«Эдгара Аллана Поның фантастикалық романдары : бейнелері мен стилі»

М.Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан университеті

Абдрахманова Айдана Кайратқызы

«Эдгара Аллана Поның фантастикалық романдары : бейнелері мен стилі»

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

«Шет тілі: екі шет тілі» 5В011900

Орал 2021ж

М.Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан университеті

Қорғауға жіберілді

Кафедра меңгерушісі

_______ Л.Ж.Кажыгереева

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

Тақырыбы :

«Эдгара Аллана Поның фантастикалық романдары: бейнелері мен стилі»

«Шет тілі: екі шет тілі» 5В011900

Орындаған : Абдрахманова Айдана Кайратқызы

Ғылыми жетекшісі : Чечётко Маргарита Владимировна

Орал 2021 ж

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ........................................................................................................................3

1 Эдгар Аллан По, готикалық дәстүр және роман жанры.......................................6

1. XIX ғасырдың бірінші жартысындағы ағылшын әдебиетіндегі готикалық мотивтер.......................................................................................................................6

2. Өмірбаяндық алғышарттар мен өзіндік стильдің пайда болуы.....................12

3. Ағылшын әдебиетіндегі романтикалық дәстүрлердің пайда болуы және Эдгар По шығармашылығына әсері.........................................................................15

2 Эдгар Аллан Поның фантастикалық әңгімелерінің стилистикалық ерекшеліктері.............................................................................................................21

2.1 Эдгар Аллан Поның «Ашерлер үйінің құлауы» новелласында байқалатын негізгі стилистикалық тенденциялары....................................................................21

2.2 Эдгар По готикалық және фантастикалық жанрының жанрлық және стилистикалық ерекшеліктері..................................................................................23

2.3 По-ның әйгілі шығармаларына негізделген стилінің тақырыптық-композициялық ерекшеліктері.................................................................................24

3 Эдгар Поның новелласындағы фантастикалық талдау.......................................34

3.1 Эдгар Поның фантастикалық романдардығы ерекшелігі................................34

3.2 Эдгар Поның психологиялық новеллалары фантастиканың бір түрі ретінде.........................................................................................................................39

3.3 Э. Поның табиғаттан тыс және фантастикалық романдары............................42

ҚОРЫТЫНДЫ...........................................................................................................48

ПАЙДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ ТІЗІМІ......................................................................52

ҚОСЫМША...............................................................................................................54

КІРІСПЕ

Эдгар Aллан По - жазушы әрі ақын, оның мұрасы ұлттық американдық және әлемдік әдебиеттің классикалық қорына енген. Эдгар Аллан Поның әдеби мұраға қосқан үлесі ерекше: оның поэзиясы тек американдық ғана емес, сонымен бірге еуропалық ақындардың көптеген буындарына арналған өлең мектебіне айналды, француз және орыс әдеби дәстүріне ықпал етті. Жазушы әлемдік жазба әдебиетіндегі детектив сынды жанрды қалыптастырушы болды: қазіргі таңда танымал детектив жанрының туған күнін 1841 жыл деп санауға болады, ол кезде жазушының «Морг көшесіндегі кісі өлімі» әңгімесі жарық көрді. Эдгар Аллан По қаламынан туған мақалалар американдық публицистика мен әдеби сын жанрының қалыптасуына әсер етті.Oның фантастикалық, қорқынышқа толы новеллалары жеке-дара көркем құбылысқа айналып, кейіннен шытырман оқиғалы және фантастикалық жанрдың үлгілерінде дамып, көркем және бірыңғай нұсқадағы ұқсас, үрейлі әдебиeттің жаңа желісі пайда болды. По новеллалары – америка классикалық әдебиеті мен әлемдік әдебиеттің бір бөлігі болуымен де, зерттеуге арналған қызықты материал болып табылады.

Эдгар Аллан По шығармашылығына арналған америка әдебиеттану ғылымымен қатар, орыс әдебиеттануында да көптеген әдеби сыни еңбектер жетерлік.Оның американдық және әлемдік әдеби дәстүрдегі рөлі орасан, жазушылығымен қатар, ақындығында елемеуге болмайды. По туралы жазылған очерктер, американдық әдебиет тарихының барлық шолулары, новелла жанры мен ақындық шығармашылық мәселелері туралы жарық көрген көптеген теориялық жинақтарға енген.

