«Дүниетану сабағында табиғатты зерттеу әдістері»

әдістемелік құрал

(әдістемелік құрал бастауыш сынып мұғалімдеріне арналған)

Автор: Алматы облысы білім басқармасының Еңбекшіқазақ ауданы

бойынша білім бөлімі мемлекеттік мекемесінің «Ы.Алтынсарин атындағы №1 орта мектебі»коммуналдық мемлекеттік мекемесінің

бастауыш сынып мұғалімі Уразметова Рохила Йулдашевна

Бұл әдістемелік құрал бастауыш сынып оқушыларының табиғатты зерттеу дағдыларын қалыптастыруға арналған. Дүниетану сабағында табиғатты бақылау, тәжірибелер жүргізу, зерттеу жобаларын орындау сияқты тиімді әдістер қарастырылады. Сондай-ақ, оқушылардың қызығушылығын арттыратын ойын, практикалық тапсырмалар және топтық жұмыс түрлері ұсынылады.

Әдістемелік құралда:

• Табиғатты зерттеу әдістері (бақылау, тәжірибе, модельдеу, салыстыру);

• Жергілікті жердің табиғатын зерттеуге арналған практикалық тапсырмалар;

• Дала, орман, су қоймалары экожүйесін оқыту тәсілдері;

• Экологиялық тәрбие беру әдістері;

• Оқушылардың зерттеушілік дағдыларын дамытуға арналған тапсырмалар қамтылған.

Бұл құрал бастауыш сынып мұғалімдеріне, тәрбиешілерге және білім берушілерге оқыту процесін қызықты әрі тиімді ұйымдастыруға көмектеседі.

Мазмұны

КІРІСПЕ 1-БӨЛІМ. ТАБИҒАТТЫ ЗЕРТТЕУДІҢ НЕГІЗГІ ӘДІСТЕРІ 1.1. Бақылау әдісі: табиғи нысандарды жүйелі түрде бақылау 1.2. Тәжірибе жасау әдісі: қарапайым ғылыми тәжірибелер жүргізу 1.3. Салыстыру және талдау әдісі: табиғат құбылыстарын зерттеу 1.4. Модельдеу әдісі: табиғи процестерді қарапайым модельдеу 1.5. Карта және диаграммаларды қолдану әдісі 2-БӨЛІМ. ТАБИҒАТТЫ ЗЕРТТЕУГЕ АРНАЛҒАН ПРАКТИКАЛЫҚ ЖҰМЫСТАР 2.1. Ауа райын бақылау және күнделік жүргізу 2.2. Өсімдіктер мен жануарларды зерттеу тапсырмалары 2.3. Топырақтың құрамы мен қасиеттерін анықтау тәжірибесі 2.4. Су және оның қасиеттері бойынша зерттеу жұмыстары 2.5. Жергілікті экожүйені зерттеу жобалары 3-БӨЛІМ. ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ТӘРБИЕ ЖӘНЕ ТАБИҒАТТЫ ҚОРҒАУ 3.1. Табиғатты қорғауға баулу әдістері 3.2. Қалдықтарды сұрыптау және қайта өңдеу тәжірибелері 3.3. Қызыл кітапқа енген өсімдіктер мен жануарларды зерттеу 3.4. Орманды, суды және топырақты қорғауға арналған шаралар 3.5. Экологиялық жобалар мен мектепішілік экобелсенділік ҚОРЫТЫНДЫ ҚОСЫМШАЛАР Пайдаланылған әдебиеттер

4 5 6 8 10 11 13 15 17 19 21 23 25 26 28 30 33 34 36

Кіріспе

Қазіргі білім беру жүйесінде оқушылардың табиғат туралы ғылыми-танымдық түсініктерін қалыптастыру маңызды міндеттердің бірі болып табылады. Дүниетану пәні арқылы бастауыш сынып оқушылары қоршаған әлемді зерттеп, экологиялық сананы қалыптастырады. Осы орайда, табиғатты зерттеу әдістерін тиімді қолдану оқушылардың қызығушылығын арттырып, зерттеушілік дағдыларын дамытуға ықпал етеді.

Бұл әдістемелік құрал бастауыш сынып мұғалімдеріне арналған көмекші құрал ретінде дайындалды. Ол оқушылардың табиғатты зерттеу дағдыларын қалыптастыруға, табиғи құбылыстарды түсінуге және қоршаған ортаны ғылыми тұрғыда тануға бағытталған.

Әдістемелік құралдың мақсаты

Бастауыш сынып оқушыларының табиғатты зерттеуге деген қызығушылығын арттыру, зерттеушілік қабілеттерін дамыту және қоршаған ортаға деген жауапкершілік сезімін қалыптастыру.

Міндеттері:

• Табиғатты зерттеудің ғылыми әдістерімен таныстыру;

• Оқушылардың бақылау, талдау, салыстыру және тәжірибе жүргізу дағдыларын дамыту;

• Қоршаған ортаны қорғауға бағытталған экологиялық білім беру;

• Дүниетану сабағында қолданылатын интерактивті және ойын әдістерін ұсыну;

• Мұғалімдерге зерттеу сабақтарын ұйымдастыруға арналған әдістемелік нұсқаулықтар беру.

Өзекті мәселелер:

• Оқушылардың табиғи құбылыстарды түсіну деңгейінің төмендеуі;

• Экологиялық мәдениеттің жеткіліксіз қалыптасуы;

• Бастауыш сыныпта зерттеушілік дағдыларды дамытудың қажеттілігі;

• Сабақ барысында дәстүрлі әдістердің басым болуы және инновациялық әдістерді енгізу қажеттілігі;

• Оқушылардың табиғатқа қызығушылығын арттыру үшін зерттеу жұмыстарының аз қолданылуы.

Күтілетін нәтижелер:

• Оқушылар табиғатты зерттеудің әртүрлі әдістерін меңгереді;

• Зерттеушілік дағдыларын қалыптастырып, тәжірибелік жұмыстарға қызығушылығы артады;

• Қоршаған ортаға ұқыптылықпен қарау дағдылары қалыптасады;

• Мұғалімдер дүниетану сабақтарын қызықты және тиімді өткізе алады;

• Оқушылардың функционалдық сауаттылығы артып, ғылыми көзқарасы дамиды.

Бұл әдістемелік құрал бастауыш сынып мұғалімдеріне дүниетану пәнін оқытуда тиімді құрал бола алады. Ол оқушылардың танымдық белсенділігін арттырып, олардың табиғатты ғылыми тұрғыдан зерттеуіне мүмкіндік береді.

1-БӨЛІМ. ТАБИҒАТТЫ ЗЕРТТЕУДІҢ НЕГІЗГІ ӘДІСТЕРІ

1.1. Бақылау әдісі: табиғи нысандарды жүйелі түрде бақылау

Бақылау әдісі – табиғатты зерттеудің ең қарапайым әрі тиімді тәсілдерінің бірі. Ол оқушылардың қоршаған ортадағы өзгерістерді байқау, салыстыру, талдау және қорытынды жасау дағдыларын қалыптастырады. Бақылау арқылы оқушылар табиғи нысандардың ерекшеліктерін түсініп, олардың даму заңдылықтарын анықтай алады.

Бақылау әдісінің маңызы

• Оқушылардың зейінін дамытуға көмектеседі.

• Қоршаған ортаға деген қызығушылығын арттырады.

• Табиғи нысандар мен құбылыстар туралы нақты мәліметтер алуға мүмкіндік береді.

• Ғылыми зерттеу дағдыларының алғашқы қадамдарын қалыптастырады.

Бақылау әдісінің түрлері

1. Қысқа мерзімді бақылау – белгілі бір құбылысты немесе нысанды қысқа уақыт аралығында қарастыру (мысалы, таңертең шықтың пайда болуы).

2. Ұзақ мерзімді бақылау – табиғаттағы өзгерістерді белгілі бір уақыт аралығында зерттеу (мысалы, өсімдіктің өсуін бақылау).

3. Жүйелі бақылау – күнделікті немесе белгілі бір уақыт аралығында қайталанып отыратын бақылау (мысалы, ауа райын күнделікке жазып отыру).

4. Салыстырмалы бақылау – екі немесе одан да көп табиғи нысандарды салыстырып бақылау (мысалы, екі түрлі өсімдіктің жапырақтарының ерекшеліктерін анықтау).

Бақылау әдісін ұйымдастыру жолдары

• Оқушылардың назарын табиғи нысандарға аудару: мысалы, сабақта өсімдіктер мен жануарлардың ерекшеліктерін көрсету.

• Бақылау күнделігін жүргізу: оқушылар бақылаған құбылыстарын жазып, суретін салып немесе диаграмма құрастырады.

• Топтық және жеке бақылау жұмыстарын ұйымдастыру: оқушылар табиғатты зерттеу барысында топпен немесе жеке жұмыс жасайды.

• Қорытынды жасауға үйрету: оқушылар бақылау нәтижелерін талдап, логикалық қорытындылар жасайды.

Практикалық тапсырмалар

1. Ауа райын бақылау – оқушылар күн сайын температураны, желдің бағытын, бұлттылық деңгейін күнделікке жазып отырады.

2. Өсімдіктің өсуін зерттеу – әр апта сайын өсімдіктің ұзындығын өлшеп, өзгерістерін жазу.

3. Құстарды бақылау – мектеп ауласында кездесетін құстардың түрлерін анықтап, олардың мінез-құлқын сипаттау.

4. Жыл мезгілдерінің өзгерісін бақылау – әр маусымдағы табиғаттың ерекшеліктерін салыстыру.

Бақылау әдісі бастауыш сынып оқушылары үшін табиғатты зерттеудің тиімді тәсілі болып табылады. Оқушылар қоршаған ортаны мұқият бақылап, табиғи құбылыстардың себеп-салдарын түсінуге үйренеді. Бұл әдіс олардың танымдық белсенділігін арттырып, зерттеушілік дағдыларын дамытуға ықпал етеді.

1.2. Тәжірибе жасау әдісі: қарапайым ғылыми тәжірибелер жүргізу

Тәжірибе жасау әдісі – оқушылардың табиғаттағы құбылыстарды тереңірек түсінуіне көмектесетін маңызды зерттеу тәсілдерінің бірі. Бұл әдіс арқылы оқушылар өз бетімен ғылыми бақылаулар жүргізіп, себеп-салдарлық байланыстарды анықтайды, болжам жасап, оның дұрыстығын тәжірибе жүзінде тексереді.

