Дүниежүзі тарихы

«Сейфуллин оқулары – 12: Ғылым жолындағы жастар-болашақтың инновациялық әлеуеті » атты
Республикалық ғылыми -теориялық конференция материалдары = Материалы Республиканской
научно-теоретической конференции «Сейфуллинские чтения-12: Молодежь в науке -
инновационный потенциал будущего " . – 2016. – Т.1, ч.3 – Б.178-181

ОРАЛХАН БӨКЕЙДІҢ «ҚАР ҚЫЗЫ » ШЫҒАРМАСЫНДАҒЫ
«УАҚЫТ », «КЕҢІСТІК », «ЖАЛҒЫЗДЫҚ » КОНЦЕПТІЛЕРІ

Мыңжасар Л., Мұратбекова А.М.

Лингвистикада «концепт » терминіне байланысты көптеген пікірлер
мен бірнеше ғылыми бағыттар қалыптасқаны белгілі. Осыған орай
«концепт » терминіне берілген анықтамалар да әртүрлі. Қазіргі кезде
көптеген ғалымдар тарапынан қолдау тауып, ғылыми тәжірибеде
қолданылып жүрген – А.Вежбицкаяның анықтамасы .
Ғалым концептіні адамның әлем туралы тиянақталған мәдени түсініктері
бейнеленген және атаулары бар ғаламның тілдік бейнесі ретінде таниды [1,
85 ].
Біз ғылыми жұмысымызда «концепт » терминін Оралхан Бөкей
шығармаларындағы уақыт, жалғыздық пен кеңістік ұғымдарымен
байланыстыра қарастырдық . Жазушының уақыт пен кеңістікті қабылдауын ,
түсінуін , оны көркемдік кеңістікке айналдырудағы әдіс-тәсілдерін әр
қырынан зерттеуге болады . Тылсым табиғаттың танылмаған жұмбақ
сырлары қаншама десек те, дүниеде мезгіл мен мекен заңдылығына
бағынбайтын ешнәрсе жоқ. Уақыт пен кеңістіктен тыс адам ғана емес, оның
рухани болмысы – өнер де өмір сүре алмаса керек.
Оралхан Бөкейдің шығармаларындағы уақыт, кеңістік пен жалғыздық
концептілерінің алатын орны ерекше. Жазушының өзі «Қар қызы» повесі
жөнінде : «Менің айтайын дегенім тракторшылар өмірі емес, кеңістік пен
жалғыздық мәселесі , адамның кеңістікті түйсінуі , қабылдауы , кеңістіктің
жалғыздыққа жасайтын ықпалы » деген еді.
Профессор Тұрсын Жұртбай : «Жалғыздық – Оралхан Бөкейдің шығар-
маларындағы басты желі, көркем түйсіктің тереңінде ұйлыққан көңіл ауаны,
пендеге тиесілі жазмыштың сыйы деңгейінде шендестірілген көркем
бейнелеу жүйесінің жиынтығы , иірілген ойдың шүйкесі міндетін атқарды ...
Оралханның шығармаларындағы сол жалғыздықты сезіндіретін де және
сол жалғыздықтан құтқаратын да табиғат болатын . «Қар қызындағы », «Құм
мінезіндегі », «Жетім ботадағы » – ән салатын шағылдар , ән айтатын ,
жылайтын құм төбелер , «күрсінетін , өкситін , өзіне шақырып күлетін
толқындар » жалғыздықтан кеудесі сартап болып зарыққан жалғыздың
жүрегін әлдилейді ...» - деп, жалғыздықтың көркем бейнелеу тәсілінің бірі
екенін айтады [2].
Жазушы шығармаларында жыл мезгілдерінің айшықты көрсетілуімен
қатар уақыттың да өлшемі болып суреттеледі . Шығармаларда суреттелетін

