Биология сабақтарында пәнаралық байланысты тиімді қолданудың ғылыми негіздері

Қуат Эльназ., Қуанышова Гульшат., Қалилла Айсауле

Абай атындағы ҚазҰПУ, Жаратылыстану және география факультеті, Биология кафедрасының студенттері

Ғылыми жетекші: б.ғ.к., доцент Бекенова Н.А.

Кіріспе

Қазіргі таңда білім беру жүйесі оқушыларға тек теориялық білім берумен шектелмей, алған білімдерін өмірде қолдана алатын тұлға тәрбиелеуді мақсат етеді. Осы бағытта білім беру мазмұнын жаңарту мен оқыту әдістемесін жетілдіру жұмыстары жүргізілуде. Әсіресе жаратылыстану пәндерін оқытуда пәнаралық байланысты қолданудың маңызы артып келеді.

Биология пәні – табиғатты тұтастай түсіндіретін, тірі ағзалардың құрылымы мен қызметін жан-жақты қарастыратын сала болғандықтан, оны оқыту барысында басқа пәндермен кіріктіріп оқыту оқушылардың дүниетанымын кеңейтіп, ғылыми түсініктерді тереңдетуге мүмкіндік береді. Бұл мақалада биология сабақтарында пәнаралық байланысты тиімді қолданудың ғылыми негіздері, оның артықшылықтары мен сабақ барысындағы маңызы қарастырылады.

Негізгі бөлім

1. Пәнаралық байланыстың мәні мен ғылыми негіздері

Пәнаралық байланыс – білім беру процесінің құрылымдық компоненті ретінде бірнеше пәннің мазмұнын үйлестіре отырып, оқушылардың білімін кешенді түрде қалыптастыруға мүмкіндік береді. Бұл тәсіл оқыту мазмұнын тереңдетіп, пәндік шеңберден шығып, ғылыми құбылыстардың өзара байланысын түсіндіруге сеп болады.

Педагогикалық зерттеулерде пәнаралық байланысты жүзеге асыру – оқушылардың шығармашылық ойлауын дамытуда, білімді практикамен ұштастыруда, білімнің жүйелілігі мен интеграциясын қамтамасыз етуде тиімді құрал екені дәлелденген.

2. Биология пәнінде пәнаралық байланысты қолданудың артықшылықтары

Пәнаралық оқыту биология сабақтарының мазмұнын байытып, оқушылардың пәнге деген қызығушылығын арттырады. Оның басты артықшылықтары:

- Ғылыми дүниетанымды қалыптастыру;
- Сыни және логикалық ойлау дағдыларын дамыту;
- Білімнің өмірмен байланысын күшейту;
- Оқушының белсенділігін арттыру.

3. Биология мен өзге пәндер арасындағы байланыс

3.1 Химиямен байланыс

Биология мен химия – тірі табиғатты зерттеуде өзара ажырағысыз екі ғылым. Жасуша құрылымы, фотосинтез, тыныс алу, ферменттер мен биохимиялық процестерді түсіндіру үшін химиялық білім қажет.

3.2 Географиямен байланыс

Экологиялық тақырыптарда (биосфера, экожүйелер, климаттық факторлар) география пәнімен байланыс орнатылады. Табиғи зоналар мен климаттық жағдайларды зерттеу биологиядағы түрлердің бейімделу ерекшеліктерін түсіндіруге мүмкіндік береді.

3.3 Математика және физикамен байланыс

Биологиялық зерттеулерде сандық деректерді өңдеу, диаграмма мен график жасау жиі қолданылады. Қан қысымын, жүрек соғу жиілігін өлшеп, нәтиже бойынша статистикалық қорытынды жасау – пәнаралық ықпалдастықтың нәтижесі.

3.4 Информатикамен кіріктіру

Заманауи сабақтарда цифрлық технологиялардың көмегімен виртуалды зертханалар мен симуляциялар жасау мүмкіндігі пайда болды. Информатика пәнінде үйренген бағдарламалар мен құрылғыларды пайдалану арқылы оқушылар биология сабағында модель құрып, нәтижені өңдеуге машықтанады.

4. Сабақ барысында пәнаралық байланысты жүзеге асыру жолдары

Мұғалім сабақ құрылымында пәнаралық байланысты жүйелі түрде қолдану үшін келесі жолдарды қолдана алады:
- Сабақтың тақырыбына сәйкес өзге пәндермен ортақ ұғымдарды анықтау;
- Көрнекі құралдар мен практикалық тапсырмалар арқылы пәндердің үйлесімін көрсету;
- Кіріктірілген сабақ немесе жобалық жұмыстар ұйымдастыру;
- Әріптес мұғалімдермен бірлесіп жұмыс жүргізу.

