Дарынды бала-дара бала.

«Адам өмірге өзіндік табиғи қасиеттерімен келеді.

Ал баланың бойындағы туа біткен қасиеттерді

дамытатын-оқыту мен тәрбие»

Ж.Аймауытов.

Адам баласының жаратылысы мен қанына сіңген қасиет болады.Қазақ халқында қанына сіңген қасиет деп жататын сөзді жиі естиміз.Атаның қанымен ананың сүтімен келетін осы қасиетті баланы тәрбиелей отырып бойына сіңре білу қажет. Алайда баланың қабілеті мен талантын дамытуға ертерек көңіл бөлінсе, соғұрлым оны толық ашуға мүмкіндік туатыны шындық. Баланың бойындағы ерекше қасиетттерді оның жақын туған бауыр- туыстары жақсы бағаламаса, оның «өзгелер сияқты» бала болып қалуы мүмкін деген екен америкалық ғұламалар.Осыған орай кішкентайынан баланың бойына біткен талантын одан әрі дамытып отыру әрбір ата-ананың парызы.Қазіргі ХХІ ғасырдың жаңашыл ұстаздары бала бойындағы дарындылықты тауып, дайындап, бәсекелерге қабілетті ,елге елеулі үлес қоса білетін дарынды азамат болуына үлкен жұмыс жасап келеді.

Дарындылық терминінің көп мағыналығы адамның қабілеттері саласындағы көп аспектілігі болып саналады.Жалпы дарындылық қабілеттің сипаттамасы: дифференциионалды- психологилық және әлеуметтік- психологиялық психофизиологиялық талап етіліді.

Дарынды балалардың өз қатарластарынан ақыл- ойларының дамуы ерекше озатын немесе аса бір ерекше қабілеттерін көрсететін саласы болады.Барлық бала қабілетті немесе өзінің жеке дара қасиеттері болады деген тұжырым педогогтар мен педиаторлардың маңызды мәселесіне айналады. Дарынды деп -қатарларынан оқ бойы озып отырған балалар айтылады.Психологилық көзқарас бойынша дарындылық екі мағына береді- жалпы рухани зейінділік пен нақты бойға біткен дарындылық болып.Жалпы зейінінділікті оқымысты ғалымдар- жалпылау икемділігі , әр түрлі тақырыпта әңгімелесу,кездескен мәселені шешу және өздерінің тәжірбиесінде үйрену деп атап отыр.