оқиғалардың уақыты , мезгілі нақтылы көрініс табады . Таңның қылаң беруі,
күннің шығуы , сәуле шашуы , талма түс, бесін, өліара бітіп айдың жаңалануы ,
айдың толысуы , бәрі де мезгілдік қызмет атқарып тұр. Мысалы : «Айнала
аппақ қар, күн таудың ар жағына сусып түсіп барады . Сай-саланы көлеңке
басып, аспан көбең тартқан . Көп кешікпей келер түннің хабаршысындай бір
суық ызғар соғып, онсыз да жетімсіреген көңілді кеулейді -ай...» [
3,322 б. ]
Суреткер кеңістікті ширықтырып , оған әлдеқандай мән-мағына
сыйғызып , «жандандырғаннан » кейін ғана, оқиғаға , кейіпкерлердің іс-
әрекетіне көшеді. Өмір үшін арпалысқан адамдар тағдырына назар
аудартады . Сөйтіп, кеңістікте жалғыз қалғанда ғана оны рухани пірінің құны
білінеді деген ой тастайды . Алтайдың қатал қысы, қасат қары – Оралханың
кейіпкерді сын талқысынан өткізер күрес алаңы, жазушы идеясын ашып
көрсетуге көмектесетін көркемдік құралы іспеттес: «Қандай бір әдемі көрініс
еді. Қандай ғажап дүние еді... Иә, онда көктем еді ғой... онда көктем
болатын ... көк-жасыл әлем болатын . Онда аппақ қар да, аппақ қардың
ортасында меңдей болып қарайып тұрған трактор , мынау бүйірі бүркілдеп ,
уайым уыстап жатқан екі досы да, алыстан ... тым жарықтан ұлыған аш
қасқырдың үні де... азапты жүріс, азынаған ой да – бәрі-бәрі, бәрі-бәрі жоқ,
тек өзі ғана... тек өзі ғана... тек өзі ғана ма еді.» [3, 338]
Шығармадағы Қоңқай бейнесінен де жалғыздық пен кеңістік нышаны
танылады . Қоңқай бейнесін Оралхан Бөкей шебер бейнелейді . Оның екі тау
арасында жападан -жалғыз тұратыны , аң аулап тіршілігін жасап жүретіні
оның жалғыздығының анық көрінісі : «Шал әлденесін ұмытқандай далаға
шығып кетті. Сол баяғы қалпы – көйлек-дамбалшаң , аяғына ештеңе кимеді.
Осы бір сақалы өңірін жапқан қапсағай шал үшін мынау табиғаттың қысы,
жазы – тіпті төрт мезгілі бірдей секілді ғажап адам еді. Осы жасына
дейін қыңқ етіп ауырмаған , тоңып – жаурау дегенді білмейтін , ормандағы
аң екеш аң секілді ғажап адам еді. Елмен аралас-құраласы жоқ, қоршаудан
қашып шыққан бұғыдай саяқ ғұмыр кешті. Сонау аппақ кеңістікке барар
жол мен ызаң шу, қым-қуатты өмірдің екі ортасында шекара , бекет
іспетті, міне жарты ғасырға осы жаман үйінде жападан -жалғыз тіршілік
құруда» [3,303 б. ].
Қоңқайдың өмірі – шығарманың басты өзегі. Өмір бойы жалғыз ғұмыр
кешу қарғысына ұшыраған Қоңқай – жалғыздықтың бейнесі: «Шыр етіп
жерге түскеннен бастап қоғам үшін, өзге біреулер үшін шырпы басын
сындырып көрмеген Қоңқайда еңбек кітапшасы деген атымен жоқ-ты.
Ешбір жерге өтініш жазып жұмысқа тұрған емес; ешқашан да жиналысқа
қатысып , тіпті үйлену, шілдехана секілді жиын-тойда болған емес. Осы
елдің тойын қойып, топырақты өліміне қатыспаған қаңғыбас Қоңқайда дін,
идея, бір нәрсеге сену секілді үлкен ұғымдар атымен ада – өзімен-өзі, оқшау
өмір сүріп жетпістен асып барады [3,304].

