С.Қожанов атындағы №9 жалпы білім беретін мектебі» КММ

Цифрлық дәуірдегі психологиялық қауіпсіздік

(Әдістемелік нұсқаулық)

Педагог-психолог: Амалова Инкар Мейзенбаевна

2024-25 оқу жылы

МАЗМҰНЫ

1. Кіріспе

2. Балалардың интернеттегі мінез-құлқын қадағалау

   1. Интернеттегі қауіптер және оларды тану

   2. Балаларға арналған интернет қауіпсіздігі ережелері

   3. Ата-аналар мен мұғалімдерге арналған бақылау құралдары

3. Кибербуллингтің алдын алу және психологиялық көмек көрсету

   1. Кибербуллингтің түрлері және белгілері

   2. Құрбан болған балаларға психологиялық қолдау

   3. Алдын алу шаралары мен мектептегі әрекет ету стратегиялары

4. Медиа сауаттылықты дамыту

   1. Балаларға арналған ақпараттық гигиена

   2. Жалған ақпаратты тану және сыни ойлау дағдылары

   3. Қауіпсіз және тиімді интернетті пайдалану дағдылары

5. Қорытынды

6. Қосымшалар мен пайдалы ресурстар

АҢДАТПА

Бұл әдістемелік нұсқаулық цифрлық технологиялар кең таралған заманда психологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету мәселелеріне арналған. Қазіргі қоғамда интернет пен әлеуметтік желілердің кең қолданылуы адамның эмоционалдық және психологиялық жағдайына айтарлықтай әсер етеді. Сондықтан, бұл еңбекте цифрлық ортада психологиялық тұрақтылықты сақтау, ақпараттық қауіптерден қорғану және кибербуллингтің алдын алу жолдары қарастырылады.

Нұсқаулықта цифрлық дәуірдегі негізгі психологиялық қауіптер, олардың адам санасына ықпалы және оларды жеңу әдістері жан-жақты талданған. Сонымен қатар, ақпараттық гигиена, медиа сауаттылық және сандық детокс әдістері ұсынылады. Бұл материал педагогтерге, психологтарға, ата-аналарға және жалпы интернет пайдаланушыларына пайдалы болады.

Әдістемелік нұсқаулық теориялық білімді практикалық жаттығулармен толықтырып, күнделікті өмірде қолдануға болатын нақты ұсынымдар береді. Ол заманауи технологиялардың игілігін тиімді пайдалана отырып, психологиялық қауіпсіздікті сақтауға бағытталған.

Қазіргі заман – цифрлық технологиялардың қарқынды дамуы мен ақпараттық кеңістіктің шексіз кеңею кезеңі. Бұл процестер адамдардың өмір сүру салтына, қарым-қатынасына және психологиялық жағдайына айтарлықтай әсер етуде. Алайда, цифрлық әлемнің мүмкіндіктерімен қатар, оның көптеген психологиялық қауіптері де бар. Соның ішінде интернет-тәуелділік, кибербуллинг, ақпараттық уыттану, жеке деректердің қорғалмауы және виртуалды ортадағы эмоционалдық күйзеліс мәселелері ерекше назар аударуды қажет етеді.

«Цифрлық дәуірдегі психологиялық қауіпсіздік» әдістемелік нұсқаулығы цифрлық кеңістікте психологиялық саулықты сақтау жолдарына бағытталған. Бұл нұсқаулықта цифрлық ортаның психикаға әсер ету ерекшеліктері, интернетті қауіпсіз пайдалану дағдылары және ақпараттық стрессті басқару әдістері жан-жақты қарастырылады.

КІРІСПЕ

Қазіргі қоғам цифрлық технологиялардың қарқынды дамуы нәтижесінде түбегейлі өзгерістерге ұшырады. Интернет, әлеуметтік желілер, мобильді қосымшалар және жасанды интеллект секілді жаңашылдықтар адам өмірінің ажырамас бөлігіне айналды. Бұл өзгерістер қарым-қатынас, білім алу, жұмыс істеу және жеке өмір салаларында көптеген мүмкіндіктерге жол ашқанымен, сонымен қатар жаңа қауіптерді де тудырды.

Цифрлық ортада психологиялық қауіпсіздік мәселесі бүгінгі таңда аса өзекті. Кибербуллинг, интернет-тәуелділік, ақпараттық уыттану, жеке деректердің қорғалмауы және онлайн-коммуникациядағы эмоционалдық жүктеме – бұл цифрлық дәуірде жиі кездесетін психологиялық қатерлер. Адамдардың психикалық денсаулығы мен эмоционалдық тұрақтылығына әсер ететін осы факторларды ескере отырып, цифрлық қауіпсіздік мәдениетін қалыптастыру маңызды міндетке айналуда.

Бұл әдістемелік нұсқаулық цифрлық дәуірде психологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз етуге арналған. Ол ақпараттық қауіптерді анықтау, интернет-тәуелділіктің алдын алу, сандық детокс әдістерін қолдану және онлайн-коммуникациядағы өзін-өзі қорғау стратегияларын дамыту мәселелерін қамтиды.

Нұсқаулық білім беру саласының мамандарына, психологтарға, ата-аналарға және интернет пайдаланушыларына арналған. Ол цифрлық кеңістіктегі қауіптерден қорғану және саналы медиақолдану мәдениетін қалыптастыру мақсатында практикалық ұсынымдар мен әдістер ұсынады.

Бұл еңбектің мақсаты – оқырмандарға цифрлық ортадағы психологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз етуге көмектесу және олардың ақпараттық кеңістікте өзін жайлы әрі қауіпсіз сезінуіне ықпал ету.

Мақсаты – балалар мен жасөспірімдер арасында кибербуллингтің алдын алу, медиа сауаттылықты арттыру және интернетті қауіпсіз әрі тиімді пайдалану дағдыларын дамыту. Бұл мақсатқа жету үшін оқушыларды интернет қауіпсіздігі мен ақпараттық гигиена бойынша біліммен қамтамасыз ету, олардың сыни ойлау дағдыларын нығайту және әлеуметтік желілерде дұрыс әрекет ету жолдарын үйрету қажет.

Міндеті:

Кибербуллингтің алдын алу шараларын жасау: Балаларды кибербуллингтің түрлі түрлері мен белгілерін танып, онымен күресу әдістерін үйрету.

Медиа сауаттылықты арттыру: Балалар мен жасөспірімдерге ақпаратты дұрыс талдау, сыни тұрғыдан ойлау дағдыларын дамыту.

