышқыл түрінде 16 г азот бөледі).

Б) Егер ағза 150 г оттегін жұмсағанда қанша ақуыздық зат тотықты және ыдырады? (1г ақуыз тотығу үшін 0,95г оттегі жұмсалады).

В) Егер ағза 450 г оттегін жұмсаса қанша көмірсу тотығады және ыдырайды.

Ү. Молекулалық биология және биохимия тақырыбына есептер шығару

Есеп №1. ДНҚ -ның бір тізбегене нуклеотидтер былай орналасқан

АЦТ - ГТА - АЦГ -ТТА – АТЦ- А

а) анықтау ДНҚ- ның екінші тізбегін

б) әр бөліктегі нуклеотидтердің пайыздық құрамын есепте

Есеп №2. Зертханада ДНК- ның тізбектерінің бірі зерттелді. Оның мынадай ретпен ТАЦ - ГАЦ – ЦАТ- ТАЦ - ГАА - ТЦЦ – АА

орналасқан 20 мономерден тұратыны анықталды. Осы бөлікке сай келетін ДНҚ ң екінші тізбегінің құрмы туралы не айтуға болады?

Есеп №3. Галактоза ферменті 4 бірдей полипептид тізбегінен тұрады. Әрбір полипептид тізбегі 1327 аминқышқыл қалдығынан тұрады. Галактоза ферментінің ұзындығы мен молекулалық салмағын анықтаңыздар

Есеп №4. 192 аминқышқыл қалдығынан тұратын фермент егеуқұйрық бауырында бар деп есептейік. Бұл фермент 1140 жұп нуклеотидтен тұратын генмен анықталады.

192х3=576 нуклеотид бар

1140х2=2280 нуклеотид :3=760 аминқышқыл

А) Бұл геннің экзондары қанша нуклеотидтен тұрады. 576 экзоннан тұрады.

Б) Бұл геннің интрондары қанша нуклеотидтен тұрады.

760-576=184 интрон

В) Осы геннің жалпы ұзындығын табыңыз.

2280х0,34нм=775,2 нанометр

Есеп №5.

А) 574 аминқылынан тұратын бір гемоглобин белогы (ақуызы) рибосомада 90 секундта синтезделеді. 1 секунд уақытта гемоглобин белогынан қанша аминқышқылы тіркеледі.

Б) Адам ағзасында әрбір секунд сайын орта шамамен 2млн. Эритроцид қайта пайда болып жатады және әрбір эритроцитте 280млн. Гемоглобин макромолекуласы болады деп есептейік.

Әрбір секундта барлығы қанша гемоглобин макромолекуласы синтезделіп жатады.

Есеп №6. Қан альбумин белогының молекулалық салмағы 68400 дальтон деп есептейік. Осы молекуладағы аминқышқылдарының санын анықтаңыз. 1 аминқылының салмағы -120дальтон.

Есеп №7. Молекулалық массасы 69000 тең ДНҚ молекуласы берілген, оның 8625 аденин нуклеотидтерінің үлесіне тиеді.

(1 нуклеотидтің салыстырмалы молекулалық массасы- 345тең)

А) әрбір нуклеотидтің молекулалық массасының пайыздық мөлшерін анықтаңыз?

Ә) жеке-жеке қанша нуклеотид бар?

Б) берілген молекуланың ұзындығы қандай?

Есеп №8. Қан альбумин белогының молекулалық салмағы 68400 дальтон деп есептейік. Осы молекуладағы аминқышқылдарының санын анықтаңыз. 1 аминқылының салмағы -120дальтон.

Есеп №9. Молекулалық массасы 69000 тең ДНҚ молекуласы берілген, оның 8625 аденин нуклеотидтерінің үлесіне тиеді.

(1 нуклеотидтің салыстырмалы молекулалық массасы- 345тең)

А) әрбір нуклеотидтің молекулалық массасының пайыздық мөлшерін анықтаңыз?

Ә) жеке-жеке қанша нуклеотид бар?

Б) берілген молекуланың ұзындығы қандай?

ҮІ. Моногибридті будандастыруға есептер жинағы:

Есеп №1. Жеміс шыбыны дрозофиланың сұр түсі – В, қара түсі в-ға қарағанда доминантты. Екі сұр шыбынды будандастырғанда олардың ұрпағының түсі сұр болып шыққан. Аталық жəне аналық формалардың генотиптерін анықтауға бола ма?

Есеп №2. Сұр шыбын мен қара шыбынды будандастырғанда алынған ұрпақтарының барлығының денелері сұр болып шықты. Сұр шыбынның генотипін анықтау керек.

Есеп №3.. Адамда алты саусақтың болуын (полидактилия) доминантты геннің, ал бес саусақтың болуын рецессивті геннің анықтайтыны белгілі. Ата-аналарының екеуі де гомозиготалы алты саусақты отбасында бес саусақты балалардың тууы мүмкін бе?

Есеп №5. Бес саусақты əйел гетерозиготалы алты саусақты ер адамға тұрмысқа шыққан. Олардың балаларының генотиптері мен фенотиптері қандай болуы мүмкін?

Есеп №6.. Бұршақ тұқымы пішінінің тегіс болуы доминантты В аллелімен, ал бұдырлы болуы рецессивті b аллелімен бақыланады. Гомозиготалы тегіс пішінді бұршақты бұдырлы пішінді бұршақ өсімдігімен будандастырғанда Ғ1 123 тұқым жəне Ғ2 3168 тұқым алынды.

1. Ғ1 қанша тұқым гетерозиготалы болуы мүмкін?

2. Ғ1 тұқымдарда қанша түрлі фенотип болуы мүмкін?

3. Ғ2 доминантты белгілері бойынша ажырамайтын қанша ұрпақ береді?

4. Ғ2 қанша тұқым гетерозиготалы болады?

5. Ғ2 қанша тұқым бұдырлы пішінді болады?

Есеп №7. Арпаның қара күйе ауруына төзімділігі ауруға төзімсіздігіне қарағанда доминантты. Гомозиготалы, төзімді өсімдікті төзімсіз өсімдікпен будандастырған. Ғ1 буданын өздігінен тозаңдандырғанда Ғ2-де 96 өсімдік алынған.

1. Ғ2 -де қанша түрлі фенотип пайда болуы мүмкін?

2. Ғ1-де қанша түрлі аталық гамета түзілуі мүмкін?

3. Ғ2 -де доминантты гомозиготалы қанша ұрпақ алынады?

4. Ғ2 -де қанша тұқым гетерозиготалы болады?

5. Ғ2 -де қанша ұрпақ ауруға төзімсіз болады?

Есеп №8. Сəбіздің тамыр жемісінің сары түсті болуы қызыл түсіне қарағанда доминантты. Тамыр жемісі гомозиготалы сары түсті өсімдікті гомозиготалы қызыл түсті өсімдікпен будандастырып Ғ1 315 өсімдік жəне Ғ2 1180 өсімдік алған.

1. Ғ 1 буданы қанша түрлі гаметалар түзуі мүмкін?

2. Ғ2 -де қанша өсімдікте рецессивті белгілер көрінуі мүмкін?

3. Ғ2 -де қанша өсімдік гетерозиготалы болады?

4. Ғ2 -де қанша ұрпақ гомозиготалы доминантты болады?

5. Ғ Ғ2 -де қанша ұрпақтың тамыр жемісі қызыл түсті болады?

Есеп №9. Бүлдіргеннің қызыл жəне ақ жемісті түрлерін будан-

дастырып Ғ1 112 өсімдік (барлығы қызғылт түсті) жəне Ғ 2-де 1800 өсімдік алынған.

1. Қызғылт жемісті өсімдік қанша түрлі гаметалар түзуі мүмкін?

2. Ғ2 -де қанша фенотип алынады?

3. Ғ2 -де қанша өсімдіктің жемісінің түсі ақ болады?

4. Ғ3-де жемісі қызыл түсті өсімдіктер ұрпағында ажырамайтын

қанша ұрпақ беруі мүмкін?