5. Жаңартылған білім мазмұны және пәнаралық байланыстың өзара ықпалдастығы

Қазақстан Республикасының білім беру жүйесінде соңғы жылдары енгізілген жаңартылған мазмұн — оқытудың формасын ғана емес, мазмұнын да қайта қарастырып, білімнің өмірмен байланысын күшейтуге бағытталған. Бұл бағытта пәнаралық байланысты қолдану маңызды орын алады. Өйткені, қазіргі білім берудің мақсаты — жеке пәндік біліммен шектелмей, оқушыны түрлі жағдайларда білімін тиімді пайдалана алатын жан-жақты тұлға ретінде қалыптастыру.

Жаңартылған бағдарламада құндылыққа негізделген оқыту, белсенді оқу әдістері, оқушылардың функционалдық сауаттылығын дамыту, сыни тұрғыдан ойлау қабілетін жетілдіру басты назарда. Ал пәнаралық байланыс осы талаптардың бәрімен табиғи түрде тоғысады. Мысалы, жаратылыстану бағытына қатысты пәндер (биология, химия, география, физика, математика, информатика) оқушылардың қоршаған ортаны ғылыми тұрғыдан түсінуіне ықпал етеді. Олардың арақатынасын сабақ барысында дұрыс ұйымдастыру оқушының логикалық, жүйелі және кешенді ойлауын дамытады.

Сонымен қатар, пәнаралық оқыту PISA, TIMSS сияқты халықаралық зерттеулердің талаптарына да сәйкес келеді. Бұл зерттеулер оқушылардың тек фактілік білімін емес, шынайы өмірде білімді қолдана білуін бағалайды. Яғни, бір ғана пән шеңберіндегі оқыту бұл талаптарды толық қамти алмайды. Мысалы, биологияда экологиялық мәселені зерттегенде оқушы географиядан климат пен жер бедері туралы білімін, химиядан — ластаушы заттардың табиғатын, ал информатикадан — деректерді талдау тәсілдерін қолданады.

Осылайша, жаңартылған білім беру мазмұны пәнаралық байланысты тек ұсыныс ретінде емес, оқу процесінің ажырамас бөлігі ретінде қарастырады. Бұл тәсіл оқушыны тек пәндік білім алушы ғана емес, зерттеуші, талдаушы, шешім қабылдаушы тұлға ретінде қалыптастыруға бағытталған. Сондықтан, биология пәнінде пәнаралық байланысты тиімді қолдану — заман талабына сай білім беру жүйесінің маңызды құрамдас бөлігі саналады.

Қорытынды

Биология сабақтарында пәнаралық байланысты жүзеге асыру – білім мазмұнын жаңартудың, оқушылардың ойлау қабілетін дамытудың және ғылымға қызығушылығын арттырудың тиімді жолы. Мұндай тәсіл оқушылардың теориялық білімін өмірмен байланыстырып, жан-жақты дамуына мүмкіндік береді.

Мұғалім пәнаралық байланысты ұтымды пайдалана білсе, оқыту үдерісі сапалы, мазмұнды және қызықты болмақ. Болашақта бұл әдісті жүйелі қолдану – оқушылардың ғылыми сауаттылығын арттырып, заманауи талаптарға сай тұлға қалыптастырудың алғышарты болып табылады.

Пайдаланылған әдебиеттер

1. Сулейменова, С.К. (2021). Пәнаралық байланыстың теориялық негіздері. Алматы: Қазақ университеті.
2. Рахымжанова, А.М. (2022). Жаратылыстану пәндерін кіріктіре оқытудың әдістемесі. Нұр-Сұлтан: Ұлттық ғылыми-техникалық баспа.
3. Исабаева, Г.Т. (2020). Биология мен география арасындағы пәндік ықпалдастық. Білім берудегі инновациялар журналы, №4, 33–38.
4. Жанбырбаева, Ә.Н. (2023). Информатика пәнін биологиямен кіріктіріп оқытудың жолдары. Цифрлық педагогика, №1, 15–19.
5. Ministry of Education of Kazakhstan (2022). Жаңартылған білім мазмұны бойынша әдістемелік ұсыныстар. Астана: БҒМ баспасы.