Ақпараттық гигиенаны насихаттау: Балаларға интернетте жеке мәліметтерді қорғау, интернетті қауіпсіз пайдалану жолдарын түсіндіру.

Жалған ақпаратты тану дағдыларын дамыту: Интернеттегі жалған ақпаратты анықтап, оны дұрыс таңдау дағдыларын үйрету.

Психологиялық қолдау көрсету: Кибербуллинг құрбандарына психологиялық көмек көрсету және олардың жағдайын оңалтуға көмектесу.

Өзектілігі:

Ақпараттық технологиялардың дамуымен бірге интернет кеңістігі балалар мен жасөспірімдер үшін негізгі коммуникация алаңына айналды. Бұл жағдай көптеген қауіп-қатерлерді тудырады, соның ішінде кибербуллинг, жеке деректердің ұрлануы, жалған ақпараттың таралуы және интернетте психологиялық қысым көрсету мәселелері. Бұл мәселе еліміздің барлық деңгейінде өзекті болып отыр, өйткені интернеттегі қауіптер балалардың психологиялық және әлеуметтік денсаулығына теріс әсер етуі мүмкін. Осы себепті, балалардың медиасауаттылығын арттыру және интернет қауіпсіздігін қамтамасыз ету бүгінгі күннің басты міндетіне айналуда.

Жаңашылдығы:

Бұл жобаның жаңашылдығы оның кешенді түрде балалардың медиа сауаттылығын, интернет қауіпсіздігін және кибербуллингке қарсы күресті қамтуында. Мектептерде дәстүрлі білім беру бағдарламаларында әлі де ақпараттық қауіпсіздік пен интернет сауаттылығы арнайы пән ретінде толық дамымаған. Сонымен қатар, баланың психологиялық жағдайына әсер ететін кибербуллингпен күресу мәселесіне көбірек көңіл бөлінуі қажет. Бұл жобаның жаңалығы оның балаларды қорғайтын ғана емес, сонымен қатар оларды интернет мәдениетіне тәрбиелейтін кешенді шаралар ұсынуында.

Қолжетімділігі:

Жобаның қолжетімділігі әр түрлі топтарға бағытталған. Бұл бағдарламалар мектеп оқушылары, мұғалімдер мен ата-аналарға арналған онлайн және офлайн ресурстар арқылы жүзеге асырылуы мүмкін. Интернет арқылы қолжетімді ақпараттық құралдар, тренингтер мен вебинарлар арқылы балалар мен ата-аналарға қажетті ақпарат жеткізіледі. Сондай-ақ, оқу-әдістемелік материалдар мен психологиялық қолдау қызметтері арнайы платформа арқылы барлық тұрғындарға қолжетімді болады. Бұл шаралар Қазақстанның барлық аймақтарына таралуы үшін қолайлы.

6. Күтілетін нәтиже:

• Балалардың ақпараттық сауаттылығы артады: Балалар интернеттегі ақпаратты сыни тұрғыдан қабылдауға, жалған ақпаратты тануға, қауіпсіздік шараларын қолдануға үйренеді.

• Кибербуллингке қарсы белсенді әрекет жасау: Оқушылар мен мұғалімдер кибербуллингтің алдын алу және оның салдарларымен күресу жолдарын жақсы түсінеді.

• Психологиялық қолдау жүйесі нығаяды: Кибербуллинг құрбандарының психологиялық жағдайы жақсарады, олар өздеріне сенім артып, интернетке қатысты қауіптерден қорғануға дайын болады.

• Интернетті қауіпсіз және тиімді пайдалану дағдылары қалыптасады: Балалар интернетте жеке ақпараттарын қорғай отырып, тиімді әрі қауіпсіз түрде жұмыс істеуге дағдыланады.

• Ата-аналардың ақпараттық сауаттылығы артатыны күтілуде: Ата-аналар балаларының интернетті дұрыс пайдалануын бақылауға және оларға қажетті көмек көрсетуге дайын болады.

Жалпы, бұл бағдарлама балалардың қауіпсіздігі мен психологиялық жағдайын қорғауға және олардың интернет мәдениетін дамытуға бағытталған нақты әрі тиімді шаралар ұсынады.

Цифрлық дәуірде интернет балалар мен жасөспірімдер үшін үлкен мүмкіндіктер мен артықшылықтар ұсынып қана қоймай, сонымен қатар түрлі қауіптер мен қауіптерді туғызады. Кибербуллинг, жалған ақпараттың таралуы және интернеттегі қауіпсіздік мәселелері қазіргі уақытта өте өзекті болып табылады. Осыған орай, балаларды ақпараттық сауаттылыққа тәрбиелеу, олардың интернетте қауіпсіздік шараларын сақтауын қамтамасыз ету және кибербуллингтің алдын алу мақсатында кешенді жұмыстар жүргізу қажет.

Бұл жұмыстың негізгі мақсаты – балалар мен жасөспірімдерге интернет қауіпсіздігін, медиа сауаттылықты және сыни ойлау дағдыларын үйрету, сондай-ақ оларды кибербуллинг пен интернеттегі теріс ақпараттан қорғауға арналған тиімді құралдар мен әдістерді ұсыну. Сонымен қатар, жалған ақпаратты тану және балаларға психологиялық қолдау көрсету маңызды міндеттер болып табылады. Бұл бағытта мектептер, ата-аналар және қоғам болып бірлесіп әрекет ету керек.

Балаларға интернеттегі қауіптер туралы түсінік беру, оларды ақпаратты дұрыс таңдай білуге үйрету, сондай-ақ психологиялық көмек көрсету – бұл заманауи білім беру жүйесінің маңызды компоненті. Сонымен бірге, бұл бастама балалардың интернетте дұрыс және қауіпсіз әрекет ету дағдыларын дамытуға, олардың психологиялық әл-ауқатын сақтауға және жалпы қоғамның цифрлық сауаттылығын арттыруға өз үлесін қосады.

2. Балалардың интернеттегі мінез-құлқын қадағалау

Қазіргі цифрлық дәуірде балалар интернетті ерте жастан бастап қолдана бастайды. Олар ақпарат іздейді, ойындар ойнайды, әлеуметтік желілерде қарым-қатынас жасайды және түрлі мультимедиялық контентпен танысады. Алайда, интернеттің пайдалы тұстарымен қатар, ол белгілі бір қауіптерді де алып келеді. Сондықтан ата-аналар мен мұғалімдер балалардың интернеттегі мінез-құлқын қадағалап, оларға онлайн кеңістіктегі қауіпсіздікті үйретуі қажет.