Тәжірибе жасау әдісінің маңызы

• Оқушылардың ғылыми ойлау қабілетін дамытады.

• Қоршаған ортаны терең зерттеуге мүмкіндік береді.

• Оқушылардың белсенділігін арттырып, шығармашылық қабілеттерін дамытады.

• Ғылыми зерттеу дағдыларын қалыптастырады.

• Оқыту процесін қызықты әрі тиімді етеді.

Тәжірибе жасау кезеңдері

1. Мәселені анықтау – қандай табиғи құбылысты немесе нысанды зерттеу керектігін белгілеу.

2. Болжам жасау – құбылыстың немесе нысанның өзгеруін алдын ала болжау.

3. Тәжірибені жоспарлау – қандай материалдар мен құралдар қажет екенін анықтау.

4. Тәжірибені жүргізу – белгіленген жоспар бойынша зерттеу жүргізу.

5. Нәтижені талдау және қорытынды жасау – алынған нәтижелерді жазып, салыстыру.

Қарапайым ғылыми тәжірибелер үлгілері

1. Өсімдікке жарықтың әсерін зерттеу

Мақсаты: өсімдіктің өсуіне жарықтың маңызын анықтау.

Құралдар: екі гүл өсіретін ыдыс, топырақ, су, бір өсімдікті жарыққа, екіншісін қараңғы жерге қою.

Болжам: жарық жеткілікті болса, өсімдік жақсы өседі.

Қорытынды: жарық өсімдіктің фотосинтез процесі үшін қажет екенін дәлелдеу.

2. Су булана ма?

Мақсаты: судың булану процесін зерттеу.

Құралдар: екі стакан су (біреуі ашық, біреуі қақпақпен жабылған).

Болжам: ашық стакандағы су тезірек буланады.

Қорытынды: су булануы үшін ауаға тікелей жанасуы қажет.

3. Өсімдіктің тамыры суды сіңіре ала ма?

Мақсаты: өсімдіктің суды қалай сіңіретінін бақылау.

Құралдар: ақ түсті гүл немесе пияздың жас сабағы, боялған су.

Болжам: боялған су өсімдіктің тамыры арқылы сіңіп, сабаққа жетеді.

Қорытынды: өсімдіктер су мен қоректік заттарды тамыры арқылы алады.

4. Ауаның бар екенін қалай дәлелдеуге болады?

Мақсаты: ауаның көрінбейтін болғанымен, кеңістікті толтыратынын анықтау.

Құралдар: пластик бөтелке, су, стақан.

Болжам: егер бөтелкені суға батырсақ, ішіндегі ауа сыртқа шығады.

Қорытынды: ауа көзге көрінбейді, бірақ ол бар және кеңістікті толтырады.

Тәжірибе жасау әдісін ұйымдастырудың тиімді жолдары

• Оқушыларға өз бетімен тәжірибе жасауға мүмкіндік беру.

• Тәжірибеге қажетті құралдарды алдын ала дайындау.

• Нәтижелерді жазып, оларды сыныпта талқылау.

• Оқушыларға өз болжамдарын тексеруге жағдай жасау.

• Тәжірибеден кейін қорытынды жасатып, олардың тұжырымдарын тыңдау.

Тәжірибе жасау әдісі оқушылардың ғылыми ойлау қабілетін дамытып, дүниетану пәнін қызықты әрі түсінікті етеді. Қарапайым тәжірибелер арқылы оқушылар табиғи құбылыстарды өз көздерімен көріп, зерттеу жұмыстарын жүргізу дағдыларын қалыптастырады.

1.3. Салыстыру және талдау әдісі: табиғат құбылыстарын зерттеу

Салыстыру және талдау әдісі – табиғаттағы нысандар мен құбылыстардың ұқсастықтары мен айырмашылықтарын анықтауға көмектесетін маңызды зерттеу тәсілі. Бұл әдіс арқылы оқушылар әртүрлі табиғи объектілерді зерттеп, олардың негізгі белгілерін, даму заңдылықтарын және өзара байланыстарын түсінеді.

Салыстыру және талдау әдісінің маңызы

• Оқушылардың аналитикалық ойлау қабілетін дамытады.

• Табиғат құбылыстары арасындағы себеп-салдарлық байланыстарды анықтауға үйретеді.

• Оқушыларға өздігінен қорытынды жасау дағдыларын қалыптастырады.

• Зерттеушілік қабілеттерін жетілдіріп, ғылыми негізделген шешімдер қабылдауға үйретеді.

Салыстыру және талдау әдісінің кезеңдері

1. Зерттелетін нысандарды анықтау – оқушылар салыстыратын табиғи объектілер немесе құбылыстар таңдалады.

2. Белгілерін анықтау – салыстыру үшін қандай белгілер маңызды екенін айқындау (түсі, пішіні, құрылымы, мінез-құлқы және т.б.).

3. Салыстыру жүргізу – екі немесе одан да көп нысандардың ұқсастықтары мен айырмашылықтарын анықтау.

4. Талдау және қорытынды жасау – алынған мәліметтерге сүйене отырып, тұжырымдар жасау.

Салыстыру және талдау әдісін қолданудың мысалдары

1. Жыл мезгілдерін салыстыру

Мақсаты: әр жыл мезгілінің ерекшеліктерін анықтау.

Қолдану: оқушылар күз бен көктемді салыстырып, ауа райы, өсімдіктер мен жануарлар дүниесіндегі өзгерістерді сипаттайды.

Қорытынды: әр мезгілдің өзіндік ерекшеліктері бар, бірақ олар бір-бірімен өзара байланысты.

2. Өсімдік түрлерін салыстыру

Мақсаты: өсімдіктердің құрылысы мен ерекшеліктерін анықтау.

Қолдану: ағаш пен шөптесін өсімдіктерді салыстыру (мысалы, қайың мен қияр өсімдігін).

Қорытынды: өсімдіктер әртүрлі болғанымен, оларды тамыры, сабағы, жапырағы, гүлі сияқты ортақ белгілер біріктіреді.

3. Жануарларды салыстыру

Мақсаты: жануарлардың тіршілік ету ортасына бейімділігін зерттеу.

Қолдану: үй жануарлары мен жабайы жануарларды салыстыру (мысалы, ит пен қасқыр).

Қорытынды: үй жануарлары адамдардың көмегінсіз өмір сүре алмайды, ал жабайы жануарлар табиғи ортаға бейімделген.

4. Табиғи және жасанды нысандарды салыстыру

Мақсаты: табиғи және адамның қолымен жасалған нысандардың айырмашылығын түсіну.

Қолдану: өзен мен жасанды су қоймасын салыстыру.

Қорытынды: өзен табиғи жолмен пайда болады, ал су қоймасы – адамның әрекеті арқылы жасалған.

Талдау әдісін қолдану

Талдау – күрделі табиғи құбылыстарды жеке бөліктерге бөліп қарастыру және олардың өзара байланысын анықтау.

Талдауға арналған тапсырмалар:

1. Жапырақтың құрылысы қандай бөліктерден тұрады? (жапырақтың пішіні, түсі, мөлшері, құрылымы талданады)

2. Бұлттың түрлерін талдау және олардың ауа райына әсерін анықтау.

3. Судың үш күйін (қатты, сұйық, газ) талдап, олардың қасиеттерін сипаттау.

4. Жануарлардың қоректену түрлерін талдау (шөпқоректілер, жыртқыштар, бәрін жейтіндер).

Салыстыру және талдау әдісін ұйымдастыру жолдары

• Кесте немесе диаграмма қолдану – салыстыру нәтижелерін жүйелеуге көмектеседі.

• Суреттер мен иллюстрациялар пайдалану – оқушылар визуалды түрде айырмашылықтарды анықтай алады.

• Практикалық бақылау жүргізу – оқушылар табиғи нысандарды өз көзімен көріп, салыстырады.

• Жұптық немесе топтық жұмыс ұйымдастыру – оқушылар бірлесіп зерттеу жүргізіп, талдау жасайды.

Салыстыру және талдау әдісі оқушылардың қоршаған әлемді тану дағдыларын дамытып, логикалық ойлау қабілетін арттырады. Бұл әдіс арқылы олар табиғаттағы ұқсастықтар мен айырмашылықтарды анықтап, ғылыми тұрғыдан негізделген қорытындылар жасай алады.

1.4. Модельдеу әдісі: табиғи процестерді қарапайым модельдеу

Модельдеу әдісі – табиғи құбылыстар мен нысандарды қарапайым түрде бейнелеп, олардың құрылымын, жұмыс істеу принциптерін және өзгерістерін зерттеуге мүмкіндік беретін тиімді тәсіл. Бұл әдіс оқушылардың дүниетану пәнінде табиғи процестерді түсінуін жеңілдетеді, зерттеу дағдыларын қалыптастырады және олардың шығармашылық қабілетін дамытады.

Модельдеу әдісінің маңызы

• Күрделі табиғи процестерді қарапайым түрде түсінуге көмектеседі.

• Оқушылардың зерттеушілік қабілетін дамытады.

• Ғылыми ойлау дағдыларын қалыптастырады.

• Құбылыстардың себеп-салдарлық байланыстарын анықтауға үйретеді.

• Қоршаған ортаға деген қызығушылығын арттырады.

Модельдеу түрлері

1. Физикалық модельдеу – табиғи құбылыстарды немесе нысандарды нақты материалдардан жасап көрсету (мысалы, вулкан атқылауын макет арқылы бейнелеу).

2. Графикалық модельдеу – диаграммалар, кестелер, сызбалар және карталар көмегімен табиғи процестерді көрсету (мысалы, су айналымының схемасы).

3. Сандық модельдеу – математика мен статистика әдістерін пайдаланып табиғи құбылыстарды зерттеу (мысалы, температура өзгерісін есептеу).

4. Вербалды модельдеу – табиғи құбылыстарды сипаттау және сөзбен түсіндіру.

Қарапайым модельдеу мысалдары

1. Жердің құрылымын модельдеу

Мақсаты: Жер қабаттарының құрылымын түсіндіру.

Құралдар: Пластилин немесе түрлі түсті қағаз қабаттары (ядро, мантия, жер қыртысы).