5. Ғ2 -де қанша гетерозиготалы өсімдік алынады?

Есеп №10. Шалқанның тамыр жемісінің пішіні толымсыз доминанттылық типі бойынша тұқым қуалайды. Сондықтан тамыр жемістің домалақ, сопақ, ұзын түрлері бар. Ұзын тамыр жемісті өсімдікті домалақ пішінді өсімдікпен будандастырғанда Ғ1 72 өсімдік (барлығы сопақ пішінді) жəне Ғ 2-де 260 өсімдік алынған.

1. Сопақ тамыр жемісті өсімдік қанша түрлі гаметалар түзуі мүмкін?

2. Домалақ пішінді тамыр жемісті өсімдік қанша түрлі гамета түзеді?

3. Ғ2 -де қанша өсімдіктің тамыр жемісінің пішіні сопақ болады?

4. Ғ2 -де қанша фенотип түзіледі?

5. Ғ2 -де қанша өсімдіктің тамыр жемісінің пішіні домалақ болады?

ҮІІ. Дигибридті будандастыруға есептер

Есеп №1. Тілімді жапырақты биік өсетін қызан өсімдігі өздігінен тозаңданған кезде, өздеріне ұқсаған 924, картоп жапырағына ұқсас биік 317, тілім жапырақты аласа 218 жəне картоп жапырақты аласа 108 өсімдік алынды. Аталған өсімдіктердің генотипін анықта.

Есеп №2. Бидай масағының қылтанақсыз А қылтанақты а-дан,

ал қызыл түсі В ақ түсті в-дан доминантты. Мұндай жолдармен

будандастырғанда алынатын ұрпақ масағының сыртқы көрінісін

анықтау керек: а) ААвв х ааВВ; ə) АаВв х Аавв; б) АаВВ х аавв; в)

АаВв х аавв; г)АаВв х АаВВ; ғ) АаВвхАаВв.

Есеп №3. Масағы ақ, қылтанақты өсімдік гомозиготалы

қылтанақсыз қызыл масақты өсімдікпен будандастырылған. Сонда:

а) Ғ1-дегі өсімдіктердің; ə) Ғ1-дегі буданды қылтанақты ақ масақты

ата-анасымен қайта будандастырғанда алынатын ұрпақтың; б) Ғ1-

дегі буданды қылтанақсыз қызыл масақты ата-анасымен қайта

будандастырғанда алынатын ұрпақтың фенотиптерін анықтау керек.

Есеп №4. Қылтанақсыз қызыл масақты бидайдың сортын қыл-

танақты ақ масақты сортымен будандастырғанда .-і қылтанақсыз

қызыл масақты, .-і қылтанқсыз ақ масақты, . -і қылтанақты қызыл

масақты, .-і қылтанақты ақ масақты ұрпақ алынған. Ата-аналық

өсімдіктердің генотиптерін анықтау керек.

Есеп №5. Бұршақтың екі жұп белгілері: биік бойлылығы мен

ала са бойлылығы, гүлінің күлгін түсі мен ақ түсті белгілері бір-бі-

рінен тəуелсіз тұқым қуалайды. Гомозиготалы биік бойлы күлгін

түсті гүлді бұршақ аласа бойлы ақ түсті гүлді бұршақ өсімдігімен

будандастырған. Ғ1 120 биік бойлы, күлгін түсті өсімдіктер алынған,

Ғ2 -1720 өсімдік.

1. Ғ1 өсімдіктерінде қанша түрлі генотип болуы мүмкін?

2. Ғ1 буданы неше түрлі гамета түзуі мүмкін?

3. Ғ2 -де қанша өсімдіктің бойы биік, гүлінің түсі күлгін болады?

4. Ғ2 -де қанша өсімдіктің бойы аласа, гүлінің түсі күлгін болады?

5. Ғ2 -де қанша түрлі генотип болуы мүмкін?

Есеп №6. Жүгерінің екі жұп: қалыпты бойлы мен аласа

бойлылығы, гельминтоспориоз ауруына төзімділігі жəне ауру-

ды қабылдағыш белгілері бір-бірінен тəуелсіз тұқым қуалайды. Ғ1

гельминтоспориозға төзімді, қалыпты бойлы өсімдікті рецессивті

күйдегі екі белгісі бар өсімдікпен будандастырған. Ғт -496 өсімдік

алынған.

1. Ғ1 өсімдіктері неше түрлі гамета түзуі мүмкін?

2. Ғт буданында неше фенотип байқалады?

3. Ғт қанша өсімдік гельминтоспориоз ауруына төзімді, қалыпты

бойлы болады?

4. Ғт қанша өсімдіктің бойы аласа, ауруға төзімді болады?

5. Ғт қанша түрлі генотип түзілуі мүмкін?

ҮІІ. Гендердің өзара əрекеттесуіне есеп шығару

Есеп №1. Хош иісті бұршақ гүлінің қошқыл қызыл түсі екі комплементарлы доминантты А мен В гендерінің өзара əрекеттесуі арқылы анықталады. Егер генотипте осы екі геннің бірі жоқ болса,

қызыл пигмент түзілмейді де, өсімдіктің гүлінің түсі тек ақ бола-

ды. Генотипті төмендегідей болып келген өсімдіктердің гүлдерінің

түсін анықтаңдар: Аавв; ааВВ; ААВв; АаВв; ааВв; ААВВ.

Есеп №2. Мына төмендегі жолдармен будандастырудың

нəтижесінде Ғ1-дегі алынған будан өсімдіктердің фенотиптерін

анықтаңдар: ААвв х ааВв; АаВв х АаВв; ААвв х Аавв; ААвв х ааВВ.

Есеп №3. Құндыздың жабайы типіне тəн болып келетін терісінің

қоңыр түсін екі доминантты ген А жəне В анықтайды. Осы екі геннің

біреуінің рецессивті аллелі бойынша гомозиготалы болса, сұр түс

береді. Екі сұр түсті құндыздарды будандастырғанда Ғ-1-дегі ұрпақтың

барлығы да қоңыр болып шықты. Ата-аналық жұптың генотиптерін

жəне Ғ-2-дегі болатын ажыраудың сипатын анықтау қажет.

Есеп №4. Сұлы түсінің қара түсін доминантты А гені, ал сұр түсін

доминантты В гені анықтайды. А гені В геніне эпистазды, яғни

А гені бар жерде В гені қызмет атқармайды. Зиготада доминант-

ты гендердің екеуі де жоқ болса, тұқымның түсі ақ болады. Мына

төмендегідей генотиптері бар өсімдіктердің дəндерінің түстерін

анықтаңыздар: ааВв; аавв; Аавв; АаВв; ААВв; ааВВ; АаВВ.

Есеп №5. Қара тұқымнан өсіп шыққан сұлы өсімдігін өздігінен

тозаңдандырғанда 12:3:1 қатынасындай болып қара, сұр жəне

ақ түсті дəндер алынған. Бастапқы өсімдіктердің генотиптерін

анықтаңыздар.

Есеп №6. Арпаға жасыл бояу беретін хлорофилдің түзілуін екі

доминантты комплементарлы гендер А мен В бақылайды. Егер

өсімдіктің генотипінде А-bb немесе ааbb болса, онда хлорофилл

түзілмейді де, ол ақ болады. Ал, егер генотипте ааВ- болса, онда

өсімдік сары түске боялады.

Жасыл түсті гетерозиготалы өсімдіктерді будандастырып, 516

ұрпақ алған.

1. Қанша будан ақ түсті болады?

2. Қанша будан сары түсті болады?

3. Жасыл өсімдіктердің қаншасы екі геннен гетерозиготты бола-

ды?

4. Жасыл гетерозиготалы өсімдікті жасыл гомозиготалы

өсімдікпен будандастырғанда, алынған 124 буданның қаншасы жа-

сыл болады?

5. Оның ішінде қаншасы гомозиготалы болады?