Қазақстан Республикасының Білім туралы заңында да әр баланың қабілетіне қарап интелектуалды дамуын және жеке адамның дарындылығы туралы көрсетілген.Себебі ғылым мен техниканы әлемдік деңгейге дамыту шығармашылықпен жұмыс жасайтын білімді мамандар қажет.Ондай балалар осы зейінді,дарындылардың ішінен шығады.Дарынды балаларды іздеп тауып оларды оқытып ,тәрбиелеу бүгінгі таңдағы үлкен мәселелер болып отыр.Сондықтан дарынды балаларға арналған мектептерді ашу керек және осы саланы дамытуға мемлекеттік қолдау қажет болып отыр.Әр баланың жеке қабілетіне қарай интелектуалдық дамуы,жеке баланың дарындылығын дамыту сияқты өзекті мәселе болып саналады.Кейінгі кезде дарынды балаларды іздеп тауып оқытып, тәрбиелеп қоғам үшін бүгінгі күні өте қажет болып тұр.Ондай балалар осы заманға пайда әкелетіні сөзсіз.Дамыған елдердің арасындағы үлкен бәсекелестікке түсе алатын талантты ұрпақтар баршылық. Осы орайда білім мен тәрбиені қатар алып жүретін ізденімпаз ұрпақтарды іздеп тауып жұмыс жасау керек.Дарындылықты оятып ары қарай дамыта білу үлкен істі мойындау.Ашылмаған дарынды, қабілеттің иесі болады.Осы бір ұстанымды қолдап ата-ана мен мұғалім бірлесе отырып жұмыс жасап баланың қабілетін аша білсе ғажап болары хақ.Осындай дарындылардың атқарған істері арқылы Қазақстанымыз да көркейер еді.Дарынды бала басқа балалардан ерекшелігі тек олардың ерте оянған қабілеттері ғана.Олардың басқалардан түр- әлпетімен айырмашылығы жоқ. Ол да бала ғой.Осындай дара балаларды мұғалімдер даралап оқыту бағдарламасы арқылы оқу жоспарымен жұмыс істеп дамытып отыру керек.Ондай бала демократия, дефференционалды вариативті оқыту жұмыстарын қолданып балаға бағытталған оқыту мен тәрбиелеудің жұмыстарын іске асыруда.Ғылыми жаңашылдық:Дарындыларды зеттеушілер осы уақытқа дейін зерттеуде және жақсы көрсеткіш көрсетуде.Осы салада шетел ғалымдары: Пассу, Таненбаум, Гельфорд және тағы басқа зеттеушілер жақсы нәтижеге жетіп жүр.Бірақ дарындылықтың дамуына отбасының әсері әлі толық зерттеліп болмаған. Оны зеттеудің нәтижелері жаңашыл педогогтардың ізденімпаздының арқасында жүзеге аспақ.Жаңа дәуір білімділердің заманы. Жаңа ғасыр талабына сай зерделі, ой -өрісі дамыған азаматтарды қалып -тастыру ұлтымыздың стратегиясы болып отыр. Жаңа Қазақстан- жаhандық даму заманындағы еңсесі биік, шаңырағы тату ұлтымыздың бәсекеге қабілетті жастары қайсар руыхты барша елге атақ- даңқын таныта білген үлкен мемлекет емес пе! Бүгінде мерейі тасыған еліміздің жастарының мақсаттары айқын, жігері үстем.Сол себепті мемлекетіміз әрқашан жастарды қолдап оларға сапалы білім беріп , жан-жақты дамулары үшін барлық жағдайларды жасап келеді.Дарындылықты анықтаудың дайын үлгісі әдіс- тәсілдері жоқ. Дарындылық, жеке қабілеттілікті дамыту, интелектуалдық шығармашылық мәселелеріне педогогтар, психологтар мен әдіскерлердің бір талай еңбектері қарастырылған. Мысалға айтатын болсақ әл-Фараби «Бақытқа жету трактаты» еңбегінде этикалық мәселемен қатар, адамдардың қабілетіне білім беруде әр түрлі әдіс –тәсілдерді қолдануға аса мән берген.Бабамыз Шәкәрім Құдайбердіұлы «Насихат» деген өлеңінде болашағың өнер мен білімде, өнерлі болсаң озасың, білімді адам бар ғаламды билейді, ілім – білім таусылмас қазына деп атайды.Жалпы қабілет әр адамға әртүрлі дариды.Осы бойдағы іс әрекеттің орындалу мүмкіншілігін дарындылық деп атайды.Кейбіреулер «Дарындылық іс- әрекеттің белгілі бір ортада ерекше жетуіне жағдай жасалатын, адам бойындағы қабілеттің дамуының жоғарғы дәрежесі» десе, басқа біреулер «Дарындылық –үш қасиеттің ортадан жоғары ақыл- ой қабілеті шығармашылық жол таба білу және осы мақсатқа құштарлықтың үйлесімділігі» деп көрсетеді американдық педогог Джон Рензулли.

Дарындылық- белгілі бір жұмыс саласында ерекше жетістікке жеткізетін адам қабілетінің дамуының жоғары деңгейі болып саналады.

Бәрімізге белгілі психолог Н.С Лейтестің айтуы бойынша «Дарынды бала-бұл белгілі бір іс әрекетте жетістіктері анық көрінетін болмаса сондай бір істе қабілеті мол бала» Дарындылық барлық қабілеттердің жиынтығы, орындаған қызметтің бірнешеуінен көрнекті жетістікке жеткен, қоғамдық ортаға пайдасын тигізіп көзге түскен жеке тұлға.Сол себепті біз баланың дарындылығы деп бірге өскен қатарластарымен салыстырғанда бірдей жағдайда білім алу деңгейінің аса ерекше байқалатынын шығармашылық қабілетінің жоғары екенін білеміз.В,Крутецуий өзінің математикалық қабілетінің құрылымын зерттеген еңбегінде: «Егер қабілеттіліктер деген ұғымды жеке психикалық қасиеттер деп түсінсек онда дарындылық дегенді адамның ерекше қабілетінің жиынтығының бірлігі деуге болады»,-деп тұжырымдаған.