Қорытынды: Жер қабаттары бір-бірімен байланысып, әр қабаттың өз ерекшелігі бар.

2. Су айналымын модельдеу

Мақсаты: Су айналымының кезеңдерін көрсету.

Құралдар: Прозентті шыны, суы бар ыдыс, күн сәулесі немесе шам.

Қорытынды: Күннің әсерінен су буланып, бұлт түзіледі, кейін жаңбыр болып жауады.

3. Вулкан атқылауын модельдеу

Мақсаты: Вулкан атқылау процесін көрсету.

Құралдар: Сода, сірке суы, бояу, пластилиннен немесе қағаздан жасалған вулкан макеті.

Қорытынды: Вулканның атқылауы – магманың қысым әсерінен сыртқа шығуы.

4. Өсімдік тамырының су сіңіруін модельдеу

Мақсаты: Тамыр жүйесінің суды қалай сіңіретінін көрсету.

Құралдар: Ақ түсті гүл немесе пияз сабағы, боялған су.

Қорытынды: Өсімдік тамыр арқылы суды сіңіріп, сабағына жеткізеді.

5. Жануарлардың қорғаныс бейімділігін модельдеу

Мақсаты: Жануарлардың камуфляждық қасиеттерін түсіндіру.

Құралдар: Әртүрлі түсті қағаз және сол түстерге ұқсас орта.

Қорытынды: Кейбір жануарлар түсін өзгертумен немесе ортаға бейімделу арқылы жыртқыштардан қорғана алады.

Модельдеу әдісін ұйымдастырудың тиімді жолдары

• Қарапайым және түсінікті материалдарды пайдалану.

• Оқушыларды шығармашылыққа ынталандыру.

• Топтық жұмыстар ұйымдастыру, бірлесіп модель құру.

• Модельдеу нәтижелерін сыныпта талқылау.

• Зерттеу нәтижелерін күнделікке немесе постерге жазу.

Модельдеу әдісі бастауыш сынып оқушыларына табиғат құбылыстарын нақты әрі қызықты түрде зерттеуге мүмкіндік береді. Бұл әдіс оқушылардың зерттеушілік дағдыларын дамытып, дүниетанымдық білімін тереңдетуге көмектеседі.

1.5. Карта және диаграммаларды қолдану әдісі

Карта және диаграммаларды қолдану әдісі – оқушылардың табиғи құбылыстар мен географиялық нысандарды көрнекі түрде зерттеуіне мүмкіндік беретін тиімді тәсілдердің бірі. Бұл әдіс ақпаратты құрылымдауға, талдауға және салыстыруға көмектеседі.

Карталарды қолдану әдісі

Карта – белгілі бір аумақтың табиғи және географиялық ерекшеліктерін көрсетуге арналған көрнекі құрал. Дүниетану сабағында карталарды қолдану оқушылардың кеңістіктік ойлау қабілетін дамытады, табиғат пен адамның өзара байланысын түсінуге көмектеседі.

Карталардың түрлері және оларды қолдану

Карта түрі	Мақсаты	Қолдану мысалдары
Физикалық карта	Жер бедерінің ерекшеліктерін, табиғи нысандарды көрсету	Қазақстанның өзендері мен тауларын анықтау
Климаттық карта	Климаттық белдеулер мен ауа райының өзгерістерін зерттеу	Қазақстанның әртүрлі аймақтарындағы температура айырмашылықтарын анықтау
Географиялық карта	Елдер мен қалалардың орналасуын көрсету	Қазақстанның көрші елдерін табу
Биогеографиялық карта	Өсімдіктер мен жануарлардың таралу аймақтарын көрсету	Қазақстандағы табиғи зоналарды салыстыру

Картамен жұмыс түрлері

1. Картадан нысандарды табу – оқушылардан белгілі бір өзенді, тауды немесе қаланы көрсетуді сұрау.

2. Шартты белгілерді түсіндіру – картаның белгішелерін талдап, олардың мағынасын анықтау.

3. Карта бойынша бағыт анықтау – белгілі бір маршрутты картада белгілеу.

4. Картаны салыстыру – екі түрлі картаны (мысалы, климаттық және физикалық) салыстырып, қорытынды жасау.

Диаграммаларды қолдану әдісі

Диаграмма – сандық және статистикалық мәліметтерді көрнекі түрде ұсыну тәсілі. Дүниетану сабағында диаграммалар арқылы табиғат құбылыстарының өзгерісін, аймақтық ерекшеліктерді және қоршаған ортаға қатысты мәліметтерді талдауға болады.

Диаграммалардың түрлері және оларды қолдану

Диаграмма түрі	Мақсаты	Қолдану мысалдары
Сызықтық диаграмма	Белгілі бір көрсеткіштің уақыт бойынша өзгеруін көрсету	Температураның жыл мезгілдері бойынша өзгеруін бақылау
Дөңгелек диаграмма	Біртұтас нәрсенің бөліктерге бөлінуін көрсету	Қазақстандағы өсімдік түрлерінің пайыздық үлесін анықтау
Бағандық диаграмма	Әртүрлі нысандар арасындағы айырмашылықты көрсету	Аймақтардағы жауын-шашын мөлшерін салыстыру
Гистограмма	Статистикалық мәліметтерді көрнекі түрде ұсыну	Әртүрлі жылдардағы экологиялық өзгерістерді көрсету

Диаграммалармен жұмыс түрлері

1. Диаграмманы оқу – берілген диаграммадағы ақпаратты талдап, қорытынды шығару.

2. Өз диаграммасын құру – оқушыларға белгілі бір мәліметтер негізінде диаграмма салғызу.

3. Диаграммаларды салыстыру – әртүрлі аймақтардағы табиғи құбылыстардың айырмашылықтарын талдау.

4. Өзгерістерді болжау – диаграмма негізінде табиғи құбылыстардың болашақтағы өзгерістерін анықтау.

Карта және диаграммаларды қолдану әдісі бастауыш сынып оқушылары үшін ақпаратты түсінуді жеңілдетіп, логикалық ойлау қабілетін дамытуға көмектеседі. Бұл әдісті қолдану арқылы оқушылар табиғаттағы өзгерістерді, географиялық ерекшеліктерді және экологиялық процестерді тиімді зерттей алады.

2-БӨЛІМ. ТАБИҒАТТЫ ЗЕРТТЕУГЕ АРНАЛҒАН ПРАКТИКАЛЫҚ ЖҰМЫСТАР

2.1. Ауа райын бақылау және күнделік жүргізу

Ауа райын бақылау – табиғатты зерттеудің маңызды әдістерінің бірі. Бұл жұмыс оқушыларды қоршаған ортаның өзгерістерін жүйелі түрде бақылауға, мәліметтерді жазып, талдауға үйретеді. Ауа райын бақылау табиғаттағы өзгерістерді түсінуге, болжам жасауға және климаттық заңдылықтарды меңгеруге көмектеседі.

Ауа райын бақылаудың мақсаты:

• Ауа райының өзгерісін күнделікті бақылау.

• Атмосфералық құбылыстарды зерттеу.

• Температура, ылғалдылық, жауын-шашын мөлшері сияқты негізгі көрсеткіштерді тіркеу.

• Табиғи заңдылықтарды анықтау.

Ауа райын бақылау барысында зерттелетін көрсеткіштер:

Көрсеткіш	Түсіндірме	Бақылау әдісі
Ауа температурасы	Ауаның жылулық деңгейі	Термометрмен өлшеу
Ауа ылғалдылығы	Ауадағы су буларының мөлшері	Гигрометр немесе термометрмен анықтау
Жел бағыты мен күші	Желдің қозғалыс бағыты мен жылдамдығы	Желбағдар (флюгер) көмегімен анықтау
Жауын-шашын мөлшері	Жаңбыр, қар, бұршақ түсу деңгейі	Арнайы өлшеуіш ыдыстармен анықтау
Бұлттылық деңгейі	Аспандағы бұлттардың мөлшері	Көрнекі түрде бақылау

Ауа райын бақылау күнделігін жүргізу

Ауа райын бақылау күнделігі – жүргізілген бақылауларды жүйелі түрде жазуға арналған құрал. Оқушылар күнделікті ауа райының өзгерістерін белгілеп, олардың арасындағы заңдылықтарды анықтайды.

Ауа райын бақылау күнделігінің үлгісі

Күні	Температура (°C)	Желдің бағыты мен күші	Бұлттылық деңгейі	Жауын-шашын (мм)	Қорытынды
1 сәуір	+15	Солтүстік-шығыс, әлсіз	Жартылай бұлтты	0	Күн жылы
2 сәуір	+12	Оңтүстік, орташа	Бұлтты	3 мм	Жауын жауды

Практикалық жұмыс: Ауа райын бақылау және күнделік жүргізу

Мақсаты: Оқушыларға ауа райының өзгерістерін бақылап, мәліметтерді тіркеу дағдыларын қалыптастыру.

Қажетті құралдар:

• Термометр (ауа температурасын өлшеу үшін).

• Желбағдар немесе жеңіл заттар (жел бағытын анықтау үшін).

• Гигрометр (ауа ылғалдылығын анықтау үшін).

• Өлшеуіш ыдыс (жауын-шашын мөлшерін есептеу үшін).

• Бақылау күнделігі немесе арнайы дәптер.

Жұмыс барысы:

1. Күн сайын ауа температурасын, желдің бағытын, бұлттылық деңгейін және жауын-шашын мөлшерін өлшеу.

2. Алынған мәліметтерді арнайы күнделікке жазу.

3. Бір апта немесе бір ай бойы жинақталған мәліметтерді талдау.

4. Ауа райының өзгерісіне байланысты қорытынды жасау.

Талдау сұрақтары:

• Апта ішінде ауа райында қандай өзгерістер болды?

• Температураның ең жоғарғы және ең төменгі көрсеткіші қандай болды?

• Желдің бағыты жиі өзгерді ме?

• Қай күні ең көп жауын-шашын жауды?

• Ауа райының өзгерістері табиғатқа қалай әсер етті?

Ауа райын бақылау және күнделік жүргізу оқушыларға табиғи құбылыстарды жүйелі түрде зерттеуге, мәліметтерді салыстырып, талдауға мүмкіндік береді. Бұл әдіс зерттеушілік дағдыларды дамытуға, қоршаған ортаны түсінуге және табиғатқа деген қызығушылықты арттыруға көмектеседі.