Есеп №7. Жүгерінің дəнінің түсі эпситаздық генмен бақыланады.

Доминантты А гені дəннің қара қошқыл түсін, ал а гені ақ түсін

анықтайды. Эпистаздық В гені қара қошқыл жəне ақ түстердің

көрінуін тежейді, ал рецессивті b гені бояуға ешқандай əсер етпейді.

ААВВ жəне ааbb генотипті ата-ананы будандастырып, Ғ1-де 116

өсімдік, Ғ2-де 1960 өсімдік алған.

1. Ғ1-де қанша өсімдіктің дəнінің түсі ақ болады?

2. Ғ2-де қанша фенотип кластары болуы мүмкін?

3. Ғ2-де қанша өсімдік қара қошқыл түсті дəнді будан береді?

4. Ғ2-де қанша дəнінің түсі ақ өсімдіктердің қаншасы ұрпағында

ажырамайды?

5. Ғ2-дегі өсімдіктің қаншасы қара қошқыл дəнді өсімдік беруі

мүмкін еді?

Есеп №8. Бидай дəнінің қоңыр-қызыл бояуына екі жұп доми-

нантты полимерлі гендер А1А1А2А2 ал ақ түстілігіне олардың екі

рецессивті гендері əсер етеді. Егер генотипте төрт доминантты А1А-

1А2А2 гендер болса, онда дəннің түсі қоңыр қызыл, үш доминантты

гендер А1А1А2а2 немесе А1а1А2А2 – қызыл, екі доминантты ген А1А-

1а2а2, а1а1А2А2 немесе А1а1А2а2 болса, қызғылт, бір доминантты ген

А1а1а2а2 немесе а1а1а2А2 болса, ақшыл қызыл болады. Қызғылт ге-

терозиготалы бидай өсімдігін ақ дəнді аталығымен тозаңдандырып,

Ғт-да 80 будан алған.

1. Осындай будандастыруда қанша түрлі генотип алынды?

2. Қанша буданның дəні қызғылт болады?

3. Қанша буданның дəні ақ болады?

4. Ғт-да қанша фенотип бар?

5. Қанша буданның дəні ақшыл-қызыл болады?

ХІ. ЖЫНЫС ГЕНЕТИКАСЫ

Тест сұрақтары

1. Əйел жынысты адам дене жасушаларында:

А) 44А+ХУ

В) 22А+Х

С) 22А+У

D) 44А+ХХ

E) 22А+ХХ

2. Ер жынысты адам дене жасушаларында:

А) 44А+ХУ

В) 44А+ХХ

С) 22А+Х

D) 22А+У

E) 22А+ХХ

3. Əйел жынысты адам жыныс жасушаларында:

А) 22А+У

В) 22А+Х

С) 44А+ХХ

D) 44А+ХУ

E) 22А

4. Ер жынысты адам жыныс жасушаларында:

А) 44А+ХУ

В) 22А+Х, 22А+Х

С) 22А+У, 22А+Х

D) 22А+У

E) 44А+ХХ

5. Адам хромосома жинағында қанша хромосома бар?

А) 22 жұп хромосома

В) 23 жұп хромосома

С) 24 жұп хромосома

D) 21 жұп хромосома

Е) дұрыс жауабы жоқ

6. Аталық та, аналық та жыныс клеткаларын түзе алатын қос жынысты

организм:

А) гетерозиготалы

В) гермофродит

С) гетероплоидты

D) гибрид

Е) гетероторфтар

7. Адам дене жасушаларында хромосомалардың қандай диплоидты

жиынтығы бар?

А) 46

В) 66

С) 54

D) 38

Е) 78

8. Қай дене жасушаларында хромосомалардың қандай диплоидты

жиынтығы бар?

А) 46

В) 66

С) 54

D) 38

Е) 78

9. Шошқа дене жасушаларында хромосомалардың қандай диплоидты

жиынтығы бар?

А) 46

В) 66

С) 54

D) 38

Е) 78

10. Ит дене жасушаларында хромосомалардың қандай диплоидты

жиынтығы бар?

А) 46

В) 66

С) 54

D) 38

Е) 78

11. Жылқы дене жасушаларында хромосомалардың қандай диплоидты

жиынтығы бар?

А) 46

В) 66

С) 54

D) 38

Е) 78

12. Жеміс шыбынының дене жасушаларында хромосомалардың

қандай диплоидты жиынтығы бар?

А) 12

В) 8

С) 38

D) 48

Е) 14

13. Картоп сома жасушаларында хромосомалардың қандай диплоидты

жиынтығы бар?

А) 12

В) 8

С) 38

D) 48

Е) 14

14. Бұршақ сома жасушаларында хромосомалардың қандай диплоидты

жиынтығы бар?

А) 12

В) 8

С) 38

D) 48

Е) 14

ІХ.Тұқым қуалаудың хромосомалық теориясы мен тіркесу жəне

кроссинговер тақырыптарына есептер шығару

Есеп №1. . Адамдардың гемофилия ауыруы рецессивті жəне жы-

ныспен тіркес тұқым қуалайды. Əкесі мен шешесі сау, ал олардың

жалғыз баласы гемофилия ауыруына шалдыққан. Ата-анасының

қайсысы гемофилия генін бергенін анықта

Есеп №2. Егер А жəне В гендерінің арақашықтығы 3,6% тең бол-

са, бір жұп гомологты хромосомалардың бір сыңарында А жəне b, ал

екінші сыңарында а жəне В гендері бар өсімдік кроссинговерлі жəне

кроссинговерлі емес гаметалардың қандай типтерін түзе алады?

Есеп №3. Дигетерозиготаларды қос рецессивтермен будандас -

тыр-ғанда пайда болған төрт түрлі фенотип тең арақатынаста,

əрқайсысы 25% ажырайды. Гендердің тұқым қуалау типі туралы не

айтуға болады?

Есеп №4. Бір тіркестік топта орналасқан А жəне В гендерінің

ара-қашықтығы 4,6 кроссинговерлік бірлікке тең. Осы гендері бой-

ынша дигетерозиготалы дараны гомозиготалы рецессивті дарамен

будандастырғанда, қандай гаметалар алынады жəне олар қандай

пайыздық қатынаста ажырайды?

Есеп №5. С жəне D гендері бойынша дигетерозиготалы

аналық жеміс шыбынын рецессивті гомозиготалы аталықпен

будандастырған. Ұрпағында мына арақатынастағы ажырау болған.

43,5% СсDd; 6,5% Ссdd; 6,5% ссDd; 43,5% ссdd. Аналықтың го-

мологты хромосомаларындағы гендер сəйкестігінің қандай екенін,

С жəне D гендері арақашықтығының нешеге тең екенін айқасу

бірлігімен көрсетіңіз.

Есеп №6. А, В жəне С гендері бір тіркестік топта орналасқан.

А мен В гендерінің аралығында кроссинговер 7,4% жиілікте, ал В

жəне С гендерінің аралығында 2,9% жиілікте жүреді. Егер А мен

С гендерінің арақашықтығы 10,3% кроссинговерге тең болса, А,В

жəне С гендерінің орналасу ретін көрсетіңіз.

Х. ӨЗГЕРГІШТІК

Тест сұрақтары

1. Тіркескен гендер деп ... аталады.