Жазушы аты аңызға айналған жазушылардың қатарына жатады, ол өзі шығармашыл тұлға ретінде әдеби мифологияның өзіндік кейіпкеріне айналды; сондықтан, ол туралы еңбектердің ішінде өмірбаяндық очерктер мен эсселер маңызды орын алады.

Америка Құрама Штаттары әдебиет тарихы туралы жазылған ағылшын - американдық жазбаларда очерк-эссе жанры басым. Әдетте, Э.По туралы тараулар сөз етілгенде, оның поэзиясы мен фантастикалық романдарына баса назар аударатын эссе жанрында жазылған, әдетте оның детектив жанрына қосқан үлесі туралы айтылады. Поның ерекше шығармашыл тұлға екендігі оның шығармашылық сыни мақалаларын талдау барысы байқатқандай. Эдгар Аллан По туралы көлемді еңбектердегі ең маңызды тараулардың бірі - әйгілі американдық сыншы және әдебиет тарихшысы Ф.О. Маттисеннің «Америка Құрама Штаттарының әдеби тарихындағы» мақаласы саналады. Aталған мақала маккартизм жылдарында мезгілсіз қайтыс болған сыншының барлық жинақтарына енген, көбіне шығарма басылымдарына кіріспе ретінде қолданылады.

Эдгар Аллан Поның отандық дәстүрлі әдебиетке деген көзқарасын айтарлықтай дәрежеде айқындай түсетін жері ол – оның Отаны.

Эдгар Аллан Поның поэзиясына негізінен ағылшын-американ зерттеушілері арнайы еңбектерін арнаған . Зерттеуге таңдалған танымал тақырып Эдгар Поның шығармашылығынан бөлек, басқа әдебиеттермен әдеби байланысын қарастыру болды - мысалы, француз әдеби байланысы мен ақынның әсерін, сондай-ақ, рухани жақын ағылшын авторларын, олардың қатарында Виктор Гюго, П.Ж. Беранже және Дж.Г. Байрон, Мэри Шелли және Уильям Годвин еңбектерінен аңғаруға болады. Поның өзіндік дара эстетикасы мен әдеби теориясы әркез отандық зерттеушілерді әрдайым қызықтырады және ол жөнінде ағылшын - американдық әдебиет пен сын тарихында көптеген еңбектер жазылған.

Ағылшын-америка және орыс әдеби сыны Эдгар Поның жұмысы туралы көптеген еңбектер, оның шығармашылық жұмысының көптеген мәселелерін зерттеу үшін, ашық тақырып болып қала береді. Жазушының фантастикалық романдары да шеттен тыс қалған емес.Олар сонымен бірге, әдеби дәстүрді тудырды - оның поэтикалық шығармашылығынан да, әлем әдебиеті тарихында алғаш рет жасалған детектив жанрынан кем түспеді. Оның шығармашылығының бұл түрін зерттеу - көптеген мәселелерді шешуге көмектеседі, әсіресе, қазіргі «готикалық» сызықтың көркем әдебиетте, кинода және танымал мәдениетте қандай рөл атқаратынын ескерсек.

«Готикалық» проза алғаш рет зерттеу тақырыбына айналды, жалпы қалың көпшілік оқырманды өзіне тартуын тоқтатпады. Мысалы, 1991 жылы «Үрейлі антология» кітабі жарық көрді, кітаптың бірінші томына X. Уолполе, Мэри Шелли, А.К. Толстой, И.В. Гоголь және Э.А.По шығармалары жинақталған.1 / По прозасы әлемдік «Готика» дәстүріне енді және жоғарыда аталған басылымның алғысөзінде қарастырылды. Осы типтегі басқа да маңызды антологиялар мен таңдамалы жинақтар жарық көрді-мысалы, «Аруақты үй» жинағына У.Коллинздің, Дж.Мида Фолкнер мен Райдер Хаггардтың сүбелі шығармалары енді. 2 / Қазіргі уақытта «ужас» жанры бұқаралық әдебиет пен кинода, видеоқаралымдарда, түрлі жанрдағы журнал басылымдарында аса танымал. «Готикалық дәстүр» кәсіби зерттеушілер қатарын да, әуесқой зеттеушілерді де өзіне тартады, ал ағылшын және американдық «Готика» туралы шығармалар әлі де жарық көруде.