2.2. Өсімдіктер мен жануарларды зерттеу тапсырмалары

Өсімдіктер мен жануарларды зерттеу – дүниетану пәнінің маңызды бөліктерінің бірі. Бұл практикалық жұмыс оқушыларға табиғи ортадағы тіршілік иелерінің ерекшеліктерін, олардың қоршаған ортамен байланысын және табиғаттағы маңызын түсінуге көмектеседі.

Өсімдіктер мен жануарларды зерттеудің мақсаты:

• Оқушылардың табиғи ортаға деген қызығушылығын арттыру.

• Өсімдіктер мен жануарлардың тіршілік ету ерекшеліктерін анықтау.

• Табиғаттағы өзгерістерді бақылау және қорытынды жасау.

• Экологиялық сананы қалыптастыру.

Өсімдіктерді зерттеу тапсырмалары

Өсімдіктерді зерттеу кезінде оқушылар олардың сыртқы құрылысын, өсу жағдайларын, ерекшеліктерін және маусымдық өзгерістерін бақылайды.

Практикалық жұмыс: Өсімдікті зерттеу

Мақсаты: Оқушылардың өсімдіктердің құрылысын және өсу жағдайларын зерттеу дағдыларын дамыту.

Қажетті құралдар:

• Үлкейткіш әйнек (лупа)

• Сызғыш

• Дәптер немесе бақылау күнделігі

• Камера (фотосуретке түсіру үшін, егер мүмкіндік болса)

Жұмыс барысы:

1. Өсімдік таңдау – мектеп ауласынан, саябақтан немесе үй ауласынан зерттеуге лайықты өсімдікті анықтау.

2. Сыртқы құрылысын сипаттау – жапырақ, сабақ, тамыр және гүлдің ерекшеліктерін сипаттау.

3. Өлшемдерін анықтау – өсімдіктің биіктігін, жапырақтарының пішіні мен мөлшерін өлшеу.

4. Өсу ортасын бақылау – топырақтың түрін, ылғалдылығын, күннің түсуін анықтау.

5. Маусымдық өзгерістерді сипаттау – егер жұмыс бірнеше аптаға созылса, өсімдіктің даму кезеңдеріндегі өзгерістерді белгілеу.

6. Қорытынды жасау – зерттелген өсімдіктің өсуіне қандай факторлар әсер ететіні туралы ой қозғау.

Талдау сұрақтары:

• Бұл өсімдіктің ерекшелігі қандай?

• Ол қандай табиғи жағдайда өседі?

• Өсуіне не әсер етеді?

• Қандай маусымдық өзгерістер байқалды?

Жануарларды зерттеу тапсырмалары

Жануарларды зерттеу барысында олардың тіршілік ету ортасын, мінез-құлқын, қоректенуін және табиғаттағы орнын бақылауға болады.

Практикалық жұмыс: Жануарды бақылау

Мақсаты: Оқушылардың жануарлардың мінез-құлқын және тіршілік ету ортасын зерттеу дағдыларын қалыптастыру.

Қажетті құралдар:

• Дәптер немесе бақылау күнделігі

• Камера (мүмкіндік болса)

• Бинокль (егер жануар алыста болса)

Жұмыс барысы:

1. Зерттелетін жануарды таңдау – үй жануарларын, құстарды немесе жәндіктерді бақылауға болады.

2. Тіршілік ету ортасын сипаттау – жануар қай жерде және қандай жағдайда тіршілік етеді?

3. Мінез-құлқын бақылау – қозғалысы, тамақтану тәсілі, басқа жануарлармен қарым-қатынасы қандай?

4. Қоректенуін зерттеу – ол не жейді? Қалай қорек табады?

5. Күнделікті әрекеттерін белгілеу – жануардың белсенділік уақыты, дауысы, қозғалысы туралы мәліметтер жазу.

6. Қорытынды жасау – жануардың табиғаттағы рөлін анықтау.

Талдау сұрақтары:

• Бұл жануар қай жерде тіршілік етеді?

• Ол немен қоректенеді?

• Мінез-құлқында қандай ерекшеліктер бар?

• Табиғаттағы рөлі қандай?

Қосымша зерттеу тапсырмалары:

1. Өсімдіктердің өмір сүру ұзақтығын анықтау – көпжылдық және біржылдық өсімдіктерді салыстыру.

2. Құстарды бақылау – олардың түрлерін анықтау, әнін жазып алу.

3. Жәндіктердің рөлін зерттеу – аралар, көбелектер және құмырсқалардың табиғаттағы маңызын талдау.

4. Экологиялық бақылау – адамның өсімдіктер мен жануарларға әсерін зерттеу.

Өсімдіктер мен жануарларды зерттеу тапсырмалары оқушылардың бақылау қабілетін, зерттеушілік дағдыларын дамытып, табиғатпен тығыз байланыста болуына ықпал етеді. Бұл жұмыстар арқылы балалар табиғат заңдылықтарын түсініп, экологиялық жауапкершілікке үйренеді.

2.3. Топырақтың құрамы мен қасиеттерін анықтау тәжірибесі

Топырақ – өсімдіктердің өсуіне қажетті негізгі орта және экожүйенің маңызды құрамдас бөлігі. Оны зерттеу арқылы оқушылар топырақтың құрамы, қасиеттері мен табиғаттағы рөлі туралы түсініктерін кеңейтеді.

Топырақты зерттеудің мақсаты:

• Топырақтың негізгі құрамын анықтау.

• Топырақтың қасиеттерін (текстурасы, ылғалдылығы, өткізгіштігі) зерттеу.

• Әртүрлі топырақ түрлерін салыстыру.

• Топырақтың құнарлылығы мен өсімдіктердің өсуіне әсерін анықтау.

Топырақтың құрамы мен қасиеттері

Топырақ құрамы:

1. Қатты бөлшектер: Құм, саз, шірінді (гумус), минералдар.

2. Су: Топырақтағы ылғалдылық деңгейі.

3. Ауа: Топырақтағы бос кеңістіктерді толтыратын газдар.

4. Органикалық заттар: Өсімдік пен жануар қалдықтары.

Топырақтың негізгі қасиеттері:

• Механикалық құрамы (құмды, сазды, балшықты, қарашірікті).

• Ылғалдылығы (су ұстау қабілеті).

• Су өткізгіштігі (топырақ арқылы судың өту жылдамдығы).

• Құнарлылығы (өсімдіктерге қажетті минералдар мен органикалық заттардың мөлшері).

Практикалық жұмыс: Топырақтың құрамы мен қасиеттерін анықтау

Қажетті құралдар:

• Әртүрлі топырақ үлгілері (мектеп ауласынан, бақшадан, орманнан, дала аймағынан).

• Өлшеуіш стақан немесе шыны ыдыс.

• Су.

• Үлкейткіш әйнек (лупа).

• Фильтр қағазы немесе дәкенің бір бөлігі.

• Қасық немесе таяқша.

Тәжірибе 1: Топырақтың механикалық құрамын анықтау

Жұмыс барысы:

1. Әртүрлі жерлерден алынған топырақ үлгілерін қолмен ұстаңыз.

2. Топырақты алақаныңызбен уқалаңыз және құрылымын бақылаңыз.

3. Құмды топырақтың түйіршіктері сезіледі, ал сазды топырақ жұмсақ әрі жабысқақ болады.

4. Құрамында гумусы көп топырақ қара түсті және жұмсақ болады.

Қорытынды: Оқушылар топырақтың құрылымына қарап, оның қандай түрге жататынын анықтайды.

Тәжірибе 2: Топырақтың ылғалдылығын анықтау

Жұмыс барысы:

1. Әр топырақ үлгісін қолмен сығып көріңіз.

2. Егер топырақ дымқыл болса, ол құрамында су бар екенін көрсетеді.

3. Ылғал топырақ қолда жабысқақ болып қалады, ал құрғақ топырақ үгітіледі.

Қорытынды: Оқушылар әртүрлі топырақ үлгілерінің ылғалдылығын салыстырады.

Тәжірибе 3: Топырақтың су өткізгіштігін анықтау

Жұмыс барысы:

1. Фильтр қағазын немесе дәке салып, үстіне топырақ үлгісін қойыңыз.

2. Біраз су құйып, оның өту жылдамдығын бақылаңыз.

3. Құмды топырақ суды тез өткізеді, ал сазды топырақ суды баяу өткізеді.

Қорытынды: Топырақтың су өткізгіштік қасиетін анықтау оның ауыл шаруашылығындағы маңызын түсінуге көмектеседі.

Тәжірибе 4: Топырақ құрамындағы органикалық заттарды анықтау

Жұмыс барысы:

1. Кішкене топырақ үлгісін алып, оны шыны ыдысқа салыңыз.

2. Үстіне су құйып, араластырыңыз.

3. Біраз уақыт өткен соң топырақтың шөгінді қабаттарын бақылаңыз.

4. Егер судың бетінде қалқып жүрген заттар байқалса, онда топырақта органикалық заттар бар.

Қорытынды: Топырақтағы органикалық заттардың мөлшері оның құнарлылығын анықтайды.

Талдау сұрақтары:

• Қай топырақ түрі су өткізгіштігі бойынша жоғары көрсеткішке ие?

• Ылғалдылығы жоғары топырақ қандай ортада кездеседі?

• Топырақтың құнарлылығына қандай факторлар әсер етеді?

• Өсімдіктердің өсуі үшін қандай топырақ түрі қолайлы?

Топырақты зерттеу тәжірибелері оқушыларға оның құрылымы мен қасиеттерін анықтауға көмектеседі. Олар әртүрлі топырақ түрлерін салыстырып, олардың табиғаттағы және ауыл шаруашылығындағы маңызын түсінеді. Бұл тәжірибелер зерттеушілік дағдыларды дамытуға және экологиялық сауаттылықты арттыруға ықпал етеді.

2.4. Су және оның қасиеттері бойынша зерттеу жұмыстары

Су – жер бетіндегі барлық тіршілік үшін маңызды заттардың бірі. Оқушыларға судың қасиеттерін зерттеу арқылы оның маңызын, табиғаттағы айналымын және күнделікті өмірдегі рөлін түсіндіруге болады.