2.1. Интернеттегі қауіптер және оларды тану

Интернет – бұл біздің өмірімізге түрлі мүмкіндіктер әкелген ғаламтор алаңы. Бірақ интернеттің оң әсерімен қатар, оның балалар мен жасөспірімдерге тигізетін психологиялық және әлеуметтік қауіптері де бар. Бұл қауіптер балалардың жеке қауіпсіздігіне, психикалық денсаулығына, мінез-құлқына және оқу процестеріне айтарлықтай ықпал етуі мүмкін.

Интернет – заманауи өмірдің ажырамас бөлігі. Ол білім алуға, қарым-қатынас орнатуға, ойын-сауыққа және шығармашылықпен айналысуға үлкен мүмкіндік береді. Алайда, интернеттің кең таралуымен бірге оның қауіпті жақтары да арта түсті. Балалар мен жасөспірімдер, әсіресе, онлайн қауіптерге осал келеді, себебі олар интернеттегі қауіпсіздік ережелерін толық меңгермеген болуы мүмкін.

Балаларды интернеттің қауіптерінен қорғау үшін ата-аналар мен мұғалімдер онлайн кеңістіктегі басты қатерлерді білуі және оларды тану жолдарын үйретуі қажет.

1. Кибербуллинг (онлайн қорқыту)

Кибербуллинг – бұл балалар мен жасөспірімдер арасында әлеуметтік желілерде, чаттарда, форумдарда немесе ойындарда қорлау, ұрып-соғу немесе қысым көрсету. Интернет арқылы қоқан-лоққы көрсету балаларға психологиялық зиян келтіріп, олардың өзін-өзі бағалау деңгейін төмендетеді.

Кибербуллинг – бұл интернеттегі адамдарға қысым көрсету, қорлау немесе қорқыту әрекеттері. Ол әлеуметтік желілерде, ойын платформаларында, чаттарда және басқа онлайн алаңдарда көрініс табуы мүмкін.

Кибербуллингтің түрлері:

Қорқыту және мазалау – жағымсыз немесе қорлайтын хабарламалар жіберу.

Жала жабу – жалған ақпарат тарату немесе адамның беделіне нұқсан келтіру.

Көпшілік алдында мазақ ету – адамның рұқсатынсыз оның жеке суреттерін немесе хаттарын жариялау.

Аутинг (outing) – адамның құпия ақпаратын әшкерелеу немесе тарату.

Кибербуллингтің белгілері:

• Бала көңіл-күйінің күрт өзгеруі, уайымшыл болуы.

• Телефон немесе компьютерден аулақ болуға тырысу.

• Интернетке кіруден немесе әлеуметтік желілерде белсенділіктен бас тарту.

Кибербуллингтен қалай қорғануға болады?

✅ Бейтаныс адамдардан келген хабарламаларға жауап бермеу.

✅ Әлеуметтік желілерде құпиялылық баптауларын орнату.

✅ Кибербуллингке ұшыраған жағдайда ересектерге хабарлау.

Кибербуллингтің белгілері:

• Баланың әлеуметтік желілерде немесе басқа онлайн алаңдарда белсенділігінің төмендеуі.

• Бала қобалжып, үйге келгенде немесе гаджеттерін ұстағанда мазасыз болады.

• Баланың эмоциялық жағдайы нашарлап, ашуланшақ немесе тұйықталып кетуі.

• Белгісіз адамдардан алынған қорлайтын хабарламалар немесе жазбалар.

Кибербуллингтің алдын алу үшін ата-аналар мен мұғалімдер балалармен ашық әңгімелесіп, олардың интернетте қандай мазмұнды көріп жүргенін бақылап отыруы керек.

2. Интернет-алаяқтық және фишинг

Фишинг – бұл жеке мәліметтерді (логин, пароль, банк картасы мәліметтері) алдап алу үшін қолданылатын алаяқтық түрі.

Фишингтің негізгі белгілері:

• Жалған сайттарға сілтемелер жіберу.

• Электрондық пошта немесе хабарлама арқылы «жүлде ұттыңыз» деген хабарламалар.

• Банк қызметкері немесе қауіпсіздік жүйесі атынан қоңырау шалу.

Балаларды интернет-алаяқтықтан қорғау жолдары:

✅Бейтаныс сілтемелерге баспау.

✅ Құпия сөздерді ешкіммен бөліспеу

✅ Банктік ақпаратты онлайн платформада жарияламау.

Интернет алаяқтары балаларды да, ересектерді де жеке ақпараттарын ұрлауға немесе ақша алуға тырысады. Балаларға интернетте кез келген бейтаныс сайттарға кірмеу және жеке ақпараттарын сұрайтын хаттар мен хабарламаларға жауап бермеу керек екендігі түсіндірілмеген жағдайда, олар алаяқтардың құрбаны болуы мүмкін.

Фишингтің белгілері:

• Бала немесе жасөспірім бейтаныс көздерден келген күмәнді сілтемелерге басу.

• Белгісіз адамдардан келетін неғұрлым қызықты немесе шұғыл ұсыныстар.

Фишингтің алдын алу үшін ата-аналар балалардың жеке деректерін қорғауды және электрондық пошталарды тексеру дағдыларын дамытуы тиіс.

3. Зиянды контент

Интернетте балалар үшін жас ерекшеліктеріне сай келмейтін көптеген мазмұндар бар. Бұл зорлық-зомбылыққа, жала жабуға, есірткіге немесе жыныстық сипаттағы бейнемазмұнға қатысты ақпараттар болуы мүмкін. Мұндай ақпараттардың балалардың психикасына теріс әсер ететінін ата-аналар мен мұғалімдер түсіндіріп, осы контенттен аулақ болуды үйретуі керек.

Зиянды контенттің белгілері:

• Бала мазасыз болып, қорқыныш сезімін сезінеді.

• Ол қасақана интернетте ересектерге арналған материалдарды іздейді.

• Бала ашықтан-ашық агрессия көрсетуі мүмкін.

Балаларды осындай контенттен қорғау үшін арнайы интернет сүзгілерін қолдану, сондай-ақ, ата-аналармен бірге интернетті қарау маңызды.