Cонымен қатар, Эдгар Аллан По прозасы көптеген новеллаларынан туындағанын шытырман оқиғаларға негізделген дәстүрлі саяхат әдебиетін бақылауға мүмкіндік береді. Мұны өз зерттеулерінде әдебиет тарихшылары «Алтын қоңыз» новелласынан ғана емес,басқа да шытырман оқиғаларға толы шығармалар желісін салу арқылы түсінеді: A.Вулис Поның аталған новелласына негізделіп жазылған «Алтын қоңыз, саф алтын» атты өз мақаласында осындай әдеби дәстүр туралы баяндайды. 1/ Эдгар Поның ұшқыр қиялы өз жемісін беріп, көптеген фантастикалық, «қорқынышты», ирониялық – «қорқынышты», таңғажайып туындыларын көптеген авторлар игерді, ары қарай дамытты, қолданды.

Бұл жұмыста Эдгар Аллан Поның новеллаларына саралау жасалған, аталған жұмысты тақырып пен жанрға бөліп қарасақ, фантастикалық туындылар қатарына жатқызылуы мүмкін. Мұқият талдаудан кейін біз «Ашер үйінің құлауы» - осы тектегі ең танымал шығарма, «Қызыл өлім маскасы», «Aмонтилладо бөшкесі», «Қара мысық» және «Сопақ портрет» шығармалары. Бұл бес новелла - әртүрлі рух, композициялық және стильдік ерекшеліктері бізге Эдгар Поның фантастикалық шығармаларын талдап, олардың стилистикалық ерекшеліктерін анықтауға мүмкіндік береді.

Жұмысқа қойылған міндет Эдгар Поның эстетика мен әдеби-сыни көзқарастарының тарихи және әдеби материалдары, оның шығармашылық жолының кейбір кезеңдері, сондай-ақ, ағылшын әдеби дәстүріндегі «готикалық» әдебиеттің дәстүрлері, өйткені, бұл жоспардың американдық әдеби дәстүрі По шығармашылығынан басталады. Осыған байланысты оның барлық әңгімелерін тұтастай сипаттау, сондай-ақ, осы жұмыста талдау тақырыбына айналған әңгімелердің ерекшеліктерін анықтау қажет.

Жұмыстың мәселелері оның құрамын анықтайды. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан және қорытындыдан тұрады.

Кіріспеде әдебиеттер мен жарияланымдарға қысқаша шолу жасалады.

Эдгар Аллан Поның орыс тіліне аударылған шығармалары, сұрақ тарихы және тақырыптың негіздемесі. Бұл жерде көзделіп отыр мәселелер, дипломдық жұмыста қарастырылады.

Бірінші тарауда шығармашылығының рөлі мен маңызы қарастырылады.

Эдгар Аллан По тұтастай алғанда, оның эстетикасы мен шығармашылық ерекшеліктері, ағылшын тіліндегі "готикалық" әдебиеттің ағылшын көркемдік дәстүріндегі принциптері мен тарихы, көркемдік тәжірибе, көркемдік дәстүр алдындағы рөлі.

Екінші тарауда сараптауға таңдалған бес новеллаға сипаттама берілген талдау, Эдгар Аллан Поның қысқа әңгімелері, олардың тақырыптары, мәселелері, стилистикалық ерекшеліктері. Талдау анықтау ниетіне бағытталған олардың көркемдік ерекшелігі, инновациялық мәні және олармен байланысы, «готикалық» дәстүрмен байланысын анықтайтын, оның әдебиетте жаңа болмысын айқындауға бағытталған.

Қорытынды бөлімде зерттеу және бақылау қорытындылары шығарылады. Бес новелланың мәтінін саралау арқылы аталған жанрдың шығармашылығындағы рөлі анықталады.Эдгар Аллан Поның шығармашылығының әлем әдебиеті тарихына қосқан үлесі.

1 ЭДГАР АЛЛАН ПО, ГОТИКАЛЫҚ ДӘСТҮР ЖӘНЕ РОМАН ЖАНРЫ.