А) гомозиготалық жағдайда ғана өз əсерін көрсететін гендер

В) бір хромосомада орналасқан гендер

С) гомозиготалы хромосомаларда орналасқан гендер

D) əр хромосомада орналасқан гендер

E) дұрыс жауабы жоқ

2. Гомологты хромосомалардың коньюгация кезінде гомологтық

бөліктерімен айқасуы:

А) коньюгация

В) кроссинговер

С) копуляция

D) крисс-кросс

E) инбридинг

3. Кроссинговердің нəтижесінде

А) хромосомалардың санының артуы

В) хромосомалардың санының екі есе азаюы

С) хромосомалардың санының екі есе артуы

D) гомологты хромосомалардың гендердің жаңа үйлесімін

қамтамасыз етеді

E) гомологты хромосомалардағы жаңа үйлесімнің болмауы

4. Модификациялық өзгергіштік мутациялық өзгергіштікке қарағанда

А) жеке сипатты

В) хромосомадағы өзгерістерге байланысты

С) тұқым қуалау арқылы берілмейді

D) тұқым қуалау арқылы беріледі

E) гендегі өзгерістерге байланысты

5. Модификациялық өзгергіштік мутациялық өзгергіштікке қарағанда

А) түрдің барлық дарақтарында кездеседі

В) жекеше

С) гендегі өзгерістерге байланысты

D) тұқым қуалау арқылы беріледі

E) генофондтағы өзгерістерге байланысты

6. Мутациялық өзгергіштік модификациялық өзгергіштік қарағанда

А) қайта қалпына келе алады

В) тұқым қуалау арқылы беріледі

С) жалпы сипатта

D) хромосомадағы өзгерістерге байланысты емес

E) дұрыс жауабы жоқ

7. Комбинативтік өзгергіштік ... байланысты

А) гендегі өзгерістерге

В) генотиптегі гендердің жаңа комбинациясына

С) хромосома өзгерістеріне

D) хромосома жиынтығындағы өзгерістерге

E) генофондтағы өзгерістерге

8. Мутациялардың пайда болу себебі

А) гаметалардың қосылуынан пайда болатын хромосомалардың

жаңа жұптары арқылы

В) мейоз барысында хромосомалардың айқасуы арқылы

С) ұрықтанудан пайда болатын гендердің жаңа жиынтығына

байланысты

D) гендер жəне хромосомалар өзгерістеріне байланысты

E) генофондтағы өзгерістерге байланысты

9. Көпшілік жағдайда мутациялар ағзаға зиянды, себебі

А) ағзаның ортаға бейімделуін бұзады

В) генотипті бұзады

С) тұқым қуалайды

D) үнемі ағзаны өлімге душар етеді

E) пайдалы

10. Мутациялардың көпшілігі рецессивті, сондықтан

А) үнемі фенотипте көрінеді

В) фенотипте көрінбейді

С) ағзаның барлық белгілерімен байланысады

D) үнемі пайдалы

E) дұрыс жауабы жоқ

11. Егер мутация жыныс жасушаларында пайда болса, онда

А) ағзаның өзіне зиянды

В) нақты сол ағзада көрінеді

С) ұрпақтарында көрінеді

D) тұқым қуаламайды

E) дұрыс жауабы жоқ

12. Сома жасушаларының мутациясы

А) тұқым қуалау арқылы берілмейді

В) жыныстық жолмен көбейгенде ұрпақтарында байқалады

С) əрқашан ағзаға зиянды

D) нақты сол ағзада көрінеді

E) əрқашан ағзаға пайдалы

13. «Генетикалық жағынан жақын түрлер мен тұқымдастарда ұқсас

мутациялар болады деген тұжырым ... бейнелейді

А) Т.Морганның тіркес тұқым қуалау заңын

В) доминанттылық ережесін

С) ажырау заңын

D) тұқым қуалаушы өзгергіштіктегі гомологиялық рет заңын

E) Г.Менделдің гендердің тəуелсіз тарау заңын

14. Реакция нормасы дегеніміз ...

А) белгінің модификациялық өзгергіштігінің шектері

В) модификациялық өзгергіштік

С) мутациялық өзгергіштік

D) комбинативтік өзгергіштік

E) модификациялық жəне мутациялық өзгергіштік

15. Генетикадағы адамның ата-тегін зерттеуге арналған əдіс

А) гениологиялық

В) цитологиялық

С) биохимиялық

D) гибридологиялық

E) биологиялық

16. Тұқым қуалаушылық өзгергіштіктегі гомологиялық рет заңын

ашқан

А) Ч.Дарвин

В) Н.И.Вавилов

С) Т.Морган

D) Г.Мендель

E) К.Линней

17. Организмдердің құрылыс жəне даму ерекшеліктерінің ұрпақтарға

берілуі

А) тұқымқуалаушылық өзгергіштік

В) тұқым қуаламайтын өзгергіштік

С) тұқымқуалаушылық

D) өзгергіштік

E) даму

18. Организмдердің жаңа белгілерге ие болу қасиеті

А) даму

В) көбею

С) өзгергіштік

D) тұқымқуалаушылық

E) тұқымқуаламаушылық

19. Жыныспен тіркесе тұқым қуалайтын белгілердің гендері қайда

орналасады?

А) хромосомада

В) сома хромосомаларында

С) жыныс хромосомаларында

D) жыныс Х-хромосомасында

E) аутосомаларда

20. Моргинада бірлігі нені өлшейді?

А) гендердің арасындағы салыстырмалы арақашықтықты

В) молекулалардың арасындағы салыстырмалы арақашықтықты

С) мутондар арақашықтығы

D) тіркесу топтарының арақашықтығы

E) дұрыс жауабы жоқ

21. Делеция дегеніміз не?

А) хромосоманың ішкі (орта) учаскелерінің бірінің жоғалуы

В) хромосоманың шеткі учаскесінің бөлек кетуі

С) хромосоманың құрылымдық өзгеруі

D) мейоз кезінде хромосомалар санының редукциялануы

E) дұрыс жауабы жоқ

22. Дефишенсия дегеніміз не?

А) хромосоманың ішкі учаскелерінің бірінің жоғалуы

В) хромосоманың шеткі (терминальдық) учаскесінің бөлек кетуі,

жоғалуы

С) хромосоманың құрылымдық өзгеруі

D) мейоз кезінде хромосомалар санының редукциялануы

E) дұрыс жауабы жоқ

23. Дупликация дегеніміз не?

А) хромосоманың ішкі учаскелерінің бірінің жоғалуы

В) хромосоманың шеткі учаскесінің бөлек кетуі

С) хромосома бөлігінің бірнеше рет көбеюі

D) мейоз кезінде хромосомалар санының редукциялануы

E) хромосомаішілік құрылымдық қайта құрылу нəтижесінде

болатын өзгеріс

24. Инверсия дегеніміз не?

А) хромосоманың ішкі учаскелерінің бірінің жоғалуы

В) хромосоманың шеткі учаскесінің бөлек кетуі

С) хромосоманың құрылымдық өзгеруі

D) мейоз кезінде хромосомалар санының редукциялануы

E) хромосоманың ішкі бөлігінің 180О айналуы

25. Транслокация дегеніміз не?

А) хромосоманың ішкі учаскелерінің бірінің жоғалуы

В) хромосоманың шеткі учаскесінің бөлек кетуі

С) хромосоманың құрылымдық өзгеруі

D) мейоз кезінде хромосомалар санының редукциялануы

E) гомологты емес хромосома бөліктерінің орын алмасуы

26. Даун синдромы қайсысы?

А) еркек кариотипінде (ХХУ) қосымша Х-хромосоманың болуымен

анықталатын адам ауруы

В) хромосома болмаған кезде (Х0) х-хромосома бойынша

моносомиямен анықталатын адам ауруы

С) қосымша 21-хромосманың болуымен анықталатын адам ауруы

D) индукцияланған мутациялар

E) дұрыс жауабы жоқ

27. Тернер синдромы қайсысы?

А) еркек кариотипінде (ХХУ) қосымша Х-хромосоманың болуымен

анықталатын адам ауруы

В) У-хромосома болмаған кезде (Х0) х-хромосома бойынша

моносомиямен анықталатын адам ауруы

С) қосымша 21-хромосоманың болуымен анықталатын адам ауруы

D) индукцияланған мутациялар

E) дұрыс жауабы жоқ

28. Мутаторлық ген дегеніміз не?