Суды зерттеудің мақсаты:

• Су туралы негізгі түсініктерді қалыптастыру.

• Судың қасиеттерін (мөлдірлігі, түссіздігі, иіссіздігі, еріткіштігі, температуралық өзгерістері) зерттеу.

• Судың табиғаттағы айналымы туралы білімдерін кеңейту.

• Су ресурстарын үнемдеу мен қорғаудың маңызын түсіндіру.

Судың негізгі қасиеттері:

1. Мөлдірлігі – су түссіз және жарықты өткізеді.

2. Иіссіздігі мен дәмсіздігі – таза суда иіс пен дәм болмайды.

3. Судың еріткіштігі – көптеген заттар суда ериді.

4. Күй өзгерісі – су үш агрегаттық күйде болады: сұйық, қатты (мұз), газ (бу).

5. Тығыздығы – судың кейбір заттарға қатысты тығыздық қасиеті бар (мысалы, мұз судың бетінде қалқып жүреді).

6. Беттік керілуі – су тамшыларының бір-біріне жабысу қасиеті.

Практикалық жұмыс: Су қасиеттерін зерттеу

Қажетті құралдар:

• Стақан немесе мөлдір ыдыс

• Қасық

• Тұз, қант, саз, май

• Мұз

• Асхана термометрі

• Кішкентай ыдыстар

Тәжірибе 1: Судың мөлдірлігі

Жұмыс барысы:

1. Мөлдір стақанға таза су құйыңыз.

2. Стақанның артында тұрған заттарды қараңыз.

3. Қорытынды жасаңыз: су мөлдір ме?

Талдау сұрақтары:

• Су қандай түсті?

• Ол артындағы заттарды қаншалықты анық көрсетеді?

Тәжірибе 2: Судың еріткіштік қасиеті

Жұмыс барысы:

1. Үш түрлі стақанға су құйыңыз.

2. Бірінші стақанға тұз, екіншісіне қант, үшіншісіне саз қосып араластырыңыз.

3. Қайсысы суда толық ериді, ал қайсысы ерімей тұнбаға түседі?

Қорытынды: Тұз бен қант толық ериді, ал саз суда ерімейді, ол тек лайланып кетеді.

Талдау сұрақтары:

• Барлық заттар суда ери ме?

• Қандай заттар жақсы ериді?

Тәжірибе 3: Судың күй өзгерісі

Жұмыс барысы:

1. Мұзды стаканға салып, оның еруін бақылаңыз.

2. Бір ыдыстағы суды қайнатып, оның буға айналуын бақылаңыз.

3. Қайнаған су қайтадан суығанда қандай өзгеріс болады?

Қорытынды: Су қатты, сұйық және газ күйіне өте алады.

Талдау сұрақтары:

• Мұз неге ериді?

• Су буға қалай айналады?

Тәжірибе 4: Беттік керілу құбылысын зерттеу

Жұмыс барысы:

1. Стақанға су құйып, бетіне кішкентай қағаз бөлігін қойыңыз.

2. Қағаз судың бетінде қалай қалқып тұрғанын бақылаңыз.

3. Бір тамшы сабын қосып, өзгерісті байқаңыз.

Қорытынды: Сабын беттік керілуді азайтады, сондықтан қағаз батып кетеді.

Талдау сұрақтары:

• Неге қағаз су бетінде қалқып тұрды?

• Сабын қосқанда не өзгерді?

Тәжірибе 5: Судың температуралық қасиеттері

Жұмыс барысы:

1. Суық судың температурасын өлшеңіз.

2. Оны ысытып, әр минут сайын температурасын жазып отырыңыз.

3. Қайнау температурасына жеткенде оны бақылап, судың булануын байқаңыз.

Қорытынды: Су жылу алған сайын температурасы көтеріліп, қайнайды да, буға айналады.

Талдау сұрақтары:

• Су неше градуста қайнайды?

• Суық суды жылы суға қосқанда не болады?

Қосымша зерттеу тапсырмалары:

1. Судың табиғаттағы айналымы – булану, конденсация және жауын-шашын қалай пайда болатынын бақылау.

2. Тұзды және тұщы судың айырмашылығы – теңіз суының ерекшеліктерін зерттеу.

3. Судың адам өміріндегі рөлі – тұрмыстағы және өндірістегі судың маңызын талқылау.

4. Суды үнемдеу жолдары – су ресурстарын қорғау туралы жоба дайындау.

Суды зерттеу тәжірибелері оқушыларға оның қасиеттерін түсінуге, табиғаттағы айналымын зерттеуге көмектеседі. Бұл тапсырмалар экологиялық сана қалыптастырып, суды үнемдеуге және қорғауға ынталандырады.

2.5. Жергілікті экожүйені зерттеу жобалары

Жергілікті экожүйені зерттеу – оқушылардың табиғатты қорғау және экологиялық тепе-теңдікті сақтау маңыздылығын түсінуіне көмектесетін маңызды тәжірибелік жұмыс. Бұл зерттеулер табиғи ортадағы өзгерістерді бақылауға, өсімдіктер мен жануарлардың тіршілік ету ортасын зерттеуге және экологиялық мәселелерді анықтауға бағытталған.

Жобаның мақсаты:

• Оқушыларды өз аймағындағы табиғи ортаның ерекшеліктерімен таныстыру.

• Экожүйедегі өсімдіктер мен жануарлардың өзара байланысын зерттеу.

• Табиғаттың ластану деңгейін анықтау және оны қорғау жолдарын қарастыру.

• Экологиялық сананы қалыптастыру және табиғатты аялауға баулу.

Зерттеу жобаларының міндеттері:

1. Жергілікті флора мен фаунаны зерттеу.

2. Табиғи ортаға адамның әсерін талдау.

3. Су, топырақ және ауа сапасын бақылау.

4. Экожүйенің өзгеру себептерін анықтау.

5. Экологиялық жағдайды жақсарту бойынша ұсыныстар әзірлеу.

Жобаны ұйымдастыру кезеңдері:

1. Тақырыпты таңдау және зерттеу аймағын белгілеу

• Жергілікті орман, өзен, көл, шалғын немесе саябақты зерттеу.

• Қалалық және ауылдық экожүйелерді салыстыру.

• Ауа, су және топырақтың ластануын бағалау.

2. Зерттеу әдістерін анықтау

• Бақылау – өсімдіктер мен жануарлардың тіршілік ету ортасын бақылау.

• Үлгілер жинау – су, топырақ сынамаларын алып, сапасын анықтау.

• Салыстыру және талдау – бұрынғы деректермен салыстырып, өзгерістерді бағалау.

3. Дала жұмыстарын жүргізу

• Өсімдіктердің түрлік құрамын тіркеу.

• Құстар мен жәндіктерді бақылау.

• Ластану көздерін анықтау және оны фотоға немесе видеоға түсіру.

4. Жинақталған мәліметтерді өңдеу және талдау

• Табиғи ортаның қазіргі жағдайын сипаттау.

• Өсімдіктер мен жануарлар популяциясының өзгерістерін анықтау.

• Экожүйедегі мәселелерді анықтап, шешу жолдарын ұсыну.

5. Жобаны рәсімдеу және ұсыну

• Презентация немесе баяндама дайындау.

• Табиғатты қорғау бойынша ұсыныстар әзірлеу.

• Экологиялық акциялар немесе сынып сағаттарын өткізу.

Зерттеу жобаларының мысалдары:

1. Өзен немесе көл экожүйесін зерттеу

Мақсаты: Жергілікті су айдынындағы биологиялық әртүрлілікті зерттеу және ластану деңгейін бағалау.

Жұмыс барысы:

• Өзен немесе көлдің су мөлдірлігін, иісін, дәмін бақылау.

• Өсімдіктер мен жануарлар түрлерін тіркеу.

• Су сынамаларын алып, ондағы тіршілік иелерін зерттеу.

• Ластану көздерін анықтап, экологиялық ұсыныстар жасау.

2. Орман немесе дала экожүйесінің биоәртүрлілігін зерттеу

Мақсаты: Өсімдіктер мен жануарлардың экожүйедегі өзара байланысын зерттеу.

Жұмыс барысы:

• Орман немесе дала белдеуіндегі өсімдік түрлерін бақылау.

• Құстар мен жәндіктердің санын есептеу және олардың тіршілік ортасын зерттеу.

• Адам әрекетінің экожүйеге әсерін талдау.

3. Қала мен ауыл экожүйелерін салыстыру

Мақсаты: Урбанизацияның табиғатқа әсерін зерттеу.

Жұмыс барысы:

• Қаладағы және ауылдағы ауа, су, топырақ сапасын зерттеу.

• Жасыл желектердің саны мен жағдайын салыстыру.

• Көлік пен өндіріс орындарының экожүйеге әсерін бағалау.

• Ластану деңгейін төмендету бойынша ұсыныстар дайындау.

4. Ауа, су және топырақтың ластануын зерттеу

Мақсаты: Табиғи ресурстардың сапасын бақылау және экологиялық жағдайды бағалау.

Жұмыс барысы:

• Атмосфералық ауаның тазалығын анықтау (шаң-тозаң, түтін деңгейін бақылау).

• Су және топырақ сынамаларын алу, ластану белгілерін зерттеу.

• Өсімдіктердің жағдайын бақылау (жапырақтардың түсі, зиянкестердің болуы).

Жергілікті экожүйені зерттеу жобалары оқушыларға экологиялық мәселелерді өз бетінше анықтауға және оларды шешу жолдарын ұсынуға мүмкіндік береді. Осындай жұмыстар табиғатты аялау дағдыларын қалыптастырып, экологиялық сауаттылықты арттырады.

3-БӨЛІМ. ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ТӘРБИЕ ЖӘНЕ ТАБИҒАТТЫ ҚОРҒАУ

3.1. Табиғатты қорғауға баулу әдістері

Экологиялық тәрбие – оқушылардың табиғатқа деген сүйіспеншілігін, жауапкершілігін және оны қорғау қажеттігін түсіндірудің негізгі жолы. Қазіргі таңда қоршаған ортаның ластануы, табиғи ресурстардың сарқылуы және биоәртүрліліктің азаюы өзекті мәселелерге айналуда. Сондықтан оқушыларды табиғатты қорғауға баулу әдістерін тиімді қолдану маңызды.

