Биология сабағындағы тірек сызбалар

Тірек сызбаны жаттау. 
Сабақтағы мұндай ойын сәттері оқушылардың ойлау және өздігінен шешім шығару қабілетін жетілдіреді,ой-өрісін дамытады, есте сақтау түйсіктерін қалыптастырады, өз халқының ауыз әдебиетін құрметтеуге тәрбиелейді. 
Ойын барысында оқушылар өзара пікір алмасады, оқу материалдарын жылдам және жақсырақ игереді, қиындықтарды бірге шешеді. Мұндай жағдайда, барлық балалар алға жылжиды, білімдері терең балалардың тежелмеуін, білімі төмен балалардың алға ұмтылуына мүмкіндік береді. Әсіресе оқушылар әрбір жаңа тақырыптан кейін «Сен – маған, мен – саған» ойынын ойнағанды ұнатады. Бұл ойында оқушы өзі дайындап келген сұрағын жолдасына қояды, егер жолдасы дұрыс жауап бере алмаса жауабын өзі айтып, қосымша ұпай алады. 
Сонымен бірге биология сабағында «Домино» ойынын пайдаланамын. Қағаз екіге бөлініп, біреуіне сұрақ, екіншісіне басқа сұрақтың жауабы жазылады. Оқушылар сұраққа дұрыс жауап тауып, құрастыруы керек. Егер тапсырма дұрыс орындалса, қағаздың екінші жағында белгілі бір сурет немесе мақал-мәтел шығады. 
Ойын сабақтарында берілетін тапсырмалар қарапайымнан басталып, біртіндеп қиындап оқушылардың танымдық қызметін белсендіруге назар аударып отырамын. Сабақта алған білім дағдысын ойлау барысында қолдану мүмкіндігі оқушылардың зор ынтасын тудырады, білгенін тереңдетіп, жаңа іс-қимылға жетелейді. Белсенді емес оқушылар жолдастарын кейін тартпау үшін жанын салады. Жалпы, ойындарды қайталау сабақтарында, сынақ сабақтарында ұйымдастырамын. [19] 
Оқушылардың биология сабағына қызығушылығын арттырып, белсенді жұмыс істеуін, тез ойлау қабілетін арттыруда дидактикалық ойындар, логикалық ойындар, қазақтың ұлттық ойындарының орны ерекше. Биологияның сан-алуан сырын, сандар әлемінің қызық құбылысын ойын элементтерімен өрнектеген сабақ қызықты, әрі ұтымды сабақ деп ойлаймын. 
Сабақта ойынды ұйымдастырғанда оқушылар бір-біріне көмектесетіндей, бір-бірімен бірігетіндей жағдай жасауға тырысамын. Сонда сабақ білім беру қызметін ғана емес, тәрбиелеу қызметін де атқарады. Мұндай сабақтардың өтілуі кезінде оқушылардың бір-бірімен сөйлесу мәдениеті, тәртіптілік, топқа және бір-біріне жауапкершілік сезімі оянады, менмендік және жалқаулықтан безу қасиеттері қалыптасады. 
Мектепте балалар сабақ үстінде бір-бірімен сөйлеспейді. Балалар сөйлескен жағдайда ол тәртіпті бұзған болып есептеледі, мұғалімнен ескерту алады. Ал ойын жағдайында балалар сабақ барысында бір-бірімен ақпарлар алмасады, ақылдасады, бір-біріне дәлелдейді, белсенділік көрсетеді. Бұлай болу барлық ойынға байланысты, оның топтық түрде өтуіне байланысты. Осындай «Брейн-ринг» оқыта үйрену ойыны деңгейлік тапсырмаларды орындағанда ойнатуға болады. Сынып әр топта 2-3 баладан болатындай, 3-4 топқа бөлінеді. Ойынға 3-4 секторға бөлінген дөңгелек керек. Әр секторға бірінің үстіне бірі келесі тәртіппен үлестірмелер қойылады: ең астына 3-деңгейлі (күрделі), ортада 2-деңгей, ең үстінде 1-деңгей (жеңіл). Ойын тәртібі: әр оқушының өз нөмірі болады. 1-турда кезектесіп өз нөмірі бойынша үлестірмені алып, бірден жауап беру керек, 2-турда бәрі бір уақытта үлестірме алып, уақыт беріледі, ойынды топ басшысы жүргізеді. Топтар бір-біріне тәуелді болмайды.[10] 