А) басқа геннің мутациялану жиілігін əртүрлі дəрежеде көтеруге

қабілетті ген

В) басқа гендермен өзара əрекеттесе отырып, олардың фенотиптік

көрінісін өзгертетін ген

С) іске қосушы жəне үзіп тасушы механизм ретінде қызмет

атқарушы ген

D) генотипте тек бір ғана дана болып келетін ген

E) өзінен басқа бір геннің белсенділігін тежейтін ген

29. Ген оператор дегеніміз не?

А) басқа геннің мутациялану жиілігін əртүрлі дəрежеде көтеруге

қабілетті ген

В) басқа гендермен өзара əрекеттесе отырып, олардың фенотиптік

көрінісін өзгертетін ген

С) іске қосушы жəне үзіп тасушы механизм ретінде қызмет

атқарушы ген

D) генотипте тек бір ғана дана болып келетін ген

E) өзінен басқа бір геннің белсенділігін тежейтін ген

30. Гемизиготалы ген дегеніміз не?

А) басқа геннің мутациялану жиілігін əртүрлі дəрежеде көтеруге

қабілетті ген

В) басқа гендермен өзара əрекеттесе отырып, олардың фенотиптік

көрінісін өзгертетін ген

С) іске қосушы жəне үзіп тасушы механизм ретінде қызмет

атқарушы ген

D) генотипте тек бір ғана дана болып келетін ген

E) өзінен басқа бір геннің белсенділігін тежейтін ген

31. Сүтқоректілердің аналықтары мен аталықтарының хромосомалар

жиынтығын қалай ажыратуға болады?

А) барлық хромосомалардың морфологиялық белгілері əртүрлі

В) бір жұптан басқасының барлығы бірдей морфологиялы

С) дұрыс жауабы жоқ

D) хромосомалардың саны арқылы

E) жыныс хромосомалары арқылы

32. Хромосмалық мутация дегеніміз ...

А) хромосомалар санының өзгеруі

В) хромосоманың құрылымындағы немесе санындағы өзгеру

С) центромераның хромосома бойындағы жылжуы

D) гетерохроматиндегі дисбаланс

E) организмдегі хромосомалардың өзгеруі

33. Геномдық мутация дегеніміз ...

А) хромосомалар санының өзгеруі

В) хромосоманың құрылымындағы немесе санындағы өзгеру

С) центромераның хромосома бойындағы жылжуы

D) гетерохроматиндегі дисбаланс

E) организмдегі хромосомалардың өзгеруі

34. Хромосома терминін ғылымға кім енгізді?

А) В.Вальдейер

В) Е.Ван-Бенеден

С) В.Флеминг

D) Г.Мендель

E) Р.Вирхов

35. Хромосома термині ғылымға нешінші жылы енді?

А) 1884

В) 1883

С) 1889

D) 1880

E) 1869

36. Генетикалық код:

А) жеке гендердің хромосомада орналасу схемасы

В) индивидиумдардың немесе популяциялардың бейімделгіштігін

азайтатын генетикалық бұзылулар

С) нуклеин қышқылдары молекуласындағы тұқым қуалау информа-

циясының жазылу жүйесі

D) тығыз тіркескен гендер тобы, гендер жүйесі

E) гендердің өзара əсері

37. Генетикалық жүк:

А) жеке гендердің хромосомада орналасу схемасы

В) индивидумдардың немесе популяциялардың бейімделгіштігін

азайтатын генетикалық бұзылулар

С) нуклеин қышқылдары молекуласындағы тұқым қуалау

информациясының жазылу жүйесі

D) тығыз тіркескен гендер тобы, гендер жүйесі

E) гендердің өзара əсері

38. Генетикалық карта:

А) жеке гендердің хромосомада орналасу схемасы

В) индивидумдардың немесе популяциялардың бейімделгіштігін

азайтатын генетикалық бұзылулар

С) нуклеин қышқылдары молекуласындағы тұқым қуалау информа-

циясының жазылу жүйесі

D) тығыз тіркескен гендер тобы, гендер жүйесі

E) гендердің өзара əсері

39. Гендер комплексі -

А) жеке гендердің хромосомада орналасу схемасы

В) индивидумдардың немесе популяциялардың бейімделгіштігін

азайтатын генетикалық бұзылулар

С) нуклеин қышқылдары молекуласындағы тұқым қуалау информа-

циясының жазылу жүйесі

D) тығыз тіркескен гендер тобы, гендер жүйесі

E) гендердің өзара əсері

40. Делеция ...

А) хромосомалардың ішкі учаскелерінің бірінің жоғалуы

В) хромосмалардың шеткі учаскесінің бөлек кетуі

С) хромосоманың құрылымдық өзгеруі

D) кездейсоқ себептерден, мысалы, популяциялар көлемінің

азырақ болуынан популяциядағы гендер немесе аллельдер жиілі-

гінің өзгеруі

E) əртүрлі бейімделгіштігіне байланысты əртүрлі генотиптердің

дифференциалды көбеюі

41. Дефишенсия ...

А) хромосомалардың ішкі учаскелерінің бірінің жоғалуы

В) хромосмалардың шеткі учаскесінің бөлек кетуі

С) хромосоманың құрылымдық өзгеруі

D) кездейсоқ себептерден, мысалы, популяциялар көлемінің

азырақ болуынан популяциядағы гендер немесе аллельдер жиілі-

гінің өзгеруі

E) əртүрлі бейімделгіштігіне байланысты əртүрлі генотиптердің

дифференциалды көбеюі

42. Мутация терминін алғаш ғылымға кім енгізді?

А) Г.Мендель

В) Т.Х.Морган

С) Г.де Фриз

D) К.Корренс

Е) Э.Чермак

43. Геномдық мутацияларға не жатпайды?

А) анеуплоидия

В) полиплоидия

С) гиперплоидия

D) гипоплоидия

Е) трансверсия

44. Гендік мутацияларға не жатпайды?

А) анеуплоидия

В) код шекарасы «оқылуының» өзгеруі

С) нуклеотид жұбының алмасуы

D) транзиция

Е) трансверсия

45. Хромосомалық мутацияларға не жатпайды?

А) геномдық мутация

В) құрылымдық мутация

С) гендік мутация

D) полиплоидия

Е) анеуплоидия

46. Мутацияны қоздыратын фактор:

А) мутаген

В) мутагенез

С) мутант

D) мутация

Е) мутон

47. Мутация пайда болу үрдісі:

А) мутон

В) мутант

С) мутаген

D) мутация

Е) мутагенез

48. Мутациялық аллелі бар ағза:

А) мутон

В) мутант

С) мутаген

D) мутация

Е) мутагенез

49. ДНҚ тізбегінің кез келген өзгерісі:

А) мутон

В) мутант

С) мутаген

D) мутация

Е) мутагенез

50. Мутациялық форманың пайда болуына əкелетін геннің ұсақ

элементі:

А) мутаген

В) мутагенез

С) мутант

D) мутация

Е) мутон

ХІ. АДАМ ГЕНЕТИКАСЫ

Тест сұрақтары

1. Ерлі-зайыптының екеуі де альбинизм белгісі бойынша

гетерозиготалы. Олардан əртүрлі жұмыртқалы егіз балалар дүниеге

келген. Олардың екеуінің де альбинос болуының ықтималдығы

қандай?

А) 25 %

В) 50 %

С) 75 %

D) 100 %

Е) 12,5 %

2. Гетерозиготалы организмдер (Аа, Сс, Вв). Қандай типі гаметалар

түзеді?

А) 1

В) 2

С) 3

D) 4

Е) 6

3. Адамда алты саусақтың болуы доминантты геннің, ал бес саусақтың

болуын рецессивті геннің анықтайтыны белгілі. Бес саусақты

əйел, гетерозиготалы алты саусақты ер адамға тұрмысқа шыққан.

Отбасында алты саусақты бала болуының ықтималдығы қандай?

А) 25%

В) 50%

С) 75%

D) 100%

Е) 12,5%

4. Ерлі-зайыптылардың екеуі де гомозиготалы алты саусақты

отбасында бес саусақты балалардың тууы мүмкін бе?