1.1 XIX ғасырдың бірінші жартысындағы ағылшын әдебиетіндегі готикалық мотивтер

Жазушы-новеллист Эдгар По XIX ғасырдың бірінші жартысындағы романтизмнің ең ірі өкілі. Әлемдік әдебиеттің қақ төрінен ойып тұрып орын алған жазушыға даңқ әдеттегідей, қайтыс болғаннан кейін келді және ол алдымен өз Отанында емес, өзге елдерде, соның ішінде Франция мен Ресейде танымал болды. По шығармаларына деген табынушылық, «сұлулыққа деген нәзік махаббат» француз символист жазушысы және аудармашы Бодлер американдық новеллисттің жұмысына жоғары баға берді. Бодлер өзі атап айтқандай, Эдгар По «өмір мен табиғаттан тыс жағдайларды» шебер, нанымды суреттеді.

Эдгар По шығармаларына жоғары баға берген орыс аудармашылары арасында символист ақын Константин Бальмонт болды, ол По эстетикасының XIX ғасырдағы ұлы орыс жазушыларының, соның ішінде Достоевскийдің жұмысына сөзсіз әсерін айрықша атап өтті.

Эдгар По өз заманында өмір сүрді және өз заманының ұлы болды. Ол өткен ғасырдың 20-40 жылдарындағы американдық қоғам шындығының көптеген аспектілерін қабылдамады және оның көптеген туындаған иллюзияларын мойындады. Ол өзінің қысқа ғұмырында небәрі қырық жыл өмір сүріп, өмірінің көп бөлігін тіршілік үшін жанталаспен өткізеді. Оны АҚШ-тағы алғашқы кәсіби жазушы деп атайды, ол тек қана өз шығармашылығымен шұғылданған деседі. Бұл оның әдеби мұрасының жан-жақты болуынан да хабар береді.Оның әдебиет саласында жалдамалы жалшылық қызметімен айналысуға мәжбүр болуы да, өзінің әдеби қолжазбаларында өмір қалтарыстарын, қарапайымдылықты көп қамтып, мінсіздікке ұмытылмауы да осыдан болса керек.Қазіргі заманғы әдеби кеңістікте интуитивті бағыттың көрнекті өкілі саналған жазушы басынан бастап, шығармашылық әу баста үлкен еңбек екенін ұғынды және сөз өнерінің табиғаты мен нақты заңдылықтарын түсініп, логикалық үйлесім мен қатар, өзіндік эстетикалық теориясын жасады.[1,5б.]

Эдгар По қоғамдағы өзінің көз алдында болып жатқан әлеуметтік - экономикалық процестердің мәнін толыққанды түсіне алмады.Алайда, себептерін түсінбесе де, оның салдарын көрді. Өзінің философиялық ертегілерінде ол «ғылымның біржақты дамуы әсерінен әлем мерзімінен бұрын ескірді» деп мәлімдеді; күнделікті өмір мен өнердің дамуы арасындағы үйлесімділіктің болмауы әлемді өлімге және дегенерацияға әкеледі деген ойды ұстанды.

Бұл өте маңызды пайымдау, онсыз Эдгар Поның эстетикалық танымын, оның әдебиет тарихындағы рөлін, жұмысының сипатын түсіну мүмкін емес; онсыз Эдгар Поны «өлі ақын» деп атауға болар еді. Эдгар По американдық кәсіптің байлық пен билікке деген үлкен құлшылыспен ұмытыла түскеніне көзі жеткен соң, оны барлық жан-тәнімен жек көре берді. Ол үшін, ақша тапшылығын көрмей, оны керісінше көбейту листикамақсаты жолында жасалып жатқан дүниелердің барлығы былыққа толы,адалдықтан ада, өрескелдікдіктің көрінісі болатын, аталған нәрселердің ықпалы әдебиет пен журналистика салаларының ақша ықпалында кетіп бара жатқандығын көріп, қатты қапаланды.

Мәдениеттің романтикалық тұжырымдамаларына және бірінші кезекте, Колдридждің көзқарастарына сүйене отырып, қиялдауға (Imagination) немесе пайымға ( Taste) үлкен мән береді. Ол адамның ақыл қабілетін үш бөлікке бөледі, жүрекке күнделікті, ақыл-ойдағы құмарлықтар аймағы жатады деп санаса, ақыл шындықты анықтау қабілетіне ие болса, қиялдауды осы екеуінің аралығына қою арқылы, ойлаудың шығармашылық, ой-өріс функциясын анықтайды, өйткені, тек поэтикалық тіл үшін тиісті тіл ол - өнер тілі. «Егер... ар-ождан бізге қажеттілік және жауапкершілік ақыл-ойын үйретсе, онда пайым сүйкімділік беріп, ақауға, ақылға қонымды үйлесімсіздікке қарсы күреседі.