4. Интернет-тәуелділік

Балалардың интернетке тәуелділігі, әсіресе ойындарға немесе әлеуметтік желілерге шамадан тыс уақыт бөлуі, олардың оқу үлгеріміне және әлеуметтік өміріне теріс әсер етуі мүмкін. Бұл тәуелділікпен күресу үшін ата-аналар мен мұғалімдер интернетті пайдалану уақытын бақылап, баланың басқа да қызығушылықтары мен хоббиі болғанын қамтамасыз етуі керек.

Интернет-тәуелділіктің белгілері:

• Баланың экран алдында өте көп уақыт өткізуі.

• Интернет немесе гаджеттер болмаса, бала қобалжиды немесе ашуланады.

• Басқа әлеуметтік әрекеттерге қызығушылығы төмендейді.

Интернет-тәуелділіктен сақтану үшін ата-аналар балаларға уақытты тиімді пайдалану, ойындар мен әлеуметтік желілерді шектеу бойынша ережелер енгізуі қажет.

2.2. Балаларға арналған интернет қауіпсіздігі ережелері

Балалардың интернетте қауіпсіздік ережелерін сақтау арқылы, олардың онлайн кеңістікте өзін қорғауы мен жауапкершілігін сезінуіне көмектесуге болады. Қазіргі таңда интернет балалардың күнделікті өмірінің ажырамас бөлігіне айналды. Олар интернет арқылы білім алады, ойнайды, қарым-қатынас жасайды және түрлі контент тұтынады. Дегенмен, интернеттегі қауіп-қатерлерден сақтану үшін балаларға арнайы қауіпсіздік ережелерін үйрету маңызды.

Төменде балалардың интернетте қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін қажетті негізгі ережелер қарастырылған.

1. Жеке ақпаратты құпия сақтау

Балаларға жеке ақпараттарын интернетте жарияламаудың маңыздылығын түсіндіру қажет.

✅ Жеке ақпараттарға мыналар жатады:

• Толық аты-жөні

• Мекенжайы және мектеп атауы

• Телефон нөмірі

• Логиндер мен құпиясөздер

• Банк картасы мәліметтері

Балаларға арналған кеңестер:

✔️ Әлеуметтік желілерде жеке ақпаратты көрсетпеу.

✔️ Бейтаныс адамдарға өзің туралы мәлімет бермеу.

✔️ Күмәнді сайттарға тіркелмеу.

2. Бейтаныс адамдармен байланыспау

Балаларға интернетте кезіккен кез келген бейтаныс адам шынайы емес, алаяқ немесе зиянды пиғылды болуы мүмкін екенін түсіндіру керек. Интернет – адамдарды байланыстыратын алаң болғанымен, оның қауіпсіздікке қатысты көптеген қатері бар. Әсіресе, балалар бейтаныс адамдармен қарым-қатынас жасағанда абай болуы керек. Интернеттегі кез келген адам шынайы емес, жалған аккаунт иесі немесе алаяқ болуы мүмкін. Балаларға интернеттегі бейтаныс адамдармен байланысудың қауіпті екенін түсіндіру – ата-аналар мен мұғалімдердің маңызды міндеті.

Балаларға арналған кеңестер:

✔️ Бейтаныс адамдардан келген хабарламаларға жауап бермеу.

✔️ Әлеуметтік желілерде немесе ойындарда тек таныс адамдармен сөйлесу.

✔️ Егер бейтаныс адам мазалайтын болса, бұл туралы ата-аналарға немесе мұғалімдерге айту.

3. Күдікті сілтемелер мен жарнамаларға кірмеу

Көптеген алаяқтық сайттар балаларды қызықтыру үшін жалған жарнамалар, ойындар немесе сыйлықтар ұсынады.

Балаларға арналған кеңестер:

✔️ Бейтаныс сілтемелерге өтпеу.

✔️ Жалған сыйлықтар немесе ұтыстар туралы хабарламаларға сенбеу.

✔️ Интернетте тек сенімді сайттарды пайдалану.

Интернетте күн сайын мыңдаған сілтемелер мен жарнамалар пайда болады. Олардың кейбіреуі пайдалы болса, енді бір бөлігі алаяқтық мақсатта жасалған. Балаларды интернеттегі қауіпті сілтемелер мен жалған жарнамалардан қорғау үшін оларға сақтық шараларын үйрету өте маңызды.

Күдікті сілтемелер мен жалған жарнамалар дегеніміз не?

✅ Фишингтік сайттар

• Бұл алаяқтық сайттар адамдардың жеке мәліметтерін ұрлау үшін жасалады.

• Көбінесе «Құпиясөзіңізді жаңартыңыз» немесе «Шотыңыз бұғатталды» деген сылтаулармен келеді.

✅ Зиянды бағдарламалар (вирус, троян, шпиондық бағдарлама)

• Кейбір сілтемелерді басқан кезде құрылғыға вирус жүктеліп, жеке мәліметтер ұрлануы мүмкін.

• Вирустар компьютер немесе телефонның жұмысын бұзуы мүмкін.

✅ Алаяқтық жарнамалар

• «Сіз 1 000 000 теңге ұтып алдыңыз!»

• «Телефоныңызда вирус бар, дереу тазалаңыз!»

• Мұндай хабарламалар – алаяқтық тәсілдер.

✅ Күдікті ойындар мен қосымшалар

• Кейбір тегін ойындар немесе қосымшалар ішінде жасырын зиянды бағдарлама болуы мүмкін.

• Олар арқылы жеке деректер ұрлануы немесе құрылғы зақымдануы мүмкін.

Күдікті сілтемелерден қалай сақтануға болады?

1. Бейтаныс адамдар жіберген сілтемелерге өтпеу

✅ Егер сілтемені таныс емес адам жіберсе – оны ашпа.

✅ Егер досыңнан күдікті сілтеме келсе, оған хабарласып, оның рас екенін тексер.

2. Сілтеменің мекенжайын тексеру

✅ Күмәнді сайттар көбіне танымал сайттардың көшірмесін жасайды.

✅ Мысалы:

❌ www.faceboook.com (қате)

✔️ www.facebook.com (дұрыс)

✅ Сілтемелерде қосымша таңбалар немесе қателер болса, оны ашпа.

3. Жалған ұтыстар мен сыйлықтарға сенбеу

✅ «Сіз iPhone ұтып алдыңыз!» деген секілді жарнамалар – жалған.
✅ Мұндай сайттар жеке мәліметтерді ұрлау үшін жасалады.