А) иə

В) жоқ

С) жартылай мүмкін

D) жартылай мүмкін емес

Е) дұрыс жауабы жоқ

5. Бір жұмыртқадан пайда болған екі қыз, өздері сияқты егіз екі

жігітке тұрмысқа шықса, олардан туатын балалар өздері сияқты

бір-біріне ұқсас болады ма?

А) иə

В) жоқ

С) жартылай мүмкін

D) жартылай мүмкін емес

Е) дұрыс жауабы жоқ

6. Қара көзді жігіт көк көзді қызға үйленген. Қара көзді көк көзді

белгіден басым. Олардан қара көзді 8 бала туады. Осы отбасында

балалардың генотипін анықта.

А) АА

В) Аа

С) аа

D) Аа аа

Е) АА АА

7. Қой көзді оңқай еркек көк көзді оңқай əйелге үйленді. Олардың

бірінші баласы көк көзді солақай болды. Осы баланың генотипі

қандай?

А) АаВв

В) ААвв

С) ааВВ

D) ааВв

Е) аавв

8. Қандай будандастыруда белгілер (1:1:1:1) қатынасында анық-

тайды?

А) кері шағыластыру

В) тура шағылыстыру

С) моногибридті шағылыстыру

D) дигибридті шағылыстыру

Е) талдаушы шағылыстыру

9. Адамда гипофосфогемия гені Х-хромосомада орналасқан. Осы

аурумен ауыратын еркек сау əйелге үйленеді. Олардың ұлдарының

қаншасы ауырады?

А) екеуінің біреуі

В) төртеуінің біреуі

С) біреуі

D) үшеуінің біреуі

Е) ауырмайды

10. Тұқым қуалайтын аурумен ауыратын еркек сау əйелге үйленеді.

Олардың 8 баласы 4 қызы жəне 4 ұлы болады. Қыздарының барлығы

ауру, ұлдары сау болған. Ауру белгі қалай тұқым қуалайды?

А) аутосомды рецессивті

В) аутосомды доминантты

С) Х-хромосомамен тіркескен

D) доминантты Х-хромосомамен тіркескен

Е) рецессивті Х-хромосомамен тіркескен

11. Адамда түнде көрмейтін ауру доминантты белгі ретінде тұқым

қуалайды. Шешесі сау, əкесі ауру отбасында ауру бала тууының

ықтималдығы қандай?

А) 25 %

В) 50 %

С) 75 %

D) 100 %

Е) 12,5 %

12. Адамда түнде көрмейтін ауру доминантты белгі ретінде тұқым

қуалайды. Егер шешесі сау, əкесі де осы ауру бойынша герето зиго-

талы болса отбасында ауру бала тууының ықтималдығы қандай?

А) 25%

В) 50%

С) 75%

D) 100%

Е) 12,5%

13. Адамда түнде көрмейтін ауру доминантты белгі ретінде тұқым

қуалайды. Егер шешесі сау, əкесі де осы ауру бойынша гомозиготалы

болса отбасында ауру бала тууының ықтималдығы қандай?

А) 25 %

В) 50 %

С) 75 %

D) 100 %

Е) 12,5 %

14. Бұл əдістің негізінде адамда болатын түрлі белгілер мен

қасиеттердің немесе аурулардың тұқым қуалауын оның шыққан

тегіне қарай зерттеу жатады:

А) генеологиялық əдіс

В) егіздік əдіс

С) популяциялық əдіс

D) цитогенетикалық əдіс

Е) биохимиялық əдіс

15. Бұл əдіспен түрлі тұқым қуалайтын өзгерістердің адам

популяциясына таралу жиілігі зерттеледі:

А) генеологиялық əдіс

В) егіздік əдіс

С) популяциялық əдіс

D) цитогенетикалық əдіс

Е) биохимиялық əдіс

ХІІ. Медициналық генетика

Тест сұрақтары

1. Даун синдромымен ауыратын адамдардың хромосомалар санында

қандай өзгерістер болады?

А) трисомия 22

В) трисомия 13

С) трисомия 18

D) трисомия 21

Е) трисомия 17

2. Шершевский-Теннер ауыруымен ауыратын адамдарда

хромосомалар саны қанша?

А) 44 + Х0

В) 44 + ххх

С) 44 + хххх,

D) 44 + ххххх

Е) 45 + ху

3. 47 хромосомалары бар (44+ХХV) ерекшелік кімдерде кездеседі?

А) əйелдерде

В) ерлерде

С) Клайнфельтер синдромы

D) Даун синдромы

Е) Леша-Найхан синдромы

4. 47 хромосомалары бар (44+ХХV) ерекшелік қалай аталады?

А) əйелдерде

В) ерлерде

С) Клайнфельтер синдромы

D) Даун синдромы

Е) Леша-Найхан синдромы

5. Генетикалық жіктеу бойынша тұқым қуалайтын аурулардың

қатарына қандай ауру жатпайды?

А) моногендік

В) хромосомалық

С) мультифакторлық

D) полигендік

Е) жасушалық

6. Подагра, қант диабеті, гипертония, асқазан жəне ішектің ойық

жарасы, атеросклероз, жүректің ишемия ауруы, т.б. қандай

ауруларға жатады.

А) моногендік

В) хромосомалық

С) мультифакторлық

D) полигендік

Е) жасушалық

7. Арахнодактилия, брахидактилия, полидактилия, агаммагло-

булинемия, алкаптонурия аурулары қандай ауруларға жатады?

А) моногендік

В) хромосомалық

С) мультифакторлық немесе полигендік

D) полимерлік

Е) жасушалық

8. Клайнфельтер, Шершевский-Тернер, Даун аурулары қандай ауру

түрлеріне жатады?

А) моногендік

В) хромосомалық

С) мультифакторлық

D) полигендік

Е) жасушалық

9. Даун синдромымен туылған балалардың жиілігі олардың

шешелерінің қандай жасына байланысты артады?

А) өте ерте тұрмысқа шыққандар

В) 18-ге дейін

С) 20 жастағыларда

D) 40-тан асқандарда

Е) жасына байланысты емес

10. Берілген хромосомалық аурулардың қайсысы өте сирек кездеседі

жəне оның генетикалық себебі қандай?

А) Даун, 21-хромосомадағы трисомия

В) Тернер, 2n = 45, ХО (моносомия)

С) Пату, 13-хромосомадағы трисомия

D) Эдвардс, 2n = 47, ХХҮ (трисомия)

Е) Эдвардс, 18-хромосомадағы трисомия

11. Инсулиннің түзілмеуіне байланысты болатын ауру

А) подагра

В) қант диабеті

С) гипертония

D) атеросклероз

Е) жүректің ишемиясы

12. Қан тамырларының ішкі бетіне холестериннің сіңіп, жиналып,

түйін тəрізді шоғырланып қалуынан пайда болатын ауру

А) подагра

В) қант диабеті

С) гипертония

D) атеросклероз

Е) жүректің ишемиясы

13. Aғзада зат алмасу үрдісінің бұзылуынан қанда несеп қышқылының

артуы мен оның тұздарының буындарда, дене мүшелерінің басқа

тіндерінде жиналуынан пайда болатын созылмалы ауру

А) подагра

В) қант диабеті

С) гипертония

D) атеросклероз

Е) жүректің ишемиясы

14. Даун синдромы қандай генетикалық өзгеріс салдарынан дамиды,

жиілігі қандай?

А) 21-хромосома бойынша трисомия (2n=47) жəне 1/700

В) 21-хромосома бойынша трисомия (2n=47) жəне 1/500

С) жыныс Х-хромосома артық (2n=47,ХХХ) жəне 1/700

D) гендік мутация жəне 10-6

Е) хромосомалық мутация (делеция) жəне 1/700

15. 13-хромосома бойынша трисомия қандай синдромға əкеледі? Оған

қандай белгілер тəн?

А) Даун: монголоидтық көз қиығы

В) Эдвардс: барлық жүйенің бұзылуы

С) Пату: «қоян ерін», полидактилия жəне т.б.