Табиғатты қорғауға баулудың негізгі мақсаттары:

• Оқушыларға экологиялық сана мен мәдениетті қалыптастыру.

• Қоршаған ортаны қорғаудың маңызын түсіндіру.

• Табиғатты қорғау бойынша белсенді іс-әрекеттерге үйрету.

• Экологиялық жауапкершілікті арттыру.

Табиғатты қорғауға баулудың негізгі әдістері:

1. Әңгіме, дәріс және түсіндіру әдісі

• Табиғаттың адам өміріндегі маңызы туралы баяндау.

• Экологиялық проблемалар мен оларды шешу жолдарын талқылау.

• Қоршаған ортаға зиян келтіретін әрекеттерді түсіндіру.

2. Көрнекілік әдісі

• Табиғаттағы өзгерістерді бейнелейтін суреттер, диаграммалар көрсету.

• Экологиялық фильмдер мен бейнероликтер көрсету.

• Қоршаған ортаның ластануын көрсететін фотосуреттер талдау.

3. Практикалық әдістер

• Табиғатты қорғау акцияларын ұйымдастыру (ағаш отырғызу, қоқыс жинау).

• Экологиялық жорықтар мен экскурсиялар өткізу.

• Қалдықтарды сұрыптау және қайта өңдеу тәжірибелері.

4. Жобалау және зерттеу әдістері

• Оқушыларға табиғатты қорғау тақырыбында шағын зерттеу жобаларын жасауға тапсырма беру.

• Экологиялық мәселелерді шешу бойынша ұсыныстар дайындау.

• Табиғи ресурстарды үнемдеу бойынша жоспар құру.

5. Ойын әдістері

• Экологиялық тақырыптағы рөлдік ойындар (мысалы, «Экология министрі болсам…»).

• Табиғатты қорғау бойынша викториналар мен интеллектуалды ойындар.

• «Қоршаған ортаны сақтайық!» атты сурет байқауларын өткізу.

6. Тәжірибелік-эксперименттік әдістер

• Өсімдіктердің өсуін зерттеу.

• Ластанған және таза су үлгілерін салыстыру.

• Қалдықтардың шіру жылдамдығын бақылау (қағаз, пластик, тамақ қалдықтары).

Табиғатты қорғауға баулудың нәтижесі:

• Оқушылар экологиялық мәдениетті меңгереді.

• Табиғатқа ұқыпты қарау дағдысы қалыптасады.

• Қоршаған ортаға зиян келтірмеу әдеті пайда болады.

• Экологиялық мәселелерді шешуге белсенді араласуға дайын болады.

Экологиялық тәрбиені бастауыш сыныптан бастап жүйелі түрде жүргізу арқылы оқушылардың табиғатқа деген жанашырлығы мен жауапкершілігі артады.

3.2. Қалдықтарды сұрыптау және қайта өңдеу тәжірибелері

Қазіргі таңда қалдықтарды сұрыптау және қайта өңдеу – экологиялық мәселелерді шешудің маңызды бағыттарының бірі. Қалдықтардың көптеп жиналуы қоршаған ортаға зиян тигізіп, экологиялық тепе-теңдікті бұзады. Сондықтан оқушыларға қалдықтарды сұрыптау мен қайта өңдеу тәжірибелерін үйрету – олардың экологиялық сауаттылығын арттырудың және табиғатты қорғауға баулудың тиімді жолы.

Қалдықтарды сұрыптау мен қайта өңдеудің маңызы

• Қоршаған ортаның ластануын азайтады.

• Табиғи ресурстарды үнемдеуге көмектеседі.

• Қайта өңделген материалдарды пайдалану арқылы энергия шығынын төмендетеді.

• Экологиялық мәдениетті қалыптастырады.

Қалдықтарды сұрыптау әдістері

Қалдықтарды сұрыптау – оларды материал түріне қарай бөліп, қайта өңдеуге жіберу процесі. Негізгі қалдық түрлері:

1. Органикалық қалдықтар (тамақ қалдықтары, өсімдіктер, жапырақтар)

• Компост жасау арқылы тыңайтқыш ретінде пайдалануға болады.

2. Қағаз және картон (газеттер, кітаптар, қораптар)

• Қайта өңдеу арқылы жаңа қағаз өнімдері шығарылады.

3. Пластик (бөтелкелер, қаптамалар)

• Сұрыпталып, жаңа пластик өнімдер жасау үшін қайта өңделеді.

4. Шыны (шыны бөтелкелер, банка)

• Жинақталып, балқыту арқылы жаңа шыны өнімдерге айналады.

5. Металл (қалайы, алюминий, темір қалдықтары)

• Өңделіп, металл бұйымдарын жасауға қолданылады.

6. Электрондық қалдықтар (ескірген телефондар, батареялар, компьютер бөлшектері)

• Мамандандырылған орталықтарда қайта өңделуі тиіс.

Қайта өңдеу тәжірибелері

1. Қалдықтарды сұрыптау тәжірибесі

Мақсаты: Оқушыларға күнделікті тұрмыстағы қалдықтарды дұрыс сұрыптауды үйрету.

Тапсырма:

• Оқушыларды төрт топқа бөліп, оларға әртүрлі тұрмыстық қалдықтар беріледі.

• Әр топ қалдықтарды сәйкес контейнерлерге бөліп сұрыптайды.

• Сұрыптау нәтижелері талқыланады.

2. Компост жасау тәжірибесі

Мақсаты: Органикалық қалдықтарды қайта өңдеудің табиғи әдісін көрсету.

Тапсырма:

• Тамақ қалдықтары мен өсімдіктерді жинап, арнайы компост жәшігіне салу.

• Олардың шіру процесін бақылап, тыңайтқыш алу жолдарын зерттеу.

3. Қайта өңделетін материалдардан бұйым жасау

Мақсаты: Қайта өңделген материалдарды креативті пайдалануға үйрету.

Тапсырма:

• Қағаздан макеттер, пластик бөтелкелерден құмыралар жасау.

• Қолданылған материалдардан көркем шығармашылық жұмыстар дайындау.

Экологиялық білім беру шаралары

• «Қалдықтарды сұрыптау – таза болашақ» тақырыбында сынып сағаттарын өткізу.

• Мектепте қалдықтарды сұрыптауға арналған арнайы контейнерлер орнату.

• «Эко-апта» ұйымдастырып, оқушыларды қоқыс жинау акцияларына тарту.

Қалдықтарды дұрыс сұрыптау мен қайта өңдеу – табиғатты қорғаудың маңызды жолы. Бастауыш сынып оқушыларына осы тәжірибелерді үйрету арқылы олардың экологиялық жауапкершілігін арттыруға және таза орта қалыптастыруға үлес қосуға болады.

3.3. Қызыл кітапқа енген өсімдіктер мен жануарларды зерттеу

Қазіргі уақытта көптеген өсімдіктер мен жануарлар түрлерінің саны азайып, кейбіреулері жойылу қаупінде тұр. Бұл мәселені шешу үшін 1966 жылы Халықаралық табиғат қорғау одағы (IUCN) «Қызыл кітапты» енгізді. Қазақстанда да сирек кездесетін және жойылып бара жатқан өсімдіктер мен жануарлар осы тізімге енгізілген. Оқушыларды Қызыл кітаппен таныстыру олардың табиғатты қорғауға деген жауапкершілігін арттырады.

Мақсаты:

• Оқушыларды Қызыл кітаппен және оған енгізілген өсімдіктер мен жануарлармен таныстыру.

• Табиғаттағы биоәртүрлілікті сақтау маңызын түсіндіру.

• Қоршаған ортаны қорғауға баулу.

Міндеттері:

• Қазақстанның Қызыл кітабына енген өсімдіктер мен жануарларды зерттеу.

• Табиғатты қорғау шараларын үйрену.

• Қызыл кітапқа енгізілген жануарлар мен өсімдіктердің ерекшеліктерін анықтау.

Қызыл кітап дегеніміз не?

Қызыл кітап – сирек кездесетін және жойылып бара жатқан жануарлар мен өсімдіктер туралы мәліметтер жинақталған ресми құжат. Онда әрбір түрдің сипаттамасы, таралу аймағы, жойылу қаупі және қорғау шаралары көрсетілген.

Қазақстанның Қызыл кітабына енгізілген кейбір жануарлар мен өсімдіктер

Жануарлар:

1. Қарақұйрық – шөл және шөлейт аймақтарда кездесетін жұптұяқты жануар.

2. Ақбас тырна – сирек кездесетін құс, батпақты жерлерде тіршілік етеді.

3. Қар барысы – Тянь-Шань мен Алтай тауларында мекендейтін жыртқыш.

4. Қызыл қасқыр – Қазақстанның оңтүстігіндегі сирек кездесетін аң.

5. Бүркіт – биік таулы аймақтарда кездесетін жыртқыш құс.

Өсімдіктер:

1. Қызғалдақтың сирек түрлері (Грейг, Кауфман, Альберт қызғалдағы) – Қазақстанның далалы аймақтарында өседі.

2. Ағаш тәрізді арша – тау беткейлерінде кездесетін сирек ағаш.

3. Қызыл кітапқа енген сексеуіл – шөлді аймақтарда өсетін өсімдік, оның азаюы экожүйеге әсер етеді.

4. Жабайы жүзім – табиғи жағдайда өте сирек кездеседі.

5. Адыраспанның кейбір түрлері – емдік өсімдік ретінде белгілі, бірақ жойылып кету қаупі бар.

Қызыл кітаптағы жануарлар мен өсімдіктерді зерттеу әдістері

1. Бақылау әдісі

• Табиғи ортада жануарлар мен өсімдіктерді зерттеу.

• Қызыл кітапқа енген түрлерді тіршілік ету ортасында бақылау.

2. Жинақтау және талдау әдісі

• Ғылыми мақалалар мен дереккөздерді зерттеу.

• Қызыл кітапқа енген түрлердің таралу аймақтарын анықтау.

3. Салыстыру әдісі

• Түрлердің популяциясын өткен ғасырлардағы мәліметтермен салыстыру.

• Жойылып кеткен түрлер мен қазіргі қауіп төніп тұрған түрлерді салыстыру.

4. Экологиялық жорықтар ұйымдастыру

• Табиғатқа шығу арқылы сирек кездесетін өсімдіктер мен жануарларды бақылау.