Барлық романисттер сияқты, ол репульсивті және өрескел шындық пен сұлулықтың романтикалық идеалына қарама-қайшылықтан туындайды. Бұл идеалға деген ұмтылыс, жазушының пікірінше, адамның табиғатына тән. Өнердің міндеті - адамдарға үлкен ләззат сыйлай отырып, сұлулықты жасау. Сұлулық пен этика арасындағы эстетиканың қайшылықты сәттерінің бірі. Оның ұстанымы - эстетикалық талаптардың маңыздылығын атап көрсетеді, өнерге және дидактизмге полимикалық көзқарастың қарсы бағытталғандығы. Cонымен қатар, Эдгар По, сұлулықты құру таланты бірден түсіну арқылы келмейді, мақсатты рефлексия мен дәл есептеудің нәтижесінде ғана құрылатынын айтады.

По жаңа моральдық тенденциялардың руханиятсыздық қаупін тудыруы мүмкін екендігін қабылдаған алғашқы американдық жазушы болды. Эдгар Поның назарын аудартқан, әлеммен бетпе-бет келіп, сол әлемде өзіне орын қалмағанынан ұққан, үрейленген адамның жандерті болатын. Міне, осыдан дерт туындайды, жанның ауыруы да, үрей мен қорқынышы да, осыдан туындайды. Әдеби-психологиялық зерттеудің нысаны ретінде қаралуына да осы жәйттер әсер етеді. Жазушының зерттеу нәтижелері жалпы философиялық және эстетикалық ұстанымына, оның әлемге, адамға, өнердің мақсатына деген көзқарасына байланысты болды. Оның дүниетанымы - қайшылықты және тұрақсыз, ол интуитивті-рационалистік ойлауға, таңғажайып ғылыми түсініктер мен нанымдардың консерватизмін біріктіреді.Оның дүниетанымының ерекшелігі – пессимизмді көзқарас, өмірді тек қара түсті бояуда көру. Бұл дегеніміз – психика себептерге байланысты өлім, құлдырау, жойылу, деградация, өмірден қорқу, жарақаттанумен байланысты ауыр мотивтер, жоғалу сезімі, үмітсіздік сияқты сезімдерден тұратын По шығармаларының басты, тұрақты тақырып болуын түсіндіреді. Шарасыздықдық күйі - жазушының дүниетанымын толығымен жаулап алғандықтан, оның қиялынан құрылған, үрей пен қорқынышты атмосфераға толы тылсым әлемі өзі қалам тербеген шығармаларының негізгі тақырыбы.

Қорқынышты әдебиет (немесе тылсым қорқынышты әдебиет немесе табиғаттан тыс әдебиет) тәуелсіз әлеуметтік-мәдени құбылыс ретінде екі ғасырдан астам уақыт бұрын пайда болған. Ол жазбаша мәдениетпен бірге дүниеге келді. Әрине, қорқыныш сезімі - адам жаратылысының негізгі сезімдерінің бірі болып табылғандықтан да, әдебиетте де көрініс тапты.

Қорқынышты шығармалар әдебиеті XVIII ғасырдың екінші жартысында Англияда готикалық романның пайда болуымен жеке бағыт ретінде қалыптасты. Ағарту эстетикасында «Готика» термині (Батыс Еуропада антикалық мәдениетті күйреткен неміс готтар тайпасының атауынан шыққан) ортағасырлық варваризм түсінігімен синонимді терминге айналды. XVIII ғасырдың екінші жартысында Орта ғасыр, Орта ғасыр мәдениетіне деген қызығушылықтың жандануы басталады.