4. Вирус туралы жалған ескертулерге сенбеу

✅ «Сіздің телефоныңызда вирус бар, дереу тазалаңыз!» деген хабарламалар – жалған.
✅ Мұндай сілтемелерді басу арқылы құрылғыңа вирус жүктеп алуың мүмкін.

5. Ресми көздерді ғана пайдалану

✅ Бағдарламалар мен ойындарды тек Google Play, App Store немесе ресми сайттардан жүктеу.

✅ Белгісіз сайттардан жүктелген қосымшалар зиянды болуы мүмкін.

Егер күдікті сілтемені басып қойсаң, не істеу керек?

Құрылғыңды интернеттен ажырат (Wi-Fi немесе мобильді деректерді өшір).
Антивирус бағдарламасымен құрылғыны тексер.

Егер жеке мәліметтер енгізсең (құпиясөз, банк картасы), оны дереу өзгерту.
Ата-анаңа немесе мұғалімге хабарлау.

Балаларға күдікті сілтемелер мен жарнамалардан сақтануды үйрету өте маңызды.

? Есіңде болсын:

✔️ Белгісіз сілтемелерге өтпе!

✔️ Жалған ұтыстар мен қорқытатын хабарламаларға сенбе!

✔️ Бағдарламаларды тек ресми көздерден жүкте!

✔️ Егер қателесіп басып қойсаң – ата-анаңа немесе мұғалімге айт!

Осы ережелерді сақтау арқылы балалар интернеттегі алаяқтардан және зиянды бағдарламалардан қорғана алады.

4. Кибербуллингке жауап бермеу және ересектерге хабарлау

Кибербуллинг – бұл интернетте басқа адамдарды қорлау, мазалау немесе бопсалау.

Балаларға арналған кеңестер:

✔️ Егер біреу интернетте ренжітсе, оған жауап бермеу.

✔️ Мұндай жағдайды ата-аналарға немесе мұғалімдерге айту.

✔️ Қажет болса, зиянды адамдарды бұғаттау (block) және оларды әлеуметтік желілерде шағымдану (report).

5. Зиянды контенттен аулақ болу

Кейбір интернет-сайттар мен әлеуметтік желілер балалар үшін қауіпті ақпарат таратуы мүмкін.

Балаларға арналған кеңестер:

✔️ Жасына сәйкес келмейтін сайттарға кірмеу.

✔️ YouTube Kids немесе Google SafeSearch сияқты қауіпсіз іздеу жүйелерін пайдалану.

✔️ Егер күмәнді контентті байқаса, ата-аналарға хабарлау.

6. Интернет қолдану уақытын шектеу

Экран алдында тым көп уақыт өткізу денсаулыққа және психологиялық күйге теріс әсер етуі мүмкін.

Балаларға арналған кеңестер:

✔️ Күніне белгілі бір уақыт қана интернет қолдану.

✔️ Ұйқы алдында 1 сағат бұрын гаджеттерді қолданбау.

✔️ Ойындар мен әлеуметтік желілердің орнына кітап оқу, спорт немесе шығармашылықпен айналысу.

7. Құпиясөздерді қауіпсіз сақтау

Құпиясөздер баланың интернеттегі жеке ақпаратының қорғаныс қабаты болып табылады.

Балаларға арналған кеңестер:

✔️ Құпиясөздерді ешкімге, тіпті достарына да айтпау.

✔️ Құпиясөздерді қиын әрі сенімді етіп таңдау (әріптер, сандар және символдар пайдалану).

✔️ Бірдей құпиясөзді бірнеше сайтта қолданбау.

8. Ата-аналармен және мұғалімдермен ашық сөйлесу

Балаларға интернетте қандай да бір күмәнді жағдай туындаса, оны жасырып қалмау керектігін түсіндіру қажет. Интернетте балалар түрлі ақпаратпен, адамдармен және оқиғалармен кездесуі мүмкін. Кейде олар қауіпті немесе күмәнді жағдайларға тап болады, бірақ бұл туралы ата-аналарға немесе мұғалімдерге айтуға қымсынады немесе қорқады. Сондықтан балаларға ересектермен ашық сөйлесудің маңыздылығын түсіндіру қажет.

Балаларға арналған кеңестер:

✔️ Егер біреу мазаласа немесе күмәнді ақпарат жіберсе, ата-аналарға немесе мұғалімдерге айту.

✔️ Интернетте не істеп жүргені туралы ашық сөйлесу.

✔️ Ата-аналармен бірге интернеттегі қауіпсіздік ережелерін талқылау.

Балаларға арналған интернет қауіпсіздігі ережелерін сақтау – олардың онлайн кеңістікте қауіпсіз болуына және интернетті тиімді пайдалануға мүмкіндік береді.

✅ Негізгі ережелер:

• Жеке ақпаратты құпия сақтау.

• Бейтаныс адамдармен байланыспау.

• Кибербуллингтен қорғану және ересектерге хабарлау.

• Күдікті сілтемелер мен зиянды контенттен аулақ болу.

• Интернет қолдану уақытын шектеу.

• Құпиясөздерді қауіпсіз сақтау.

• Ата-аналармен ашық сөйлесу.

Балаларға интернет қауіпсіздігін түсіндіру арқылы олардың саналы және жауапты интернет пайдаланушысы болуына көмектесуге болады.

2.3. Ата-аналар мен мұғалімдерге арналған бақылау құралдары

Ата-аналар мен мұғалімдер балалардың интернеттегі мінез-құлқын бақылап, оларға қауіпсіз және жауапкершілікті пайдалануға көмектесу үшін арнайы құралдар мен әдістерді қолдануы тиіс.

1. Ата-ана бақылауы бағдарламалары

Интернет қолдануды бақылау үшін арнайы бағдарлама мен қосымшаларды пайдалану өте тиімді. Осылайша, ата-аналар балалардың онлайн әрекеттерін бақылап, қажет болған жағдайда шектеулер қоя алады.

• Google Family Link – балалардың құрылғысын бақылау және қолдану уақытын шектеу.

• Qustodio – балалардың интернеттегі әрекеттерін бақылау және есеп беру.

• Net Nanny – интернеттегі зиянды контенттерді бұғаттап, балаларға қауіпсіз орта жасауға мүмкіндік береді.

2. Қауіпсіздік параметрлерін орнату

Әлеуметтік желілерде, іздеу жүйелерінде және басқа да платформаларда қауіпсіздік параметрлерін өзгертіп, балаларға арналған арнайы қорғаныс режимдерін іске қосу қажет.