• Фото және бейнематериалдар жинау.

5. Жобалық жұмыс жасау

• Оқушылардың Қызыл кітапқа енген түрлер туралы шағын ғылыми жобалар әзірлеуі.

• «Қорғауға алынған жануарлар» тақырыбында постер немесе буклет жасау.

Практикалық тапсырмалар:

1. Қызыл кітаптағы бір жануарды немесе өсімдікті зерттеп, баяндама жазу.

2. Сирек кездесетін өсімдіктер мен жануарлардың суретін салып, олардың ерекшеліктерін сипаттау.

3. «Қызыл кітаптағы жануарлар» тақырыбында викторина ұйымдастыру.

4. Жергілікті экожүйеде сирек кездесетін өсімдіктерді анықтап, олар туралы мәлімет жинау.

Қызыл кітапқа енген жануарлар мен өсімдіктерді зерттеу – оқушылардың экологиялық білімін арттырудың маңызды жолы. Табиғаттағы биоәртүрлілікті сақтау үшін әрбір оқушы экологиялық мәдениетті меңгеруі және табиғатты қорғауға өз үлесін қосуы қажет.

3.4. Орманды, суды және топырақты қорғауға арналған шаралар

Қоршаған орта – адам өмірінің ажырамас бөлігі. Орман, су және топырақ – табиғаттың маңызды құрамдас бөліктері. Олар тіршілікке қажетті ресурстарды қамтамасыз етеді, экожүйедегі тепе-теңдікті сақтайды. Алайда қазіргі таңда ормандардың жойылуы, су ресурстарының ластануы және топырақтың құнарсыздануы экологиялық проблемаларға алып келуде. Осы мәселелерді шешу үшін табиғатты қорғау шараларын меңгеру және оларды күнделікті өмірде қолдану қажет.

Мақсаты:

• Оқушыларды табиғатты қорғау шараларымен таныстыру.

• Орманды, суды және топырақты қорғаудың маңызын түсіндіру.

• Экологиялық сана-сезімді қалыптастыру.

Міндеттері:

• Орманды, суды және топырақты қорғау әдістерін үйрену.

• Табиғат ресурстарын үнемді пайдалану жолдарын қарастыру.

• Экологиялық жағдайды жақсартуға бағытталған іс-әрекеттерді ұйымдастыру.

Орманды қорғау шаралары

Орман – жер шарының өкпесі, ол ауаны тазартып, көмірқышқыл газын оттегіне айналдырады. Орманды сақтау үшін:

1. Ағаштарды кесуді шектеу және қайта қалпына келтіру

• Орман ағаштарын заңсыз кесуге тыйым салу.

• Орманды қалпына келтіру үшін ағаш отырғызу акцияларын ұйымдастыру.

2. Орман өрттерінің алдын алу

• Орманға өрт қауіпсіздігі ережелерін сақтау.

• Өртке қарсы бақылау және ескерту белгілерін орнату.

3. Ормандардың биоалуантүрлілігін сақтау

• Ормандағы жануарлар мен өсімдіктерді қорғау.

• Браконьерлікпен күресу.

4. Ағашты үнемді пайдалану

• Қағазды қайта өңдеу арқылы ағаштарды аз кесу.

• Экологиялық таза өнімдерді қолдану.

Суды қорғау шаралары

Су – тіршіліктің негізі. Суды үнемдеу және қорғау үшін келесі шараларды орындау қажет:

1. Суды ластауды болдырмау

• Өндіріс және тұрмыстық қалдықтарды суға төгуге тыйым салу.

• Суды тазартатын қондырғыларды орнату.

2. Су ресурстарын үнемдеу

• Су шығынын азайту үшін суға үнемді крандар орнату.

• Күнделікті тұрмыста суды үнемдеу әдетін қалыптастыру.

3. Табиғи су көздерін қорғау

• Өзендер мен көлдердің жағасын таза ұстау.

• Қоқыс жинау акцияларын ұйымдастыру.

4. Жер асты суларының ластануын болдырмау

• Химиялық тыңайтқыштар мен пестицидтерді дұрыс пайдалану.

• Қоқыстарды арнайы орындарға тастау.

Топырақты қорғау шаралары

Топырақ – ауыл шаруашылығы мен экожүйенің негізі. Топырақтың құнарлылығын сақтау үшін:

1. Топырақты эрозиядан қорғау

• Жел және су эрозиясын азайту үшін орман алқаптарын отырғызу.

• Егістік жерлерді дұрыс өңдеу әдістерін қолдану.

2. Химиялық ластануды азайту

• Химиялық тыңайтқыштарды шектен тыс қолданбау.

• Органикалық тыңайтқыштарға көшу.

3. Топырақтың құнарлылығын арттыру

• Ауыспалы егіс жүйесін қолдану.

• Компост және табиғи тыңайтқыштарды пайдалану.

4. Қалдықтарды дұрыс басқару

• Қоқысты сұрыптау және қайта өңдеу арқылы жерді ластаудан қорғау.

• Пластик пен басқа да ыдырамайтын материалдарды азайту.

Практикалық жұмыстар

1. «Орманды қорғау» акциясы – мектеп маңында ағаш отырғызу.

2. «Таза су – денсаулық кепілі» зерттеу жұмысы – мектепке жақын су көздерін зерттеу.

3. «Топырақтың құрамы мен сапасын анықтау» тәжірибесі – топырақ үлгілерін зерттеу.

4. «Суды үнемдейік» челенджі – оқушылар суды қалай үнемдейтінін бақылап, бейнеролик түсіру.

5. «Қоқысты сұрыптау» тәжірибесі – қалдықтарды қайта өңдеу маңыздылығын зерттеу.

Табиғатты қорғау – әрбір адамның міндеті. Оқушылар орманды, суды және топырақты қорғау шараларын меңгеру арқылы қоршаған ортаны сақтауға өз үлесін қоса алады. Экологиялық сауаттылықты арттыру және табиғатты аялау – болашақ ұрпақ үшін таза әрі қауіпсіз орта қалыптастырудың басты жолы.

3.5. Экологиялық жобалар мен мектепішілік экобелсенділік

Қазіргі экологиялық мәселелер бүкіл әлемді алаңдатып отыр. Табиғатты қорғау, экожүйенің тепе-теңдігін сақтау және табиғи ресурстарды тиімді пайдалану – әрбір азаматтың жауапкершілігі. Оқушылардың экологиялық санасын қалыптастыру және оларды табиғатты аялауға үйрету мектеп қабырғасынан басталуы тиіс. Сондықтан мектепішілік экологиялық жобалар мен экобелсенділік шаралары оқушылардың қоршаған ортаға деген жауапкершілігін арттырады.

Мақсаты:

• Оқушыларды экологиялық мәселелерге бейжай қарамауға үйрету.

• Экологиялық жобаларға қатысу арқылы жауапкершіліктерін арттыру.

• Мектепте экологиялық мәдениетті қалыптастыру.

Міндеттері:

• Экологиялық жобалар ұйымдастыру арқылы оқушылардың белсенділігін арттыру.

• Қоршаған ортаны қорғауға бағытталған мектепішілік шаралар өткізу.

• Оқушыларға экологиялық дағдыларды меңгерту (қалдықтарды сұрыптау, суды үнемдеу, жасыл аймақтар құру).

Мектепте экологиялық жобаларды ұйымдастыру

Экологиялық жобалар – оқушылардың ғылыми-зерттеу және тәжірибелік дағдыларын дамытуға көмектесетін тиімді әдіс.

Экологиялық жобалардың бағыттары:

1. Табиғатты қорғау жобалары

• “Жасыл мектеп” – мектеп ауласын көгалдандыру және ағаш отырғызу.

• “Біздің таза қала” – мектеп маңын қоқыстан тазарту және сенбіліктер өткізу.

• “Эко-бақша” – мектеп территориясында шағын көкөніс немесе гүл өсіру аймағын ұйымдастыру.

2. Ресурстарды үнемдеу жобалары

• “Суды үнемдейік” – мектепте суды үнемдеу шараларын енгізу, суды артық жұмсамау туралы акциялар өткізу.

• “Энергияны үнемдейік” – артық электр қуатын пайдалануды азайту мақсатында сыныптарда жарықты өшіру, энергия үнемдейтін шамдарды пайдалану.

3. Қалдықтарды қайта өңдеу жобалары

• “Қалдықтарға екінші өмір сыйлайық” – пластик, қағаз, шыны қалдықтарын сұрыптап, қайта өңдеуге тапсыру.

• “Эко-сөмке” – оқушылар арасында полиэтилен пакеттерден бас тартып, мата сөмкелерін қолдану дағдысын қалыптастыру.

4. Экологиялық білімді арттыру жобалары

• “Эко-дәрістер” – мектепте экология туралы арнайы сабақтар мен кездесулер ұйымдастыру.

• “Эко-ойындар” – экологиялық викториналар, сайыстар, квесттер өткізу.

• “Эко-постер” – табиғатты қорғау тақырыбында шығармашылық жұмыстар жасау (постерлер, буклеттер, презентациялар).

Мектепішілік экобелсенділік шаралары

Экологиялық жобалармен қатар, мектеп ішінде тұрақты экологиялық мәдениетті қалыптастыру үшін түрлі шаралар ұйымдастырылуы қажет.

Экобелсенділік шаралары:

1. Экологиялық апталық

• Экология күні, жасыл технологиялар көрмесі, шығармашылық жұмыстар байқауы, викториналар.

2. Эко-достық акциялары

• “Қағазды үнемде” – қажетсіз қағаздарды қайта пайдалану.

• “Пластиктен бас тарт” – оқушыларды пластикалық ыдыстардың орнына экологиялық таза өнімдерді пайдалануға шақыру.

3. Мектептегі “Эко-патруль”

• Оқушылар арасынан экобелсенділер тобы құрылып, мектеп ішіндегі экологиялық тәртіпті бақылау.

• Қалдықтарды дұрыс сұрыптау, артық энергияны үнемдеу, мектеп ішіндегі өсімдіктерді күту.

4. Экологиялық челлендждер

• “1 апта – 1 жасыл іс” – оқушылар апта сайын табиғатқа пайдалы бір әрекет жасап, оны әлеуметтік желіде бөлісу.

• “Өз ағашыңды отырғыз” – әр оқушы өз атынан ағаш отырғызып, оған қамқорлық жасау.