Менің өз тәжірибем бойынша шағын топтардың топ жетекшілерін пайдаланған тиімді екеніне көзім жетті. Себебі, бір жағынан ол оқушылар өз беттерімен тапсырмалар дайындап, оны өз топтарындағы үлгерімі төмендеу оқушыларға орындаттырады. Сол уақытта ол оқушының сабаққа қызығушылығы артуымен қатар өзіне үлкен сенім жүктелгенін түсінеді. 
Өзара қатынасу, сөйлесу адам тұлғасын, ақыл-ойын дамытудың маңызды факторы екенін өз тәжірибемнен көріп отырмын. Алғашқы кезде немқұрайлы, тақтадан көшіріп қана отырған кейбір оқушылар қазіргі жағдайда биология сабағына ынталы қатысатын болды. Дәстүрлі ұйымдастырылған оқу процесіне қарағанда ойынға қатыса отырып неғұрлым аз шаршайды, өз қызметінен жағымды эмоциялар алып, қанағаттанады. 
Оқу тәрбие процесіне кіргізілетін ойындардың жалпы ерекшіліктері: 
1. Ойын оқушылардың қызметіндегі психикалық процесті (сезіну, қабылдау, ойлау, елестету, ес, ықыласын, тілін) активтендіреді. 
2. Ойын ерікті түрде құрылады. 
3. Ойын шығармашылық қабілетті дамыту үшін барынша мүмкін жағдай жасайды. 
4. Ойын барысында оқушылар терең қанағатанарлық, қуаныш алады. 
5. Ойын кез келген оқу материалын еліктіретіндей, қызықтыратындай жағдайға әкелуге көмектеседі 
Көрнекті нидерланд оқымыстысы Йохан Хейзинганың «Ойнаушы адам» деген дүние жүзіне кең тараған еңбегінде: «Ойын адамзат әрекетінің жан-жақты қамтылған әдісі, адамзат тіршілігінің әмбебап категориясы», «Ойын өмір сүру тәсілі емес, бірақ адам әрекетінің құрамды негізі» және «Ақылды адам дегеніміз ең әуелі ойнайтын адам» деген екен.[1] 
Жалпы қорытындылай келе, мектеп оқушыларына биология сабағында ойын – тиімді тәсіл екендігіне көз жеткіздік. Ойын – оқушылардың пәнге деген қызығушылығын, ынтасын арттыруға әсері мол болады деген сенімдемім. 
2.3 Іскерлік ойындар 
«Қарлы кесек» іскерлік ойыны 
Сабақтың тақырыбы: «Жүрек қантамырлары жүйесінің аурулары және олардың алдын алу» 
Сабақтың мақсаты: білімділік: жүрек қантамыр жүйесі ауруларымен таныстыру. Зиянды заттардың жүрек қантамыр жүйесіне әсері туралы білімдерін кеңейту. 
Дамытушылық : Оқушылардың қан кету түрлері жүрек қантамырларын ажырата білу, олардың алдын алу, көмек көрсету икемділіктерін дамыту. Ақпараттық оқыту құралдарымен жұмыс жасау қабілеттерін кеңейту. 
Тәрбиелік: Салауатты өмір-салтына жағымды көзқарас пен оған ұмтылу, өз денсаулығымен бірге өзгелердің денсаулығына деген жауапкершілікке тәрбиелеу. 
Сабақтың көрнекілігі: интерактивті тақта, компьютер, жгут, дәке, мақта, йод, бұрайтын таяқша, таңғыш 
Пәнаралық байланыс: информатика, әдебиет, математика 
Сабақтың типі : зертханалық сабақ. 
Сабақтың түрі: Топпен жұмыс. Жүрек институтына саяхат. Рольдік ойын. 
Сабақтың барысы: 
1. Ұйымдастыру. 
Рефлексия. 
Сәлеметсіздер ме, балалар! Мен сіздерге мынадай көңіл-күймен келдім. (күнді көрсету) 
Ал сіздердің көңіл-күйлеріңіз қандай? 
Оқушыларға карточкалар (күн, бұлт, бұлт арасындағы күн) таратылған. Әр оқушы өзінің көңіл-күйін білдіретін карточканы көтереді. 
Өткен сабақты қайталау (теориялық бөлім) 
Сабақтың тақырыбы: «Жүрек қантамырлары жүйесінің аурулары және олардың  алдын алу» 
Балалар бүгінгі сабағымыздың тақырыбы бәріңізге мәлім. Ал жүрек қантамыр жүйесінде ең бастысы – жүрек. Олай болса ақын ағамыз Мұқағали Мақатаевтың «Жүрек арызы» өлеңін тыңдайық.