• YouTube Kids сияқты қосымшалар арқылы балалардың тек жасына сай контентті көруін қамтамасыз ету.

• Google іздеуде «Балаларға арналған режим» функциясын қосу.

3. Цифрлық сауаттылықты дамыту

Балаға тек интернеттің қауіптерін ғана емес, оның мүмкіндіктерін де түсіндіру маңызды. Қалай дұрыс іздеу жасау, ақпаратты тексеру, интернет мәдениеті және жеке қауіпсіздік дағдыларын дамыту – бұл ата-аналар мен мұғалімдерге жүктелетін маңызды міндет.

3. Кибербуллингтің алдын алу және психологиялық көмек көрсету

Кибербуллинг – интернет пен басқа да сандық құралдар арқылы жасалатын қорлау, бопсалау, және басқа да зиянды әрекеттер. Бұл құбылыс әсіресе балалар мен жасөспірімдер арасында жиі кездеседі, сондықтан оның алдын алу мен зардап шеккендерге психологиялық көмек көрсету маңызды.

3.1. Кибербуллингтің түрлері және белгілері

Кибербуллингтің бірнеше түрі бар, олардың әрқайсысы түрлі тәсілдермен жүзеге асырылады.

Жалған ақпарат тарату: Құрбан туралы өтірік немесе бұрмаланған мәліметтерді әлеуметтік желілерде немесе чаттарда жариялау.

Қорлау және кемсіту: Құрбанды түрлі derogatory (қорлайтын) сөздермен немесе суреттермен мазақ ету. Бұл жағдайлар жиі әлеуметтік медиа платформаларында кездеседі.

Кибер-бопсалау: Құрбанды қорқыту немесе айыптау арқылы оларды ұятқа қалдыру, ақшалай немесе басқа да материалдық талаптар қою.

Ақпараттық қауіп: Құрбанның жеке ақпараттарын ұрлау, жеке хаттарын немесе суреттерін тарату арқылы оған зиян келтіру.

Желідегі қысым көрсету: Құрбанды басқа адамдарға қарсы қою немесе оны қоғамдық аренада қорлау мақсатында топтық қысым көрсету.

Кибербуллингтің белгілері:

• Баланың интернетті қолдануының өзгеруі, мысалы, көп уақытын онлайн өткізу немесе керісінше, интернеттен бас тартуы.

• Баланың психологиялық жағдайы нашарлауы: көңіл-күйдің құбылуы, күйзеліс, қорқыныш, ашуланшақтық.

• Интернетте не болмаса әлеуметтік желілерде ата-анасы немесе мұғалімдері байқамайтын жұмбақ әрекеттер немесе аккаунттарды жабу.

• Баланың білім деңгейінде немесе әлеуметтік байланыстарында қиындықтар туындауы.

3.2. Құрбан болған балаларға психологиялық қолдау

Кибербуллинг құрбанына психологиялық көмек көрсету өте маңызды, өйткені ол баланың өзін-өзі бағалауын, өмірге деген көзқарасын және әлеуметтік қарым-қатынас дағдыларын теріс әсер етуі мүмкін. Психологиялық көмек көрсету бірнеше жолмен жүзеге асырылады:

Эмоционалды қолдау: Баланың сезімдеріне құрметпен қарау, оны тыңдау, оның қиындықтарын түсініп, оған сенім беру.

Қорғау сезімін қалыптастыру: Баланың өз қауіпсіздігін сезінуіне көмек көрсету, оның жеке шекараларын құрметтеу.

Психотерапия және кеңес беру: Кәсіби психолог немесе психотерапевттің көмегіне жүгіну, баланың өз эмоцияларын дұрыс түсіну және басқару дағдыларын дамыту.

Өзіндік бағалауды арттыру: Баланы өз күшіне сендіру, оның жақсы қасиеттерін, жетістіктерін атап өту арқылы өзін-өзі бағалауын көтеру.

Қоғамдық қолдау: Баланы мектептегі немесе басқа да әлеуметтік топтардағы қолдау желілеріне тарту, оған әлеуметтік қолдау көрсету маңызды.

3.3. Алдын алу шаралары мен мектептегі әрекет ету стратегиялары

Кибербуллингтің алдын алу үшін бірнеше негізгі шаралар қабылдануы керек:

Оқушыларды тәрбиелеу: Мектепте кибербуллингтің зияны мен оның салдарлары туралы үнемі түсіндіру жұмыстарын жүргізу. Оқушыларды интернет мәдениеті, этикасы және қауіпсіздік ережелерімен таныстыру.

Ата-аналармен жұмыс: Ата-аналарға интернетте балаларын бақылау және олардың интернетті қалай пайдаланатынын бақылау мүмкіндіктері туралы ақпарат беру.

Жеке ақпаратты қорғау: Балаларға жеке мәліметтерді онлайн ортада ашпау, өздерінің қауіпсіздігін сақтаудың маңыздылығын түсіндіру.

Мектепішілік ережелер мен саясат: Кибербуллингке қарсы арнайы ережелерді қабылдап, оның салдарын түсіндіру. Мектепте кибербуллингке қарсы арнайы топтар немесе жауапты қызметкерлер болуы тиіс.

Жыл сайынғы тренингтер мен семинарлар: Мектепте оқушылар мен мұғалімдер үшін кибербуллингке қарсы тренингтер мен семинарлар өткізу.

Жедел әрекет ету жүйесі: Егер кибербуллинг жағдайы анықталса, оны жедел түрде анықтап, тиісті шаралар қолдану. Құрбанды қорғау үшін, мектеп әкімшілігі мен құқық қорғау органдарының арасында тығыз байланыс болуы қажет.

Кибербуллингтің алдын алу мен оған қарсы күресу үшін барлық тараптардың ынтымақтастығы қажет: мектептер, ата-аналар, қоғам және тиісті органдар.

4. Медиа сауаттылықты дамыту

Медиа сауаттылық, әсіресе қазіргі цифрлық дәуірде, қоғамның әрбір мүшесінің, әсіресе балалар мен жасөспірімдердің өмірінде маңызды рөл атқарады. Медиа сауаттылық адамдарды түрлі ақпаратты дұрыс қабылдауға, өңдеуге және оны пайдалану дағдыларын дамытуға көмектеседі. Сонымен қатар, медиа сауаттылықты арттыру арқылы интернеттің қауіптерінен қорғау, зиянды ақпараттан аулақ болу және ақпараттық манипуляцияға қарсы тұру мүмкіндіктері кеңейеді.