Оралхан Қар қызы бейнесін соңына дейін жұмбақтап , шығарманы одан
әрі қызықтыра түседі. Қар қызының өзі жалғыздық пен кеңістіктің анық
бейнесі болып отыр:
«Мен... тоңдым ... мынау...
Суық жалғаннан ...
Ыстықтықтан жаураған ,
Мынау қарлы өлкеде
Мұзға айналып қалмаған ,
Адамың бар ма, айт маған...»
Осы бір сыбдырды , көзге көрінбейтін әлдекім айтты ма, жоқ болмаса
Нұржанның өз жүрек күбірі ме, белгісіз , – әйтеуір , естігені рас-ты [3,298].
Оралхан шығармаларындағы сюжет, оқиғаның дамуы тек сыртқы
жамылғы сияқты, ал негізгі мәйек – идеалға құштарлық болып табылады .
Идеал ұғымы, ең алдымен , суреткердің адам жөніндегі концептіден
байқалады . Қаламгердің кейіпкерлері – жан дүниелері бай, рухани деңгейі
биік, қажырлы , еркіндік сүйгіш, тағдыры қилы арманшыл адамдар .
Адамның өз жалғыздығын , ұшы-қиыры жоқ кеңістікті қабылдап , сезінуі
Нұржанның беймәлім өкініші , сағынышы , тылсым дүниеге деген
құштарлығы арқылы беріледі : «...Осы қу мекиен ай далада жападан -жалғыз
қалып қойғысы , қалыр қойып анау аппақ кебін қардың үстіне ақпен
табандаған қара пимамен ізін тастап, мәңгі суық шексіздікке , алдыңғы күні
белгісіз бозаң жолға шыққысы келеді...» [3,254].
Шығарманы оқу барысында әрбір кейіпкердің басынан жапан далада
жалғыз қалған сәттері өтеді. Жазушы оларды қиындықта жалғыз қалдырып ,
өмір туралы ойлануға мүмкіндік береді. Тау арасында қалған шана үшін
үшеуінің арасында түсінбеушілік болып, араларында шиеленіс пайда болады
да, сөзге келісіп қалады . Жалғыз қалған Аманжан өз қатесін түсінсе де,
достарынан кешірім сұрауға намысы бармайды . «Аманжан достарына ермей
қалып қойғанына , өзінің оңбай қателескеніне өкінді. Енді онда жалғыз -ақ
амал қалып еді. Ол – анау екі жүз метр жоғарыда жатқан шанаға өрлеп
барып, екі жігітті тосып отыру. Кешірім өтіну. Оған Аманжанның
намысы жібере қойса... Сонда не істеу керек? Ызғарлы тыныштық . Тырс
еткен үн жоқ. Дүниеде өлі тыныштықтан қорқынышты не бар екен?» [3,
364 б.].
Жазушы өз кейіпкерлерінің іс-әрекетінен гөрі, олардың ішкі әлеміне ,
жан-дүниесіне көбірек үніледі . Әрбір кейіпкердің ішкі жан-дүниесі
толығымен қамтылып , кейіпкердің көңіл-күйі, мінез-қылығы жан-жақты
көрсетіледі . Шығармада үш жігіттің тау арасында қалып, үсіп өлу қаупі туған
кезде, кейіпкерлердің жан-дүниесін жеке ойлары мен орындалмас армандары
арқылы айтылады . Еш уайым-қайғысыз ғұмыр кешіп жүрген шақтары
естеріне түсіп, мұңайып та үлгереді : Бақытжан ең алғашқы махаббаты жайлы
ойлап, оны еске алғандығы шебер бейнеленген : «Сіз, айталық , менің жарым
бола қалсаңыз , егер бірге тұруға келіспесеңіз , некелесіп алып, ауылға
аттанайын , сөйтейін , айнам, алыстан сағынысайық , сосын алаулы