Оу, ием менің, 
Өзіңнен бұрын жаралғам 
Алдымен менмін 
Сонан соң – сенсің жаралған 
Басың мен миың, ақылың, есің, қимылың 
Аяқ пен қолың – 
Барлығы менен нәр алған.

Келеді сенің кей-кейде  мені мұз еткің 
Бәріне көндім 
Қателігіңді түзеттім. 
Төсек тартқызып, төнгенде қатер басыңа 
Айнымай соқтым, аялап сені күзеттім

Жалындым саған жақыны бол деп баршаның 
Жан ием, сенің жақсылығыңды аңсадым 
Өткіздім сені қаншама қауіп-қатерден 
Ал, енді маған демалыс берші шаршадым.

Қақың жоқ сенің фдем алуға  да, осқпауға 
Қарсы барамыз оттарға, әрі оқтарға 
Қақым жоқ менің демалыс саған беруге 
Қақың жоқ сенің қалдырып мені тоқтауға!

Жүрек – қантамырлары жүйесінің аурулары. 
• Гипертония-қан қысымының үнемі немесе жиі көтерілуі 
• Жүрек инфаркті – жүрек бұлшықетінің жансыздану аймақтарының әсерінен болатын жүрек жұмысының бұзылуы 
• Атеросклероз – қанды өткізу қуыстарының тарылуы мен қызметінің бұылуынан болатын артериялық қан тамырларының созылмалы ауруы. 
• Жүрек ақаулығы –жүрек қызметін бұзатын жүрек пен одан шығатын қан тамырларының құрылысындағы ақуалықтар

Практикалық бөлім 
Жүрек институтына саяхат. Рольдік ойын. 
Шарты: Әр рольдегі оқушылар өзі дайындап келген жұмысын қорғайды. 
1. Фельдшер – жүрек ауырғанда көрсетілетін алғашқы жәрдем туралы айтады. 
2. Физиолог – жүректе өтетін қанның физиологиялық процестері туралы айтады. 
3. Кардиолог-жүрек – қантамырлары туралы 
4. Дәрігер – жүрек-қантамырлары тамырларының ауру түрлерін айтады

Бекіту. 
«Бағдаршам» атты ойынымен жалғастырамын. Ауырып ем іздегенше…. 
• Қызыл түс 
Есептеп шығар 
Адамның жүрегі минутына 60-70 рет жиырылады. Бұл уақытта жүрек өзінен 4 литрден астам қанды айдайды. Жүрек арқылы тәулігіне қанша литр қан өтетінін есептеп шығар. 
• Сары түс 
Темекі шегуге қарсымыз!!! Жарнама тақтасын әзірлеу 
• Жасыл түс 
Жолдастарыңды салауатты өмір – салтына шақыр. 
«Буриме» өлең жолдары. 
……………………………………………… жатпаңдар 
……………………………………………… тастаңдар 
……………………………………………… жадырап 
……………………………………………… бастаңдар. 
Сіздер қозғалыстың қажет екендігіне көз жеткізіңіздер. Енді бәріміз сергіту сәтін ұйымдастырайық. 
Сергіту сәті: 
ШАРТЫ: 
Артериялық қан кету болса – сол қол көтеру. 
Веналық қан кету болса – оң қол көтеру. 
Капиллярлық қан кету болса – денені бұру. 
Ал қызыл қан ағады 
Қою қызыл түсті қан ағады 
Қан шапшып ағады 
Жарақаттанған жердің айналасу қанайды 
Жгут салу қажет емес 
Терінің беткі қабаты жарақаттанса 
Тамырдың лүпілін анықтап, қатты басу керек