Дарындылық, талант пен қатар шығармашылық ұғымдары да бар.Талант-Қ

абілеттіліктің ең жоғарғы деңгейі.Осындай дарынды балалар менің тәжірбиемде кездесіп келеді.Қазақ әдебиеті сабағы бойынша «Көркем сөз» оқуда және ғылыми зерттеу жұмыстарында көптеген жұмыстар атқарып жүрген шәкірттерім бар.Қазіргі таңда дарынды оқушыларым менің жолымды таңдап қазақ тілінің мұғалімі болуға талпынып жоғарғы оқуда оқып жатыр.Сайысқа дайындалу үшін алдыңда оқып жүрген оқушылардың қаншалықты талапты екенін аңғарып ,сол оқушының қабілетінің бар екеніне көз жеткізе отырып бойындағы талантын аша білу керек.Жоспар бойынша өткізіліп отыратын сайыстарға лайықты балаларды таңдаймыз.Көркем сөз, монолог, проза оқу үшін ең алдымен баланың деңгейінедегі шығармаларды таңдау қажет.Ары қарай дауыс ырғағы, тыныс алу,дыбыстардың үндесіп шығуына аса мән берген жөн.Әр бір оқыған өлеңнің мінездемесін түсіндіріп отырамын.Бұл жерде тек оқып қана қоймай образға ену,түр-әлпетін келтіру т.б жатады.Әбден пысықталған шығарма ғана жақсы нәтиже көрсете алады.Жетістікке жетіп аудандық, облыстық, республикалық деңгей дейін жеткен жұмыстарым баршылық.Осындай мүмкіндікті Астана қаласында өткен «Балалар әлемі» республикалық сайысқа бес оқушы әртүрлі номинациямен қатысып жүлделі орындарға ие болып қайттық. Алматы қаласында өткен М.Мақатаев атамыздың мерей тойына арнайы шақыртумен барып Өтеген Ернұр жүлдегер атанып келді.Көркем сөздің көрігін қыздырған осындай ұландардың тағы екеуі Қарағанды қаласында өткен «Фариза, Фаризажан, Фариза қыз» атты ақын апамыздың жыр мүшайрасында тағы екі оқушым жеңіске жетіп жүлделі оралдық.

Ал ғылыми зерттеу бойынша дарынды баланы анықтау мүлдем басқаша.

Себебі,зеттеп жатқан жұмыстың тақырыбына сол оқушы қаншалықты лайық? Сондықтан бірінші талапты баланы іздеп тауып ,содан соң ғана тақырып таңдап жұмыс бастаған жөн.Таңдалған тақырыпты сол оқушы өзі ізденуі керек. Мұғалімнің бағыт бағдарымен таңдалған тақырыптардың қыр-сырын меңгеруге көп ізденімпаздық қажет. «Ізденген жетер мұратқа» демекші сол дарынды, талапты оқушының қызығушылығы жоғары болса тақырыпта оңай ашылмақ. Осындай жобаны «Рухани жаңғыру» аясында жүргізілген «Туған жердің тарихи тұлғалары» атты бағдарламасы бойынша «Мекендегі –Маңдай батыр» 1710-1803 жылдары өмір сүрген біздің Меңдіқара мекенінде Жоңғар шапқыншылығынан елді қорғап, елімізді сыртқы жаулардан азат еткен Маңдай батыр бабамызды зерттеп зерделедік.Осы жұмысты:

Есімі -Магнай боп бұрмаланды,

93 жасына кеп дүние салды.

Тұлғаны тарихымдағы ұмытпайық деп,

Ақжүніс-зеттеу жасап қолына алды.

Ауыл мектебінде облыстық , «КИЕ» Маңдай батыр қорының жетекшісі,батырдың ұрпағы Сағындықов Бақытжан атамыз.Тарих ғылымының кандидаты С.С Исмайлов, өлкетанушы Б.Ысқақов,Меңдіқара ауданы әкімінің орынбасары С.Акишов,Зұлқарнай Мұса қажы мешітінің имамы Қошанов Еркебұлан, аудандық мәдениет бөлімінің басшысы Ж.Мұхитдинқызы, деңгейде үлкен семинар өтті. Сондықтан да жасалған жұмыс өз нәтижесіне жету үшін үлкен еңбек еткен жөн. Бала бойына қажетті ақпараттарды жүйелеп, зерделеп өзектілігін тауып қорытындылай білсек жоғрыдан орын аларымыз анық.Баланы жиі-жиі көпшіліктің алдына шығарып сұхбаттастырып, сөздік қорын дамытып отырған жөн.«Еңбек етсең ерінбей, тояды қарның тіленбей»,- деп жақсы айтылған.

Дарынды да талантты ұрпақ жасау қанымыздың тазалығы мен тіліміздің тұғырлылығында. Атадан балаға қанымен келген жақсы қасиетін ашып, дамыта білейік!Ал баланың бойындағы туа біткен қасиеттерді дамытатын-оқыту мен тәрбие.Сондықтанда жаңа Қазақстанның дарынды ұрпағын көбейте берейік.

Пайдаланған әдебиеттер тізімі

1.Дарынды бала-дара бала. Ә.Молдашова

2.Дарынды балалар –ұлт болашағы. «Дарын.Білімді ел»

3.Талаптыға нұр жауар. Ұстаз мәртебесі газеті

4. Ақын Ақылбек Шаяхметтен алынған жазба.

« Жауға қылыш сілтеген Маңдай Байдәулетұлы»