4.1. Балаларға арналған ақпараттық гигиена

Ақпараттық гигиена дегеніміз – балалар мен жасөспірімдерге ақпаратты дұрыс таңдау, сүзгіден өткізу және оған сыни тұрғыда қарау дағдыларын үйрету процесі. Бұл балаларға интернеттің зиянды және пайдалы мазмұнын ажыратуға көмектеседі. Ақпараттық гигиенаны дамыту келесі аспектілерді қамтиды:

Дұрыс ақпаратты таңдау: Балаларды тек сенімді ақпарат көздеріне жүгінуге үйрету. Әртүрлі ақпарат көздерінің шынайылығын тексеріп, тексерілген ақпаратты қабылдауды үйрету өте маңызды.

Ақпараттық қауіпсіздік: Балаларға интернетте жеке мәліметтерді сақтаудың, ұрлаудың және бопсалаудың алдын алудың маңыздылығын түсіндіру.

Ақпараттың сапасын бағалау: Балаларды тек қарапайым емес, ақпараттың шынайылығы мен дәлдігіне назар аударуға үйрету. Интернетте ақпаратты тексерудің және түрлі көздерден салыстырудың қажеттілігі туралы түсінік беру.

Адамгершілік және этикалық құндылықтар: Балаларға интернетте әртүрлі пікірлер мен ақпараттарға құрметпен қарау, бір-бірін қорламау, зиянды мазмұнды таратпау принциптерін үйрету.

Ақпараттық гигиенаның негізгі принциптері:

1. Ақпаратты таңдау мен оны қолданудың жауапкершілігі: Балаларға интернетте әрекет ету жауапкершілігін сезіндіру.

2. Ақпараттың сапасын тексеру: Ақпаратты тексеру және қателіктерді анықтау дағдыларын дамыту.

3. Өз қауіпсіздігіңді қорғау: Интернетте жеке мәліметтерді қорғау, қауіпсіздік шараларын қолдану.

4.2. Жалған ақпаратты тану және сыни ойлау дағдылары

Жалған ақпараттың таралуы қазіргі уақытта өте кең тараған мәселе болып отыр. Әлеуметтік желілер, блогтар, жаңалықтар сайттары арқылы жалған ақпараттар жиі таралады. Осыған орай, балалар мен жасөспірімдерге жалған ақпаратты тану және сыни ойлау дағдыларын дамыту қажет.

Сыни ойлау дағдылары: Балаларға тек бір көзден алынған ақпаратпен шектеліп қалмау керектігін үйрету. Оларды әрқашан ақпаратты бірнеше көздерден тексеруге, логикалық тұрғыдан ойлауға үйрету маңызды. Ақпараттың қайдан келгенін, кім жазғанын және не үшін жазылғанын сұрау дағдыларын дамыту керек.

Ақпараттың дәлдігін тексеру: Балаларды интернеттегі дереккөздердің шынайылығын тексеруге үйрету. Мысалы, ақпаратты тек ресми және сенімді көздерден алу, автордың біліктілігін тексеру, белгілі бір жаңалықтың факт екендігін дәлелдей алатын деректерді іздеу.

Мазмұнды сұрыптау: Балаларға тек шынайы ақпаратты қабылдап, оны тарату қажеттілігі туралы түсіндіру. Олар жалған ақпаратты байқап, оны бөліспеудің, басқаларды ескерту арқылы оны тоқтатудың маңыздылығын түсінулері керек.

Жалған ақпаратты тану әдістері:

1. Ақпаратты бірнеше көзден тексеру: Егер жаңалықтың немесе ақпараттың шынайылығы күмән тудыратын болса, оны бірнеше сенімді көздерден тексеру қажет.

2. Дереккөздердің сенімділігін бағалау: Ақпараттың қайдан шыққанын, автордың кім екенін, вебсайттың ресми немесе сенімді екендігін тексеру.

3. Мазмұнды тексеру: Мазмұнның мәні мен ақпараттың мәні тексеріліп, оның логикасына, дұрыс деректерге сәйкес келетініне назар аудару.

4. Фактчек қызметтерін қолдану: Жалған ақпаратты анықтайтын арнайы платформалар мен қызметтерді пайдалану.

4.3. Қауіпсіз және тиімді интернетті пайдалану дағдылары

Интернеттің мүмкіндіктері кең болғанымен, оның қауіптері де көп. Балалар мен жасөспірімдерге интернетті қауіпсіз және тиімді пайдалану дағдыларын үйрету өте маңызды.

Құпиялылық пен қауіпсіздік: Балаларға интернетте өз деректерін қорғау, құпиясөздерді дұрыс сақтау, онлайн алаяқтардан сақтану жөнінде кеңес беру.

Жеке мәліметтерді қорғау: Балаларға жеке ақпараттарын (мысалы, аты-жөні, мекен-жайы, телефон нөмірі) ешқашан танымсыз адамдармен бөліспеу керектігін түсіндіру.

Қауіпсіз байланыс: Интернетте қауіпсіздік пен жеке шекараларды сақтау. Балаларды анонимдік құралдарды (VPN, шифрлау) пайдалану туралы оқыту.

Позитивті контент тұтыну: Балаларға интернетте позитивті контент тұтынуды ұсыну, зиянды немесе агрессивті материалдардан аулақ болуды үйрету.

Қауіпсіз интернет қолдану дағдылары:

1. Құпиялылық параметрлерін баптау: Әлеуметтік желілер мен түрлі онлайн қызметтерде құпиялылық параметрлерін бақылап, жеке ақпаратты тек сенімді адамдармен бөлісу.

2. Алаяқтықтан сақтану: Интернет алаяқтарының әртүрлі әдістерін танып, олардан сақ болуды үйрену.

3. Әлеуметтік желілерді дұрыс пайдалану: Әлеуметтік желілерде әрқашан тек шынайы ақпаратпен бөлісу, басқаларды қорламау немесе ыңғайсыз жағдайларға тап болмау үшін сақ болу.

4. Интернеттегі уақытты басқару: Балаларды интернетте уақытты дұрыс бөлуге үйрету, ұзақ уақыт бойы экранға қараудан аулақ болу.