Роман авторлары, атап айтқанда, готикалық роман Англияда және Еуропада сұранысқа ие әдебиеттің ең танымал түрлерінің бірі болды, жұмбақ, иррационалды, қорқынышты және сөзсіз бейненің тартымдылығымен ерекшеленді. «Готика» түсінігі баяғыдан қалыптасқан «варваризм» түсінігінен алыстап, «орта ғасырлық» қала берді «серілік» сипатқа ие бола бастады. Сондықтан, готикалық романдардың оқиғаларында әрекет ету орнын таңдау: ескі ғибадатханалар, құлыптар, шіркеулердің көне қирандылары, зындандар, крипталар. Қараңғы дәліздерде жұмбақ және қорқынышты сұлбалар ақ түсті және төменге дейін түсіп, жер сызған қалпақшаларда, қолдарында білтешамы бар ... готикалық прозаның ерекше өзіндік қанық бояуы бар екенін атап өткен жөн: қараңғы-жұмбақ оқиғалар, жоғары, белгісіз күштердің еркімен болатын оқиғалар, адам басындағы тағдыр талқысының көрініс табуы. XIX ғасырдың екінші жартысындағы ағылшын готикалық романының көбіне тән белгілері - түсініксіз, түсінікті басқа өмірлік құбылыстар мен оларда шынайылықтың болуы, қатесіз танылатын нақты-реалистік белгілерімен біте қайнасып, мидай араласып жатады. Бұндай элементтердің болуы, суреттеуге көркемдік өлшем енгізіп, эстетикалық әсерді күшейту арқылы, қалың оқырманды баяндалған оқиғалар орбитасына тартып әкетеді. [2,Б.107-110]

«Готикалық» романдар мен әңгімелердің міндетті элементі – құпия көбінесе қылмыспен байланысты және оның ашылуы, дей тұрғанмен, детективтен ешқандай айырмашылығы болмауы да мүмкін, десек те, негізгі сюжеттік әрекетпен байланысты романтикалық оқиға орын алады.

Готикалық романның негізін қалаушы - Хорас Уолпол (1717-1797). Оның әйгілі готикалық жанрдағы көркем әдебиеттің айрықша үлгісі «Отранто сарайы» романы көптеген жазушыларға үлгі болды. Сатқындық, жауыздықпен өлтіру (вассал өзінің қожайынын, Отранто қамалының иесін уландырды), қылмыскерге бағытталған қарғыс, ақыры кек алу. Готикалық романдардың оқиға желісінің басым көпшілігі аталған тізбекке сәйкес немесе сюжеттік элементтердің басқа тізбегінде өрбейді.

Көптеген жазушылар Уолпол салған әдеби сара жолмен жүрді. 1764 жылы «Отранто сарайы» жарық көрген сәттен, XIX ғасырдың 20-жылдарының ортасына дейін, жанр құлдырай бастаған кезде, бірнеше жүз готикалық романдар жарық көрді. Олардың кейбірін айрықша атап өтуге болады.Ең алдымен, төрт автордың қаламынан шыққан: Анна Радклиф, Уильям Бекфорд, Мэтью Льюис және Чарльз Р.Метьюрин. [3,Б.214-216]

Aнна Рэдклиф (1764-1823) «Отранто сарайы» жарияланған жылы дүниеге келген және сол кездегі баспасөз беттеріне сүйенсек , әдебиетке «уақытында» қосылған жазушы. Елестер мен кісі өлтіру туралы әңгімелері үйреншікті дүниеге айналғанша ел аузында болды. «Біздің жанымызды үлкен қасіретпен, адам шошырлық күймен шығарма арқылы сезініп білу сезімін сыйлар бізге Рэдклиф сияқты данышпан керек" - бұл бағалауды жоққа шығаруға болмайды. Рэдклифтің ең үздік романдары – «Удольфтің құпиялары» (1794 ) және «Итальяндық» (1797) - жұмбақ поэтикалық атмосфераға толы. Рэдклиф сюжетті қиындатуға тырыспайды -оның күші интригада емес, эмоционалды суреттеулер арқылы шебер байланысқан кейіпкерлер образдарының нәзік психологиялық астарларынан-ақ, аңғаруға болады. Көбінесе, бізді қорқытар нәрселерді көзбен көрмей-ақ, түйсігіміз арқылы, жүрекпен сезінеміз, міне, Рэдклиф әлеміне сондай қорқынышты сезіммен енгенімізді түсінеміз.

Роман жанрының классикалық туындысы Мэтью Грегори Льюистің ( 1775 - 1818) «Монах» ( 1796 ) романы мүлдем басқаша баяндалады. Льюис табиғаттан тыс болып жататын сұмдықтарды, түрлі-түрлі қылмыстар ( тіпті ана өлтіру қылмысына дейін) туралы мәлімет жинауға баса назар аударады. Басты кейіпкер шайтанға табыну арқылы жанын құртқан Монах Амбросионың оқиғасы замандастарының айтуы бойынша, ерекше толқыныспен оқылды. Жоғарыда аталған кейіпкерге жақын Уильям Бекфордтың ( 1760 - 1844) «Ватек» готикалық "шығыс" ертегісінің бас кейіпкері - Халифа Ватек туралы айтуға болады. Бос бөспелік, құр әуре сарсаңдық, мақтаншақтық, нәпсіқұмарлық осының барлығы айналып келгенде жын-перілерге күш береді де, ол ібілістің «отқа оранған жалынды сарайларында» өлуімен бітеді.