Балаларды бағалау. Бүгінгі  сабаққа қатысқан оқушыларды пайдалы  витаминдермен бағалаймын 
«5» – апельсин – тәтті 
«4» – алма – қышқыл 
«3» – лимон – ащы 
Қорытындылау. 
Қорытынды 
Педагогикалық жаңа технологиялардың барлығы жеке тұлғаның өзін-өзі дамытуына, өздігінен шығармашылықпен жұмыс істей білу қабілетін және біліктері мен дағдыларын қалыптастыруға бағытталған алға қойған мақсатқа жетудің тиімділігін, нәтижелілігін қамтамасыз етуді көздейтін, берілген материалды жедел әрі сапапы меңгертуге бағытталған. 
Оқу ойындары (іскерлік ойындар) формасы бойынша ойын, мазмұны бойынша-оқу, ал дидактикалық ойын мектептегі оқуды ұйымдастырудың қалыптасқан түрін тек толықтыру болып табылатынына көз жеткіздім. 
Оқу ойыны-бұл оқуды ойын арқылы ұйымдастыру. Зерттеулер 
көрсеткендей, дәстүрлі ұйымдастырылған оқу процесіне қарағанда,оқушылар ойынға қатыса отырып, неғұлым аз шаршайды, оқу қызметінен көбінесе жағымды эмоциялар алып, қанағаттанады. 
Бүгінгі таңда оқушы біліміне қойылатын талап өте жоғары. Оқушының пәнге деген қызығушылығын арттыру үшін бағдарлама бойынша тиісті білімді беру жеткіліксіз. Оқушының ой-өрісін кеңейтіп, қабілеттерін ерекшелуде, білімдерін нығайтуға биологиялық ойындардың атқарар рөлі өте зор. Өйткені биологияны оқып үйренуге деген қызығушылығы мен танымдық белсенділігін арттыруда, алған білімдерін қолдана білуге, қабілеттерін дамытуға мәні зор екенін көрсетеді. 
Ойын арқылы оқыту технологиясы ойын элементтерін қолдану арқылы оқушылардың белсенділігін артырып, тиімді нәтижеге жетуге көмектеседі. 
Ойын арқылы оқушы негі меңгереді? 
1. Оқушылар нақты қызмет тәжірибесін меңгереді. 
2. Оқушылар тек бақылаушы ғана емес, өздері қатыса отырып қиын мәселелерді өз бетінше шеше білуге үйретеді. 
3. Оқу процесінде алған білімді нақты істе қолдана білуге мүмкіндік береді. 
4. Оқушы әрекетіне негізделген оқу көлемін басқарады. 
5. Уақытты үнемдеуге үйретеді. 
6. Оқушылар үшін психологиялық жағымды. 
7. Ойын барысында шешім қабылдау оқушылардан аса жауапкершілікті талап етеді. 
8. Оқушылар үшін қауіпсіз. 
9. Кейде қарапайым оқу қызметімен салыстырғанда көп уақыт мөлшерін алады. 
10. Ойын материалдары дәстүрлі оқу материалдарымен салыстырғанда күрделірек. 
11. Кейбір ойын түрлерінде қатысушылардың саны шектеулі. 
12. Ойын нәтижесі, өз жетістіктері, әсерлері, алған білімі, дағдысы жөнінде оқушылар ата-аналарымен, өзге балалармен, мұғалімдермен көбірек әңгімелеседі, кітапханада өз бетімен іздене білуге, қажетті материалдарды іріктей білуге үйренеді. 
Сонымен биология сабағындағы ойынның ерекше екендігіне көз жеткізе отырып, мынандай қорытындыға келдім: 
1. Биология сабағындағы ойын технологиясының пайдасы қазіргі кездегі биологияны терең меңгеруге, жаңа тәсілдерді қолдануға мүмкіндік береді. 
2. Қызықты тапсырмалар мен зертханалық жұмыстар түрлері білімді меңгерумен қатар, оқушылардың танымдық, интеллектуалдық, шығармашылық қабілеттерін арттырады. 
3. Оқушылардың ойлау қабілетін күшейтеді, күрделендіреді. Соның әсерінен ойлау жүйесін дамытады. 
4. Оқушылардың алған білімдерін тереңдетеді, сабақтың сапасын жақсартады. 
5. Оқушылардың пәнге деген қызығушылығы, сүйіспеншілігі артады.

Пайдаланылған әдебиеттер

 
1. Педагогикалық ізденіс. /Құраст. И.Н.  Баженова. – Алматы: Рауан, 1990 – 574 б. 
2. Булашбаева А. Жаңа технологиялар әдістері. Биология және салауаттық негізі. 2006. №6, 39-40 б. 
3. Бозбаева Г. Әдіс тәсілдерінің тиімділігі. Биология және салауаттылық негіз. 2006. №5, 48 — 51 б. 
4. Булашбаева А. Жаңа технологиялар әдістері. Биология және салауаттылық негіз. 2006. №6, 39 — 40 б. 
5. Исманбетова М. Модульді оқыту. Биология және салауаттылық негіздер. 2006. №3, 30 – 34 б. 
6. Кеңесбаев С.М. Жоғарғы педагогикалық білім беруге болашақ мұғалімдерді жаңа ақпараттың технолгияны пайдасына білуге даярлаудың педагогикалық негіздері. Автореферат канд. дисс., Түркістан 2006. 
7. Меңжанова А.К. Педагогикалық пәндерді оқыту әдістемесі. 1996ж. 160 б. 
8. Г. Жүнісқызы. Биология оқыту әдістемесі. Биология және салауаттылық негіз. 2003. №4, 9 – 17 б. 
9. Қуанбаев Б. Оқытудың педагогикалық жүйесін технологиялық негізде жетілдірудің дидактикалық негіздері. Автореферат канд. дисс. 2006. 
10. Жылыбаев Ж. О. Педагогические условия формировние здорового образа жини учащеихся иннавационных школ. Автореферат канд. дисс. Астана 2004. 
11. Түркіменбаев Ә.Б. Қоғамдық – гиманитарлық бағыттағы мектептерде жататылыстану пәндерін интерграциялап оқыту процесінің педагогикалық шарттары. Қазақстан мектебі. 2005. №7 9 – 12 б. Берген Д. Игра как средство обучения и развития: справочник по теории и практики: Портамут – штат Нью – Гемшир., Хинеманн паблишерс 1988 (перевод с англ.)