қимастықпен еңіреп қайта табысайық ; байқаймын , Сіз мені жоғалтып
аласыз; «жоқ, Сіз мені жоғалтып аласыз, жетер енді, бәрі бекершілік !”-
деген дауыстан селк етіп, есімді жисам , қыз өз үйінің баспалдағында тұр
екен...» [345].
Аманжанның махаббаты жылқышының қызы болатын . Сүйіктісін
көрген сәтте өңі ме, түсі ме өз-өзіне сенбейтін . Сиқырлы әуен ойнап, өмірінің
мәні алдына келіп тұрғандай бақытты сәттерді басынан кешіретін : «-Жоқ-
жоқ, жаным , біз мәңгі тіріміз. Өйткені біз ғашықпыз бір-бірімізге ... ғашық
жандар өлмейді . Ромео мен Джульетта , Ләйлі-Мәжнүн , Қозы мен Баян,
бәрі-бәрі – жер бетінде арманына жете алмағандардың барлығы осында ...»
[3,347]. Ал Нұржанның махаббатымен жүздесуі жан тебірентерлік кездесу
болды. Оралхан , екеуінің алғашқы кездесуін , бір-біріне деген ыстық
сезімдерін көркем бейнелеуге тырысқан : - Ал, мен Сізді баяғыдан ... жер
жаралмай тұрғаннан білем. Бағана, сиыр қораға шөп түсіріп жүргеніңізде
тағы бір рет – тіпті тым жақыннан көрдім. Таң қалдым , ылғи түсіме
кіретін , үнемі қиялымнан іздейтін беймәлім жігіттің Сізге ұқсағанына
қайран қалдым .
Нұржан : - Менде де... мен де Сізді көп іздедім ғой, құрбым ...» [3,377].
Автор шығармаларында кейіпкерлердің ой-толғаныстарының көбін
табиғат суретімен араластырып , астасып жататындығында . Өйткені ,
табиғаттың төл перзенті адам сол табиғат иесін сезініп-түйсінген кезде оның
арманшыл -қиялшыл болмауы мүмкін де еместей . Өз қиялында Қар Қызының
бейнесін есінде сақтап жүрген Нұржан осының дәлелі. Табиғат кеңістігі –
ашық, шексіз кеңістік ретінде қабылданады . Қар қызы Нұржанды сол
кеңістікке , мәңгілікке , жалғыздыққа шақырады : «Қайда жүрседе әсем әуен
Нұржанды шақырды да, тұрды. Өз әнімен, бейнесімен Қар қызы бас
кейіпкерді қорғап жүрді. «Нұр-ж-а-н... сен кет бұл ауылдан , мүлдем кет,
мәңгілікке кет... бүл жерде адамдар көбейіп барады ... саған еркіндік жоқ... .
Еркін өмір жоқ... . Кеңістікке кет... ер менің соңымнан ... ер». [3, 290 б.]
Кейіпкер бейнесін табиғатпен байланыстыра суреттеу арқылы таныту
Оралхан шығармашылығының өзіндік бір қыры десек те болады . Осы орайда
табиғаты тамылжыған таулы өлкеде туып-өскен жазушының шынайы
табиғат жыршысы болғанын айырықша айта аламыз . Өйткені жазушының
зерттеу объектісі өзі туып-өскен Алтай өңірі, оның мұз құрсайған қарлы
шыңдары ну орманы , ең бастысы , сол өңірде тұратын адамдардың тағдыры .
Автор шығармасында кеңістік , жалғыздық концептілерінің адам өмірімен ,
адамның жан дүниесімен тығыз байланыста екенін дәлелдейді . Қорыта келе,
кейіпкерлердің шын болмысы , ақыл-ой өрісі, ішкі жан дүниелерінің сырт
көзге көрінбес иірімдері табиғат кеңістігімен бетпе-бет келгенде
ашылатынын айтуға болады .

Әдебиеттер тізімі

1.«Түркістан » газеті, 5 қыркүйек 2013ж.
2. Вежбицкая А. Язык. Культура . Познание . – М., 1996. – 411c.
1. Бөкей О. Екі томдық таңдамалы шығармалар . Бірінші том. Повестер .-
Алматы: Жазушы , 1994. - 496 бет.
2. Resuanova G.K., Albekova A. Sh, Muratbekova A.M., KukenovaG.A.
Elektive disciplines as means of professional competence of future teachers//1097-
8135 Life Scitnce Journal- Scopus CJR 2021 (Thomson Reuters), 2014.