Медиа сауаттылықты дамыту – балалар мен жасөспірімдерді ақпараттық қоғамның белсенді, жауапты мүшесі етуге бағытталған аса маңызды процесс. Ақпараттық гигиенаны сақтау, жалған ақпаратты тану және интернетті қауіпсіз пайдалану дағдыларын дамыту арқылы олар өзін қорғауға, дұрыс таңдау жасауға және интернетте жауапты әрекет етуге үйренеді.

Қазіргі заманда ақпараттық технологиялардың қарқынды дамуы балалар мен жасөспірімдер үшін жаңа мүмкіндіктермен қатар, түрлі қауіп-қатерлерді де туғызуда. Кибербуллингтің таралуы, интернет арқылы жалған ақпараттың кеңінен тарауы және интернетте жеке деректердің қауіпсіздігі сияқты мәселелер балалардың психологиялық және әлеуметтік дамуына теріс әсер етуі мүмкін. Сондықтан, бұл мәселелерге қарсы кешенді шаралар қажет.

Кибербуллингтің алдын алу, оның зардаптарынан қорғану және оған қарсы әрекет ету үшін мектептерде, отбасыларда және қоғамда тұрақты түрде жұмыс жүргізу қажет. Бұл бағытта балаларға ақпараттық гигиена, сыни ойлау дағдыларын және қауіпсіз интернет пайдалануды үйрету маңызды рөл атқарады. Бұл дағдылар балалардың интернетте өздерін қорғап, дұрыс ақпаратты таңдап, тиімді түрде қолдануына көмектеседі.

5. Қорытынды

Кибербуллинг пен медиасауаттылық мәселелері қазіргі цифрлық дәуірде ерекше маңызды болып табылады. Интернеттің кең таралуымен бірге, балалар мен жасөспірімдер үшін кибербуллингтің қаупі де артуда, бұл олардың психологиялық жағдайына теріс әсер етуі мүмкін. Осыған байланысты, кибербуллингтің алдын алу және оған қарсы шаралар қабылдау, сондай-ақ балалар мен жасөспірімдерді медиа сауаттылыққа тәрбиелеу қажет.

Кибербуллингтің әртүрлі түрлері мен белгілерін тану, зардап шеккен балаларға психологиялық көмек көрсету, әрі оны алдын алу шараларын жүзеге асыру – бұл әрбір мектептің, қоғамның және отбасылардың маңызды міндеті. Ал ақпараттық гигиена мен сыни ойлау дағдыларын дамыту балалардың интернетте дұрыс және жауапты түрде әрекет етуіне ықпал етеді. Осылайша, дұрыс медиа сауаттылық балаларды тек қауіптерден қорғап қана қоймай, олардың тиімді әрі қауіпсіз ақпаратты тұтынуына мүмкіндік береді.

Мектептерде, ата-аналармен бірлесе отырып, балаларға интернетті дұрыс және жауапкершілікпен пайдалану дағдыларын үйрету, олардың психологиялық жағдайына назар аудару және жалған ақпаратты тану мәселелерін түсіндіру маңызды. Қазіргі қоғамдағы ақпараттық қауіптер мен кибербуллингтің алдын алу үшін барлық тараптардың – ата-аналар, мектептер, мемлекеттік органдар мен қауымдастықтардың белсенді жұмыс жасауына қажеттілік бар.

Сонымен қатар, жалған ақпаратты тану және ақпараттық сауаттылық дағдыларын дамыту арқылы балалар мен жасөспірімдер ақпаратты дұрыс талдап, шынайы және сенімді ақпараттарды тұтынуға үйренеді. Әрбір адам өзінің интернетте қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін ақпаратты тексеру, жеке мәліметтерді қорғау және интернетте жауапты әрекет ету қажеттілігін түсінуі керек.

Қорытындылай келе, кибербуллинг пен медиа сауаттылық мәселелерін шешу үшін қоғам болып күш біріктіріп, балалардың саналы және қауіпсіз интернет мәдениетін қалыптастыруға атсалысуы қажет. Мектептер, ата-аналар, үкімет және басқа да қоғам мүшелері балаларды дұрыс ақпаратпен қамтамасыз ету, оларды қорғау және интернетте қауіпсіз жұмыс істеу дағдыларын дамытуда белсенді рөл атқаруы тиіс.

6. Қосымшалар мен пайдалы ресурстар

Қосымшалар:

1. Психологиялық көмек көрсету құралдары:

• Балалар мен жасөспірімдерге арналған онлайн психологтардың қызметтері.

• Кибербуллинг құрбандарына арналған қолдау желілері.

• Мектептерде психологтың кеңестерін алу үшін арнайы бағдарламалар.

2. Интернет қауіпсіздігі құралдары:

• Антивирустық бағдарламалар – интернетте қауіпсіздік деңгейін арттыру үшін.

• VPN (Virtual Private Network) – балалардың интернетте жеке мәліметтерін қорғау үшін.

• Құпия сөздер менеджері – онлайн қауіпсіздік үшін сенімді парольдерді сақтау.

3. Ақпараттық гигиена мен медиа сауаттылыққа арналған ресурстар:

• FactCheck.org және Snopes.com сияқты сайттар – жалған ақпаратты тексеру үшін.

• Media Literacy Project – медиасауаттылықты арттыру бойынша оқу бағдарламалары мен тренингтер.

• Common Sense Media – балаларға арналған қауіпсіз және білім беру мазмұны бар ресурстар.

Пайдалы ресурстар:

1. Қазақстан Республикасының интернет қауіпсіздігі бойынша мемлекеттік бағдарламалары:

• Мемлекеттік қызметтер порталдары мен Қауіпсіз интернет жобалары – интернет қауіпсіздігін арттыру үшін ақпараттық материалдар мен ресми көмек алу.

2. Онлайн қауіпсіздік пен интернеттегі дұрыс мінез-құлық туралы вебинарлар мен тренингтер:

• Әртүрлі ұйымдар мен мектептер тарапынан ұсынылатын онлайн тренингтер мен бейнемазмұн.

3. Медициналық және психологиялық ресурстар:

• Қазақстандық психологтар мен психотерапевттер ассоциациясы – балалар мен жасөспірімдерге психологиялық қолдау көрсету үшін кеңес алу.

• Кибербуллингке қарсы психологиялық көмек көрсету орталықтары.

Бұл ресурстар мен қосымшалар балалар мен жасөспірімдерге медиа сауаттылықты арттыру, кибербуллингтің алдын алу және интернет қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін өте пайдалы болады.