D) Тернер: мешелдік

Е) Пату: тілінің жуан болуы

16. Полигенді тұқым қуалайтын жəне орта факторларының əсері

байқалатын аурулар

А) доминатты

В) рецессивті

С) мультифакторлық

D) полифакторлық

Е) суперфакторлық

17. Шоколадтың əсерінен бас сақинасының ұстауы, майлы тағамнан

атросклероздың дамуы қандай адамдарда байқалады?

А) барлық адамдарда

В) жалғыз гені өзгерген кейбір адамдарда

С) бірнеше гені өзгерген кейбір адамдарда

D) леталь гендері бар адамдарда

Е) мультифакторлық əсер

18. Бұл əдіспен адамның онтогенезі немесе жеке дамуы барысында

тұқым қуалайтын өзгерістердің бар-жоғы анықталады:

А) генеологиялық əдіс

В) онтогенетикалық əдіс

С) популяциялық əдіс

D) цитогенетикалық əдіс

Е) биохимиялық əдіс

19. Қай хромосомалық синдромда тұқымдық (аталық гонодалар

дамыған) жəне əйелге ұқсастық белгілер (сүт безі үлкейген) дамиды

жəне оның генетикалық себебі қандай?

А) Даун, 21-хромосомадағы трисомия

В) Тернер, 2n=45, ХО (моносомия)

С) Пату, 13-хромосомадағы трисомия

D) Эдвардс, 2n=47, ХХУ (трисомия)

Е) Клайнфельтер, 2n=47, ХХУ (трисомия)

20. Хромосомалық аномалия – триплоидтарға тəн, криотип жəне тірі

туылғандардың өміршеңдігі қандай?

А) жыныс хромосомасы үшеу, 20-

В) аутосомалары – 3n, емделгендері 50-60 жасқа дейін өмір сүреді

С) 2n=138 (46x3) алғашқы минуттарда өлімге душар болады

D) 2n=69, өмірдің алғашқы сағаттарында немесе күндерінде өледі

Е) гендері үш есе артық, эмбриондық іш тастау

21. «Мысық мияуы» синдромының себебі жəне фенотиптік

ерекшеліктері:

А) 5 – жыныс хромосомадағы делеция, көздері алшақ орналасқан

жəне бет пішіні ай тəрізді

В) 5 – аутосомадағы делеция, көздері алшақ орналасқан жəне бет

пішіні ай тəрізді

С) жыныс хромосомадағы трисомия, баланың дауысы мысық

дауысына ұқсас

D) 18 – хромосомадағы моносомия, баланың дауысы мысық дауы-

сына ұқсас

Е) 15 - хромосомадағы моносомия, баланың дауысы мысық дауы-

сына ұқсас

22. Адамда кездесетін ахондроплазияның тұқым қуалау типі жəне

оның фенотиптік ерекшелігі қандай?

А) аутосомалық-рецессивті, бойының ұзындығы 120 см-ден

аспайды

В) аутосомалық-доминантты, бойының ұзындығы 120 см-ден

аспайды

С) аутосомалық-доминантты, бұлшық еттері еріксіз жиырылады

D) жыныспен тіркес тұқым қуалайды, гидроцефалия байқалады

Е) жыныспен тіркес тұқым қуалайды, көз алмасының кішіреюі

ХІІ. Адам қан топтарының тұқым қуалауы

Есеп №1. Əкесі мен шешесінің қаны екінші жəне үшінші топқа

жатады. Балаларының қан топтары қандай болуы мүмкін?

Есеп №2. Мына отбасында балалардың қан топтары қандай жəне

қандай сан қатынасында болады?

а) Ата-анасының қанының топтары А жəне В болса, отбасында

қанының тобы О бала туа ма? Болса қандай жағдайда жəне қандай

ықтималдықта?

б) Əке-шешесінің біреуінің қаны I топқа, ал екіншісінікі ІІІ топқа

жатады. Олардың бір баласы бар. Сол баланың қанының тобын жəне

оның генотипін анықтау керек.

Есеп №3. Сот үдерісінде алимент төлемегені үшін іс қаралып жа-

тыр. Шешесінің қаны бірінші топ. Ал баласының қаны екінші топқа

жатады. Баланың əкесі ретінде қаны ІІІ топқа жататын ер адам бо-

луы мүмкін бе? Əкесінің қаны қай топқа жатуы мүмкін?

Есеп №4. Əкесінің қаны бірінші топ, ал шешесінің қаны үшінші

топ болған жағдайда, олардың балаларының қан топтары қандай бо-

луы мүмкін?

Есеп №5. Ерлі-зайыптылардың біреуінің қаны гетерозиготалы

ІІІ топқа, ал екіншісінікі гетерозиготалы II топқа жатады. Олардың

төрт баласы бар. Сол балалардың қанының топтарын жəне оның

генотиптерін анықтаңдар.

Есеп №6. Шешесінің қаны О топқа, ал əкесінің қаны АВ топ

болған жағдайда, балаларына ата-анасының біреуінің қанының тобы

берілуі мүмкін бе?

Есеп №7. Ерлі-зайыптылардың біреуінің қаны АВ тобына,

екіншісінікі – А тобына жатады. Осы некеден қан топтары В, АВ

жəне О үш бала туады. Ата-анасының, балалардың генотипін

анықтаңдар? Балалардың қан топтарында күдікті сенімсіздік туды-

ратындай мəселе бар ма?

Есеп №8. Кей адамдардың қанында антиген резусы оң (Rh+)

домидантты белгі ретінде тұқым қуалайды. Кейбір адамдардың

қанында бұл антиген жоқ болғандықтан резусы теріс (rһ-) рецессивті

белгі ретінде ұрпақтарына беріледі. Ата-анасының екеуінікі де (rһ-)

резусы теріс болса, ата-анасының біреуінікі резусы теріс (rһ-),

екіншісінікі резусы оң (Rh+) болған жағдайда, осы некелерден туа-

тын балалардың қанының тобы қандай болуы мүмкін?

Есеп №9. Пробанда – бала дальтоник, гемофилиямен ауырады, ре-

зусы теріс (rһ-), қан тобы I. Ата-анасы сау, көзі қалыпты көреді, резу-

сы оң (Rh+), қан тобы IV. Отбасының барлық мүшелерінің генотипін

анықтаңдар.

Есеп №10. Апалы-сіңлілі егіз қыздардың біреуінің қанының тобы

III, азу тістері жоқ (шешесінен берілген), екіншісінің азу тістері бар,

қанының тобы II. Ата-анасының қан тобы IV болған. Апалы-сіңлілі

қыздар бір жұмыртқа арқылы егіздер ме немесе əртүрлі жұмыртқалы

егіздерге жатама? Отбасының мүшелерінің генотипін анықтаңдар.

ХІІІ. ПОПУЛЯЦИЯЛЫҚ ГЕНЕТИКА

Тест сұрақтары

1. Харди-Ваинберг заңы қай жылы дəлелденді?

А) 1908 ж.

В) 1909 ж.

С) 1865 ж.

D) 1900 ж.

Е) 1905 ж.

2. Инбридинг деп нені айтамыз?

А) кездейсоқ шағылысу

В) өзара туыс даралардың шағылысуы

С) ассортативті шағылысу

D) ұқсас шағылысу

Е) талдаушы шағылыстыру

3. Ассортативті шағылысу дегеніміз не?

А) кездейсоқ шағылысу

В) өзара туыс даралардың шағылысуы

С) белгілі генотиптері бар даралардың жиі шағылысуы

D) ұқсас шағылысу

Е) талдаушы шағылыстыру

4. Харди-Вайнберг заңының формуласы.

А) (А+В)

В) (p+q)2 = 1

С) p+q

D) F+D+c

E) (А+В+С)3

5. Үлкен жиынтыққа қанша вариант саны кіреді?