5. Жергілікті қауымдастықпен серіктестік

• Орман шаруашылығы, экологиялық ұйымдар, жергілікті әкімдік және қоғам белсенділерімен бірлесіп шаралар өткізу.

• “Қала тазалығы” акцияларына қатысу.

Практикалық тапсырмалар:

1. Оқушылар тобы мектеп ауласында ағаш отырғызып, оларға күтім жасайды.

2. Сынып ішінде экологиялық белсенді топ құрылып, “Эко-патруль” жұмысы ұйымдастырылады.

3. Қоқысты сұрыптау бойынша инфографика жасап, мектеп ішіне ілу.

4. Экологиялық челлендждерге қатысып, оқушыларды қызықтыру.

5. Эко-достық өнімдер (мата сөмке, қайта пайдалануға болатын бөтелке) туралы презентация жасау.

Экологиялық жобалар мен мектепішілік экобелсенділік – оқушылардың табиғатқа деген жауапкершілігін арттырудың тиімді әдісі. Экологиялық мәдениет қалыптастыру арқылы біз табиғатты аялауға, ресурстарды үнемдеуге және қоршаған ортаны таза ұстауға үлес қоса аламыз. Бұл – болашақ ұрпақ үшін экологиялық тұрақтылыққа жасалған маңызды қадам.

Қорытынды

Бұл әдістемелік құрал бастауыш сынып оқушыларының табиғатты зерттеу дағдыларын қалыптастыруға, экологиялық сауаттылығын арттыруға және қоршаған ортаға деген жауапкершілігін нығайтуға арналған. Оқу үдерісінде табиғатты зерттеу әдістерін тиімді пайдалану – балалардың ғылыми ойлау қабілетін дамытуға, қоршаған ортаға деген қызығушылығын арттыруға және оны қорғауға бағытталған белсенді әрекеттер жасауға ықпал етеді.

Әдістемелік құралда табиғатты зерттеудің негізгі әдістері (бақылау, тәжірибе жасау, салыстыру, модельдеу, картографиялық әдістер) қарастырылып, оларды бастауыш сынып оқушыларының жас ерекшеліктеріне сәйкес қолдану жолдары көрсетілді. Сондай-ақ оқушылардың табиғи құбылыстарды зерттеуіне арналған практикалық жұмыстар ұсынылып, экологиялық мәдениетті қалыптастыруға бағытталған жобалар мен іс-шаралар жүйесі қамтылды.

Әдістемелік құралды қолданудың нәтижесінде:

• Оқушылар табиғатты зерттеу әдістерін меңгереді және оларды тәжірибеде қолдана алады;

• Ғылыми-зерттеу дағдылары дамиды, бақылау мен талдау қабілеті артады;

• Қоршаған ортаға деген жауапкершілік қалыптасады, табиғатты қорғау шараларына белсенді қатысу дағдысы дамиды;

• Экологиялық сана-сезім жоғарылап, мектепішілік экологиялық белсенділік артады.

Бұл әдістемелік құрал бастауыш сынып мұғалімдеріне дүниетану сабағында зерттеу әдістерін тиімді қолдануға, оқушылардың экологиялық сауаттылығын арттыруға және олардың табиғатқа деген оң көзқарасын қалыптастыруға көмекші құрал бола алады.

Қорытындылай келе, қоршаған ортаны аялау – әрбір адамның міндеті. Сондықтан білім беру үдерісінде экологиялық тәрбие мен табиғатты зерттеу мәдениетін дамыту басты басымдықтардың бірі болуы тиіс. Осы әдістемелік құрал арқылы бастауыш сынып оқушылары табиғатты танып-білуге, оны зерттеуге және қорғауға бағытталған маңызды дағдыларды меңгеріп, саналы экологиялық көзқарас қалыптастырады.

Қосымшалар

1. Практикалық тапсырмалар үлгілері

Тапсырма 1: “Ауа райын бақылау”

Мақсаты: Оқушыларға ауа райының өзгерісін бақылауды үйрету.

Нұсқаулық:

• Бір апта бойы күнделікті ауа райын бақылап, күнделік жүргізіңіз.

• Температураны, жауын-шашынды, желдің бағытын жазып отырыңыз.

• Апта соңында ауа райының өзгерістерін талдаңыз.

Тапсырма 2: “Өсімдіктердің өсуін зерттеу”

Мақсаты: Өсімдіктердің өсуіне әсер ететін факторларды зерттеу.

Нұсқаулық:

• Бірдей екі өсімдік алып, бірін күн сәулесі бар жерде, екіншісін қараңғы жерде өсіріңіз.

• Екі апта бойы олардың өсуін бақылап, өзгерістерді жазып отырыңыз.

• Қай өсімдік жақсы өскенін анықтап, себебін түсіндіріңіз.

2. Экологиялық тәжірибелер бойынша нұсқаулық

Тәжірибе 1: “Судың ластануы және оны тазарту”

Қажетті материалдар: Лас су, сүзгі (мақта, құм, көмір), таза су ыдысы.

Жүргізілуі:

1. Лас суды сүзгіден өткізіңіз.

2. Фильтрация нәтижесінде судың қаншалықты тазаланғанын бақылаңыз.

3. Табиғи суды тазартудың маңыздылығы туралы қорытынды жасаңыз.

Тәжірибе 2: “Топырақтың құрамы”

Қажетті материалдар: Әр түрлі топырақ түрлері (құмды, сазды, қара топырақ), су, мөлдір ыдыс.

Жүргізілуі:

1. Әр топырақтың су өткізгіштігін тексеріңіз.

2. Қай топырақ су өткізгіштігі жоғары екенін анықтаңыз.

3. Қорытынды шығарып, қандай топырақ ауыл шаруашылығына тиімді екенін түсіндіріңіз.

3. Зерттеу жобаларының мысалдары

Жоба 1: “Жергілікті экожүйені зерттеу”

Мақсаты: Оқушыларды өз аймағындағы табиғи ортаны зерттеуге ынталандыру.

Жоспары:

• Жергілікті өсімдіктер мен жануарларды зерттеу.

• Табиғи нысандардың (орман, өзен, көл) жағдайын бақылау.

• Экожүйедегі өзгерістер мен олардың себептерін талдау.

Жоба 2: “Қалдықтарды сұрыптау және қайта өңдеу”

Мақсаты: Оқушылардың тұрмыстық қалдықтарды сұрыптау және қайта өңдеу туралы білімін арттыру.

Жоспары:

• Қоқыс түрлерін (пластик, қағаз, металл, шыны) анықтау.

• Қайта өңдеуге болатын материалдарды бөлу.

• Қалдықтарды азайту бойынша ұсыныстар жасау.

4. Ойын және интерактивті әдістер жинағы

Ойын 1: “Экологиялық детектив”

Мақсаты: Оқушыларға экологиялық мәселелерді шешуге көмектесу.

Ережесі:

• Мұғалім экологиялық проблемасы бар жағдайды сипаттайды.

• Оқушылар детектив рөлінде мәселеге себептер іздеп, шешімдерін ұсынады.

Ойын 2: “Табиғатты қорғау миссиясы”

Мақсаты: Оқушыларды табиғатты қорғауға баулу.

Ережесі:

• Әр оқушыға табиғатты қорғау бойынша тапсырма беріледі (мысалы, пластикті азайту, ағаш отырғызу, су үнемдеу).

• Бір аптадан кейін олар өз тәжірибелерін сыныпта бөліседі.

Бұл қосымшалар әдістемелік құралды толықтырып, мұғалімдерге дүниетану сабақтарын қызықты әрі тиімді ұйымдастыруға көмектеседі.

Пайдаланылған әдебиеттер

1. ҚР Білім және ғылым министрлігі. (2023). “Дүниетану” пәні бойынша оқу бағдарламасы (1-4 сыныптар). – Астана: Ы. Алтынсарин атындағы ҰБА.

2. Ахметова, А., & Бейсенова, Ә. (2021). Дүниетану: Оқыту әдістемесі. – Алматы: Атамұра.

3. Сәтімбекова, Р. (2020). Экологиялық білім беру: теориясы мен практикасы. – Алматы: Рауан.

4. Қазақстан Республикасының экологиялық кодексі (2021). – Астана.

5. Білім беру мазмұнын жаңарту аясында бастауыш сынып мұғалімдеріне арналған әдістемелік нұсқаулықтар. (2022). – Астана: Оқу-әдістемелік орталығы.

6. Пидкасистый, П.И. (2019). Исследовательские методы в начальной школе. – Москва: Просвещение.

7. Лемешев, А. (2020). Основы экологического воспитания младших школьников. – Санкт-Петербург: Питер.

8. UNESCO. (2019). Education for Sustainable Development Goals: Learning Objectives. – Paris: UNESCO Publishing.

9. Назарбаев Зияткерлік мектептері. (2022). Жаратылыстану пәндерінен зерттеу жұмыстарының әдістері. – Астана: НЗМ ДББҰ.

10. Жаңартылған білім беру бағдарламасы бойынша дүниетану пәнінен оқу-әдістемелік материалдар. (2023). – Алматы: Білім баспасы.

11. Әбілова, З. (2018). Экологиялық тәрбие негіздері. – Алматы: Мектеп.

12. Тасболатов, Б. (2019). Қоршаған ортаны қорғау және тұрақты даму. – Астана: Фолиант.

13. Васильева, Н. (2021). Методы исследования природы в начальной школе. – Москва: Академкнига.

14. Смайлова, Г. (2020). Балаларға арналған экологиялық ойындар мен жаттығулар. – Алматы: Өрлеу.

15. Глотов, А. (2018). Методика организации наблюдений за природой. – Минск: Белорусская школа.

16. Қазақстанның Қызыл кітабы. (2021). – Астана: Ғылым баспасы.

17. Шілдебаев, Ж. (2020). Бастауыш сыныпта экологиялық жобалау әдістері. – Алматы: Арман-ПВ.

18. Дүйсенова, К. (2019). Бастауыш мектепте дүниетану пәнін оқыту әдістері. – Алматы: Қазақ университеті.

19. IUCN. (2022). Global Biodiversity Outlook 5. – Gland: IUCN Publishing.

20. OECD. (2023). Green Education: Strategies for Sustainable Schools. – Paris: OECD Publishing.