Әдебиет өнерінің бірнеше онжылдығында готикалық романның көптеген қозғалыстары мен әдістері қайта-қайта қайталана берді. [4, 9 б.]

Готикалық роман дәуірінің соңын жазушы Чарльз Роберт Мэтьюриннің (1782-1824) «Мельмот саяхатшы» (1820) атты романы түйіндейді. A.С. Пушкиннің бағалауынша, «данышпан шығарма». Роман жанр тарихындағы маңызды кезең -жаппай готикалық романның құзар шыңына, асқарына жеткен шығарма:күрделі тілде жазылумен қатар, көптеген сюжеттік желілер мен кейіпкерлер жетерлік. Романның басты тақырыбы - шайтанмен келісім жасасу арқасында өлместікке ие болған кейіпкер. Бірақ, мәңгілік өмірге біржолата ие болу үшін, Мельмот келісім-шарт бойынша,өз орнына шайтанға жаңа адамдарды жіберуі керек...[5, 1 б.]

Мэри Шеллидің «Франкенштейн» романы және Джон Уильям Полидоридің «Вампир» әңгімесі де «қорқынышты әдебиет» дамуындағы маңызды кезең болды - бұл ауқымды әлемдік әдеби процестің сүбелі бір бөлігі болып табылады.

XIX ғасырдың ортасында готикалық роман жанры ең алдымен, ағылшын әдебиетінде құлдырауға ұшыраса да, әсері сол күйі сақтала берді. Ағылшын әдебиетінде готика дәстүрі өз құрметті орнын Роберт Льюис Стивенсон, Оскар Уайлд, Генри Райдер Хаггард, Гилберт Кит Честертон, Артур Конан-Дойл сынды жазушылар шығармаларына берді.

Қорқынышты әдебиет идеялары мен бейнелерінің басқа еуропалық әдебиеттерге әсері үлкен болды. Ең алдымен, француз әдебиетіне тигізген әсері жөнінде айтар болсақ, Жак Казот пен О.Бальзактың романдарын атауға болады. Неміс әдебиеті жөнінде сөз қозғасақ, ең бірінші Эрнст Теодор Амадей Хоффман атты талант жөнінде айтпасқа болмас. Орыс авторларының шығармаларында олардың готикалық романға деген ұмтылысы Николай Гоголь мен Алексей Толстойдың әңгімелерінде байқалады .

Америкада қорқынышты әдебиет жанры елдің тарихи және мәдени ерекшелігіне байланысты Еуропаға қарағанда басқаша дамыды,сонымен қатар, АҚШ-та романтизм жанры Еуропаға қарағанда әлдеқайда кешірек пайда болды. Aмерика әдебиетіндегі осы дәстүрдің бастауы Коттон Mейзердің «Көрінбейтін әлемнің ғажайыптары» (1693) атты романынан бастау алады.

Aлғашқы американдық романтизм жазушы Вашингтон Ирвингтің әңгімелері американдық және еуропалық «қорқынышты новеллистика» дәстүрінде жазылған.

Эдгар Аллан По шығармаларында қараңғы зұлым күштердің адамға тигізер әсері, «ымырт» рух күйі, қорқыныш атмосферасын жеткізу мәнері жағынан, американдық жазушылардың ішіндегі ең көрнекті өкілі. Ол «қорқынышты» оқиғаның шебері ретінде танылды.Шын мәнінде, қорқыныштың барлық түрлерді, сол қорқыныштың ең кішкентай бөлшектеріде пайда болды. Мысалы, «Артур Гордон Пимнің тарихында» - кейіпкердің ауыр,азапты, жантүршігерлік қайғылы өліммен қарсы келуі туралы баяндауы ешбір адам баласын бей жай қалдыра алмайды.Сұмдық қайғылы, соншалықты сорақы, қорқынышты және жағдайды көрсете отырып, «Ашер үйі