А) 7>n

В) 30>n

С) 70>n

D) 100>n

E) 30<n

6. Зерттеуде алынған жиынтық бірліктері немен сипатталады?

А) Генетикалық факторлармен

В) Өлшем санымен

С) Белгілермен сипатталады

D) Вариациялық қатармен

E) Өзгергіштікпен сипатталады

7. Белгілердің түрлері қандай болады?

А) Арифметикалық, биометриялық

В) Сандық жəне сапалық

С) Математикалық, биологиялық

D) Сандық жəне өзгермелі белгілер

E) Биологиялық

8. Жалпы жиынтық деп нені атайды?

А) Зерттелетін ортақ белгілері бар дарабастар жиынтығы

В) Іріктелген жиынтықты

С) Таңдап алынған жиынтық

D) Барлық жиынтықтарды

E) Кейбір жиынтықтарды

9. Іріктелген жиынтық деп нені атайды?

А) 2-3 дана жиынтық

В) Жалпы жиынтық ішінен алынған өте көп дарабастар

С) Зерттеуге алынған бір тұқымдас мал тобы

D) Жалпы жиынтық ішінен кездейсоқ алынған шағын топ

E) Кейбір жиынтықтарды

10. Жиынтық қалай алынады?

А) Кездейсоқ əдіспен

В) Əдейі таңдалып

С) Қажетті белгілері бар дарабастар таңдалып алынады

D) Белгілі өлшемдегі дарабастар таңдалып алынады

E) Кейбір дарабастар таңдалып алынады

11. Вариациялық қатар дегеніміз не?

А) Өкілдердің вариациялық тізбекте ретсіз орналастырылуы

В) Бір топ жиынтық

С) Жиынтықтар топтамасы

D) Өкілдердің вариациялық тізбекте ретпен орналастырылуы

E) Өкілдердің вариациялық тізбегі

12. Lim- нені көрсетеді?

А) Ең жоғары мəндерін

В) Ең жоғары мəндерін жəне ең төменгі мəндерін

С) Ең төменгі мəндерін

D) Барлық мəндерді

E) Кейбір мəндерді

13. λ нені көрсетеді?

А) Кластар аралық көрсеткіші

В) Екі вариант көрсеткіші

С) Жиынтық саны

D) Белгі саны

E) Өзгергіштік саны

14. n нені көрсетеді?

А) Вариант көрсеткішін

В) Вариант сыртындағы сан

С) Жиынтықтағы дарабастар санын

D) Жалпы жиынтықты

E) Таңдалып алынған жиынтықты

15. Σ нені көрсетеді?

А) Барлық жиынтық санын

В) Есептеулер қосындысын білдіретін белгі

С) Жекелеген вариант санын

D) Іріктеп алынған белгі

E) Топ қосындысын

16. Панмиксия деп нені түсінеді?

А) Қажетті белгілері бойынша жұптаулар жүргізу

В) Бағытты түрде жүргізілген жұптау жұмыстары

С) Популяция құрамына енетін ағзалардың кездейсоқ шағылысуы

D) Екі немесе үш белгілері бойынша жұптаулар жүргізу

E) Көп белгілері бойынша жұптаулар жүргізу

17. Вариациялық қатарда белгілер бойынша қалай орналастырады?

А) Ретсіз

В) Қалай тіркелсе солай

С) Үлкен саннан кішіге қарай

D) Кіші саннан үлкенге қарай

E) Ретпен

18. Популяциядағы полиморфизм құбылысы дегеніміз не?

А) Бір популяцияда екі немесе бірнеше əртүрлі формалардың қатар

тіршілік етуі

В) Популяциядағы тұрақтылық механизмі

С) Əртүрлі гендер жиынтығы

D) Популяциядағы бір белгінің таралуы

E) Популяциядағы барлық белгінің таралуы

19. δ нені білдіреді?

А) Вариация көрсеткішін

В) Орташа шаманы

С) Квадраттық ауытқуды

D) Корреляция көрсеткіші

E) Өзгергіштікті

20. 2n нені білдіреді?

А) Жиынтық белгілері

В) Зерттелетін белгілердің екі еселенген санын

С) Дарабастардың квадраты

D) Дарабастардың қосындысы

E) Дарабастар саны

21. «Вариациялық статистика» терминін ғылымға енгізген кім?

А) 1899 ж. Дункер

В) 1927 ж. В.Иогансен

С) 1905ж. В.Госсет

D) 1933ж.Ф.Йетс

E) 1901 ж.Т.Морган

22. Жиынтық белгілер дегеніміз не?

А) Зерттеу үшін алынған белгілі бір жиынтықтардың құрастырушы

бөліктері

В) Генералды жиынтықтағы дарабастар саны

С) Жиынтыққа кірмей қалған дарабастар саны

D) Жиынтық есепке алынбайды

E) Дарабастар саны

23. Баламалы белгі дегеніміз не?

А) Ұқсамайтын белгілер

В) Екі қарама-қарсы белгілер

С) Жақын белгілер

D) Туыс белгілер

E) Алшақ белгілер

24. Варианта дегеніміз не?

А) Жалпы жиынтыққа кіретін мүшелер

В) Вариациялық қатардағы бірнеше белгілер

С) Вариациялық белгінің жеке мағынасы

D) 30 < жиынтық саны

E) 30 > жиынтық саны

25. Кіші жиынтыққа қанша вариант саны кіреді?

А) 50>n

В) 30>n

С) 70>n

D) 100≤n

E) 80>n

26. Амплитуда дегеніміз не?

А) Жиынтықтағы белгілердің минималды көрсеткіштерінен

максималды шамаларына дейінгі өзгеру дəрежесі

В) Жалпы жиынтыққа кіретін мүшелердің қатынасы

С) 30 < жиынтық саны

D) 30 > жиынтық саны

E) Вариациялық қатардағы бірнеше белгілер

27. Коэффициент дегеніміз не?

А) Биометриялық статистикада кейбір қатысты шамаларды арнайы

салада белгілеу үшін қолданылатын термин

В) Дарабастарды өлшеу көрсеткіші

С) Жиынтықты ретке келтіретін шама

D) Жиынтықтардағы орташа мəндерді есептейтін мəн

E) Орташа мəн

28. Вариация дегеніміз...

А) Дарабастардың жиынтық саны

В) Жиынтыққа кіретін жеке дарабастар

С) Жиынтық белгілерінің, құбылыстарының жеке белгілерін дегі

белгі шамасының ауытқуы немесе өзгеруі

D) Тұрақты өзгермейтін шама

E) Орташа шама

29. Дискреттік белгі нені білдіреді?

А) Жиынтықтағы дарабастардың белгілері

В) Тұрақты шаманы көрсететін өлшем

С) Үздіксіз қозғалатын шама

D) Белгінің ауытқуын көрсететін вариация өлшемі

E) Вариация өлшемі

30. Диаграмма дегеніміз не?

А) Зерттеуден алынған сандық көрсеткіштер мəндерін сызба

жүзінде көрсету

В) Белгілердің мəндерін ретімен орналастыру

С) Жиынтықтағы белгілердің таралуын анықтау

D) Жиынтық мəндерін кесте жүзінде көрсету

E) Қисық сызық

31. Хи-квадрат əдісін ойлап тапқан кім?

А) Ж. Кювье

В) К. Линней

С) Г. Мендель

D) Г. Вайнберг

E) А.И.Чупров, В.И.Романовский

32. Корреляция сөзінің мағынасы нені білдіреді?

А) Кері байланыс бар дегенді

В) Белгілер арасында тəуелділік жоқ

С) Белгілер арасында аздаған байланыс бар

D) Өзара бір-бірімен байланыстылық, қатынастылық, тəуелділік

E) Өзгеру мəні

33. Генетикалық жүктің салдары

А) генетикалық аурулардың көбеюі

В) ген санының артуы

С) артық гендердің пайда болуы

D) гомозигота жиіліктерінің көбеюі

Е) генетикалық мониторингтің қажетсіздігі